Geschiedenis van de wetenschappen in België. 1815-2000

[p. 143]

8 De sterrenkunde en de externe geofysica
André Koeckelenbergh

In 1822 richtte Lambert-Adolphe-Jacques Quetelet (1796-1874) zich tot Minister Anton-Reinhard Falck (1776-1847) en Koning Willem I met het verzoek tot oprichting van een wetenschappelijk centrum voor fysica, astronomie, meteorologie en aardmagnetisme. Er moest volgens hem te Brussel een Sterrenwacht komen waar jongeren werden opgeleid en hen observatie-instrumenten en publicatiemiddelen werden aangeboden. Ook zou het haar taak zijn de wetenschappelijke kennis tot bij het publiek te brengen. De oprichting van de Sterrenwacht werd een feit in 1826. Quetelet, van opleiding een wiskundige, had zich ook al in andere initiatieven voor de sterrenkunde ingezet. Sinds 1823 hield hij in het Museum voor de Wetenschappen en de Letteren publieke lezingen over astronomie, die in 1826 in Parijs werden gepubliceerd onder de titel Astronomie élémentaire. In 1827 volgde - ongeveer gelijktijdig met het gelijknamige boek van François Arago (1786-1853) - een Astronomie populaire. De belangstelling voor sterrenkunde was trouwens al merkbaar in zijn Gentse studietijd, waar hij in 1818 de stelling verdedigde dat de opvatting dat meteorieten vanuit de maan worden geprojecteerd hem helemaal niet paradoxaal voorkwam, een originele stelling die indertijd volstrekt tegendraads was maar recent werd bevestigd.

Het doen van meteorologische waarneming was in het begin van de 19de eeuw ruim verspreid onder de intellectuele burgerij. Quetelet speelde in op deze trend door medewerkers en studenten in te schakelen in grootschalige onderzoekprogramma's, zoals het onderzoek van vallende sterren. Ook in de Sterrenwacht, waar Quetelet tot directeur werd benoemd, legde hij sterk de nadruk op de astronomische, klimatologische en magnetische observaties. Zijn medewerker en opvolger Jean-Charles Houzeau zou hem deze statistische obsessie voor het accumuleren van waarnemingen verwijten, met name in een brief aan Victor Bouvy van mei 1852. Door het grote aantal observaties, verwaarloosde hij andere waarnemingen, waardoor de moderne

Brief waarin Quetelet wordt aangesteld voor de openbare cursussen astronomie en natuurkunde aan het Museum voor de Wetenschappen en de Letteren in Brussel Brussel, Académie royale de Belgique ▪

[p. 144]

De oude Sterrenwacht van Brussel in Sint-Joost, door W. Brown, typografie door Weissenbruch. Brussel, Stadsarchief Brussel ▪

instrumenten ‘verroestten’. De nadruk op de observaties was echter niet enkel een gevolg van Quetelets wetenschapsopvatting. Aangezien hij haast geen personeel had, was hij wel genoodzaakt zich te beperken tot routinewerk, vaak gesteund op de medewerking van vrijwilligers. Zijn werk was alleszins van grote praktische betekenis. Hij zorgde voor de eerste metingen van het geodetisch netwerk van België en voor een verbinding tussen de meridiaan van de Brusselse Sterrenwacht en de lengtegraden van Parijs, Greenwich en Potsdam. Nadat Quetelet in 1855 door een herseninfarct was getroffen, nam zijn zoon Ernest Quetelet (1825-1878) het observeren van hem over en werkte hij aan een belangrijke catalogus van de bewegingen van 10.792 sterren.

Gedurende deze periode hielden verschillende onderzoekers, zoals Louis Melsens (1814-1886) en Joseph Plateau (1801-1883) zich bezig met meer originele waarnemingen (eclipsen, vallende sterren, planeten, stormen, hagelbuien, poollicht, enz.) waarvan de sporen terug te vinden zijn in de publicaties van de Academie, in de Correspondance mathématique en in de Annuaire van de Sterrenwacht. Dit werk was soms het vertrekpunt van een vruchtbare wetenschappelijke carrière.

Quetelet overleed in 1874. Zijn zoon, die al sedert 1855 de dagelijkse leiding van de Sterrenwacht op zich genomen had, verving hem tijdelijk totdat hij werd opgevolgd in 1876 door de excentrieke Jean-Charles Houzeau de Lehaie (1820-1888). Houzeau, een onafhankelijk denker en anarchist volgde enkele cursussen aan de universiteit van Brussel en de Ecole des Mines te Mons, maar kon zich aan geen enkel onderwijsregime onderwerpen. In 1838 begon hij te werken als journalist waardoor hij vaak op reis ging. Vanaf 1846 kwam hij in dienst als assistent-astronoom bij Quetelet, maar Minister Rogier herriep de benoeming als gevolg van het republikeinse oproer van 1848. Hij ging opnieuw op reis en werkte van 1854 tot 1857 in het Dépot de la Guerre. Daarna vertrok hij naar Engeland en Noord-Amerika, waar hij van nabij getuige was van de Secessieoorlog. Tijdens zijn omzwervingen schreef Houzeau, lid van de Academie sinds 1854 en correspondent van talrijke wetenschappelijke genootschappen, tussen 1838 en 1874 vele notities, verhandelingen en persartikels.

Zijn reputatie in België was groot. Op verzoek van Jean-Servais Stas (1813-1891), Jean-Baptiste Liagre (1815-1891) en Edouard Mailly (1810-1891) werd hij door Rogier teruggeroepen om de Sterrenwacht te leiden en te renoveren. Tussen 1876 en 1883, het jaar van zijn ontslag, bekwam hij de bouw van een nieuw en beter gelegen observatorium te Ukkel, een gevoelige verhoging van het personeel en de medewerking van waardevolle figuren. Hij vernieuwde het wetenschappelijk materiaal (Repsoldmeridiaancirkel, grootequatoriaal, fotografische equatorialen, meteorologische, geodetische en magnetische

Meridiaancirkel van Troughton en Simms besteld door Quetelet in 1827. Brussel, Koninklijke Sterrenwact van België ▪

[p. 145]

uitrusting) en startte een magnetische opmeting van het land. In 1880 lag hij aan de basis van het tijdschrift Ciel et Terre. Zijn Bibliographie générale de l'astronomie, samen met Albert Lancaster (1849-1908) opgesteld, is nog steeds een model voor alle bibliografische catalogi.

In deze periode werden ook aan de universiteiten - met zeer uiteenlopende middelen en talenten - de eerste gespecialiseerde onderzoekseenheden opgericht: te Leuven was dat het werk van Edouard Goedseels (1857-1928), Maurice Alliaume (1882-1931) en François Terby (1846-1911); te Luik van François Folie (1833-1905), Marcel Dehalu (1883-1960) en Henri Janne d'Othée; te Brussel van Paul Stroobant (1868-1936) aan de ULB en verschillende professoren (onder wie Charles Lagrange (1851-1932) en generaal Séligman) aan de Militaire School. Ook de amateur-astronomen organiseerden zich in clubs en verenigingen. De Société belge d'Astronomie, de Météorologie et de Physique du Globe werd gesticht in 1895, onder impuls van François Jacobs. Het Bulletin ervan ging in 1909 samen met Ciel et Terre. In 1905 ontstond de Société astronomique d'Anvers. Het beoefenen van de amateur-meteorologie nam af. Het werd iets heel gewoon maar ook een echt beroep. Bovendien kwamen kleine astronomische kijkers op de markt, en vervolgens spiegeltelescopen, die de astronomie toegankelijker maakten. Ze leek voor velen aantrekkelijker dan de aard- en atmosfeerwetenschappens.

In 1885 benoemde de regering François Folie tot directeur van de Sterrenwacht. Folie was afkomstig van de universiteit van Luik, waar hij de bouw van de sterrenwacht van Cointe had opgestart. Hij begon vol goede moed aan zijn opdracht, maar zowel op menselijk als op wetenschappelijk vlak kwam hij met zijn medewerkers in conflict. Overladen met kritiek tijdens begrotingsdiscussies in het Parlement ging hij in 1897 op pensioen. Onder de leiding van François Folie nam de Sterrenwacht deel aan het internationale project van de fotografische Hemelkaart, die overigens pas omstreeks 1960 zou worden voltooid.

De opvolging van François Folie was moeilijk. Een triumviraat nam de leiding over de Sterrenwacht. Omwille van het onsamenhangende en

Kleine draagbare meridiaankijker van Troughton en Simms, besteld door Quetelet in 1837. Brussel, Koninklijke Sterrenwacht van België ▪

oncollegiale bestuur deed de regering een beroep op Georges Lecointe (1869-1929), topograaf, marineofficier en eerste officier van de Zuidpoolexpeditie van de Gerlache. Hij reageerde op de ontaarde situatie met een administratieve hervorming van de instelling. In 1913 werd de meteorologische dienst omgevormd tot een autonoom Koninklijk Meteorologisch Instituut. Jean Vincent (1861-1932) werd de eerste directeur. Jules Jaumotte (1887-1940) volgde hem in 1919 op en gaf de discipline een nieuw elan, wat het KMI een wereldwijde reputatie bezorgde. De Sterrenwacht, die zich niet meer over de meteorologie moest ontfermen, ontwikkelde vanaf 1910, dankzij een schenking van Ernest Solvay, een seismologische dienst die onder haar beheer zou blijven, terwijl de secties aardmagnetisme en atmosferische elektriciteit voortaan zouden afhangen van het nieuw Meteorologisch Instituut. Op wetenschappelijk vlak wilde Lecointe echter het belang van de astrofysica niet erkennen. Na het voortijdige overlijden van Charles Fiévez (1844-1890) en de pensionering van de in 1885 benoemde Mgr. Eugène Spée (1843-1924) zou. Lecointe voor vele jaren alle activiteiten in dit domein blokkeren. Zo ontstond een soms tweeslachtige en nog steeds ongewijzigde situatie: een land zonder een zelfstandig Instituut voor Geofysica.