|
| |
| |
| |
Oer swarte minsken
In ferteltsje fan Gabe Skroar
Der wie ris in âld earm arbeider fan Seisbierrum útfanhûs by de âlders fan Gabe Skroar, dy har lange jierren holpen hie yn 't sichtsjen. Dy kaam dêr alle jierren om de krysttyd mei te hâlden, en him ris út te iten. En omdat dy man wakker ferhelje koe, wie dat altyd in wolkomme gast foar de âlde ljuwe, omdat hy fan âlde dingen ferhelle en ek op see fearn hie. 't Wie Aldertom. Saskemuoi koe mar net leauwe dat 'er poerswarte minsken op 'e wrâld wiene, in minske koe wol ferbarne fan de sinne, tocht har, en wat giel wurde, mar poerswart, dat woe 'er net mei har yn. ‘Myn leave minske,’ sei Aldertom doe, ‘der het in heareknecht op Liaukamaslot wenne, dy wie sa swart as in stanizer dat just opferve is. Syn hear hie in boerepleats te Doanjum, dêr wenne in âld boer op mei in jongachtich wyfke. Dêr kaam hy folle by te teedrinken en dan hie hy in tromp mei swietekau mei. Dan gong de âld boer einlinge yn de jister te meltsen, en de swarte feint bleau foar de keamersdoar stean. Ik haw him wol hondert kear sjoen, Saskemuoi.’
‘Hja koene sa'n kearel wol opsmarre mei swartsel en oalje,’ sei Gabe doe, dy him ek hâlde oft hy ek net wiste dat 'er wol swarte minsken wiene. ‘Nee wis net, man,’ sei Aldertom, ‘dêr helpt nin wasken noch skraabjen oan, dat haw ik by onderfining, want it is ris bard yn myn feintejierren te Pitersbierrum - jonge ja, dat moat ik dy ris fertelle, Gabe, do hâldste jit al fan grappen. Dêr wennen yn myn feintejierren te Pitersbierrum twa âlde ljuwe op in lytse buorkerije, mar dy holden ferskate hynzers dy sy wolris foar oare ljuwe om jild ploeie lieten. Oege en Pytrik, sa hjitten dy
âlde minsken. Oege wie in goed froed man, mar dy net folle leard hie as arbeidzjen en tige iten. Sûpenpotstro en pankoeken mei greauwen of spek wie syn leafste iten, en dat hie hy leafst om de oarde dei, en fan grauwe earte iet hy him earst sêd en dêr geat hy safolle tsjokke sûpenbrij by troch, dat hy rûn waard. De âlde Pytrik wie neat better, en hja bekreunden har net folle wat 'er yn de wrâld omgong, en wisten hast net dat 'er oare minsken wiene as Friezen. As Oege en Pytrik jûns har sûpenbrij op hiene, dan gongen hja by it fjoer sitten en fertelden elkoarren dan allerhande tyskerijen fan tsjoensters en spoken, benammen as har buorfaam Aachje derby wie, dy dat machtich graach hearre mocht, want it lêzen yn de bibel dat se by dei folle diene, woe by de lampe sa goed net mear. Mar as de klok njoggen sloech dan gongen hja nei bêd, hja seine in Onze Vader op, en as Amen derút wie, dan begûn ek dalik it snoarkjen út alle macht.
Ienris nachts, it sil sawat om tolf oere hinne west hawwe, dêr hearde Pytrik dat de hynzers sa'n heislik leven yn de stâl makken. Hja helle in steal út de hurddobbe en bloes sa de lampe oan, en makke Oegom wekker om ris nei de hynzers te sjen. Oege stie op en gong 'er dalik hinne. Mar Pytrik hearde dalik dêrop in aaklik gelút, krekt of Oege mei in foarke yn 't liif stutsen waard.
Doe hja him te help komme woe, kaam Oege al mei in feart yn de keamer stowen, of him de kweade efternei siet, en dat wie mar fjouwerkant wer op bêd. De lampe wie útgien fan it hurde rinnen en de man wie sa efter de azem en ferbouwerearre, dat er mar just dizze wurden sizze koe: “De duvel sit onder de krêbe foar de hynzers.”
Mar Pytrik fermanne har wer, en tochte dat Oege wol droomde, omdat se justerjûne safolle fan de duvel praat hiene, en hja hie 'er ek wol sin
oan om ris nei te sjen, mar net allinne, Oege moast mei. Earst woe hy net, mar him tochte dochs ek dat it noadich wie dat se de duvel wer kwytrekkene. Doe fermande hy him ek, mar hy bleau yn de bûthúsdoar stean. En Pytrik gong mei de lampe yn 'e hannen nei de hynstestâl ta dy onder yn 't bûthús wie. De gudsen dy snúfden en stampten mar oanienwei; Pytrik waard ek al oars yn 't liif. Mar op ienris begûn hja jitte lûder te kermjen as Oege dien hie. De duvel siet wol goed onder de krêbe, sei se, en de benaudheid waard jit al grutter doe de
| |
| |
lampe fan dat hurde rinnen wer útgien wie, en doe hja it bêd fêst krige, doe lei Oege 'er al wer op. It swit rûn him by de rêch del fan benaudheid en Pytrik gong it neat better.
Wat no te dwaan, sei Oege, doe dy him wer wat útpûst hie. De feint moast 'erút, tocht him. Dy slepte oars op de bûthúsbalken, mar dy slepte no yn de skuorre op it strie, omdat hy miende dat hy rudich wie, en Oege betroude him net om troch it bûthús by de hynstestâlen lâns nei de skuorre te gean, omdat Heintsje Pik him dêr wolris oantaaste koe. Dêrom stiigde Oege ta it finster út, en gong efter it hûs om wylst him de grize oer de grouwe rûn, en kloppe op 'e skuordoarren dat it lille. De feint kaam út syn nêst, en Oege hjitte him om mei twa foarken foarom te gean nei de puoskoken ta, dêr wie onrie. Mei in wip wie Oege wer ta it finster yn. Syn Pytrik lei noch op it bêd te switten. Hja betroude har net earder wer út it bêd foardat de feint mei twa foarken dêr ek oer de flier stoe. Doe gongen Oege en de feint, want Oege hie him ferteld dat de duvel mank de hynzers siet, op de hynstestâl ta. De feint gong wol tsien trêden foarút, omdat dy noch gjin rjocht geloof oan de duvel hie. “Wêr sit er,” sei de feint, mar Oege hie mar just de tiid hân om him oan te wizen, doe liet de feint de foarke al út de hannen falle, en hy hie Oege neiby oer de flier smiten, sa naaide hy 'erút, en Oege him efternei. Pytrik, dy al ienris fan de bûthúsbalken fallen wie, en dy dêrfan in skeane skammel oerhâlden hie, dat se net goed mear gean koe en it krús draaide as in âld goes, dy wie 'er it slimste oan, en hja wie de lêste dy de keamer wer berikke koe, en de lampe wie har ek wer útgien.
Dêr stiene hja no allegearre as fersleine minsken by elkoarren. Doe Pytrik de lampe wer oan hie, sei Oegom tsjin de feint: “Wy moatte manskappen helje! Do moatste hinnegean en meitsje de buorren wekker, en bring de eksteur ek mei.” De feint gong yn grutte eangstme wer ta it finster út, en doe 'erop los: rinst net sa hest net. Oege bûn de keamersdoar mei it skoarstienstou fêst. Hy stie by it iepene finster op 'e sprong om klear te wêzen as it mâl kaam, Pytrik stie by it oare finster klear. Nei in healoere wachtsjen, dy foar dy âlde ljuwe freeslike lang waard, kaam de feint der wer oan en hie de eksteur en fjouwer man meibrocht. Dy krûpten mei har fiven mei har grutte heafoarken ta it finster yn, en wiene nijsgjirrich om de duvel te sjen, want har tocht dat mei har sânen wiene se wol ien treast, al wie it ek in duvel. En no gongen se mei har foarken wer op de hynstestâl ta. “Pas op,” sei Oege, doe se by it twade hynzer wiene, “dêr sit er al mei syn swarte kop en syn gleone eagen.” Mar dat hele soadsje skau krekt sa hurd de flint as de twa earste kearen, hja tommelen neiby boppe-oer-inoarren hinne, benammen de eksteur mei syn lange skrinkels, dy wie de earste fan allegearren yn de keamer. Dêr stiene se alle sân en seagen sa besketen of se út in jarresleat weihelle wiene. Mar de eksteur dy foarôf wakker fonk jûn hie, en dy fan grutte dingen praat hie, dy blaasde no troch in lyts gatsje en liet de lippe sa bedinklik hingje as immen dy op 'e dea gefangen sit. Sa'n slim ding wie him noait fantefoaren oerkomd, tocht him.
Mar doe de duvel dochs net oereinkaam, begûn har de kaam dochs wer te waachsen, en Oege sei: “Hy moat oansprutsen wurde.” De manskappen gongen 'er wer op los. De duvel siet jit al op itselde stee, en seach har oan. “Goedenavend,” sei Oege, mar gjin
antwurd. “Alle goede geesten loven de Here,” sei de eksteur: jit nin antwurd. “Wat bisto foar ien, kom 'erút,” sei de feint. De duvel liet wer neat fan him merke. “Och heare, dêr sit noch al ien,” gûlde Oegeboer út, en de hele binde naaide wer út as in hûn dy de sturt ôfkapt is. Dat wie har al te mâl en hja koene yn 'e wide wrâld mar net begripe, hoedat it mooglik wie, omdat 'er folgens har kategismus mar ien duvel wie. Mar Oege tochte dat men dat soms net wite koe, de twadde wie him wat lytser foarkomd, dat koe de duvel syn soan wol wêze. De feint tochte dat it wol ondogense kearels wêze koene, dy harsels swart makke hiene om nachts te roven en te moardzjen. En al njonkelytsen kaam de koeraazje werom. Hja grypten wer moed en joegen elkoarren de hân derop en swarden dat se no foet by 't stik hâlde soene.
En no gong it wer oan. De beide swarte kearels waarden oansprutsen en útfrege, mar hja seine neat werom, en hja beweegden har ek net, doe de feint har de foarke op it
| |
| |
boarst sette en har mei trochstekken driigde. En dy ferdryste him op it lêst om de iene by de earm te krijen, en doe dy nin tsjinwar die, doe sleept' er him op 'e bûthúsflier en helle de oare ek. Dêr stiene de beide duvels as earme sondaars, en lieten har mei har dwaan, wat se woene.
Doe de eksteur doe seach dat de swarten gjin hynstepoat en gjin sturt oan 't ein fan de rêchbonke hiene, doe krige hy wer koeraazje en sei: “Jimme skobbejakken, dat sil jimme lilk bekomme. Toe gau mar fluch wetter en sjippe en dúnsân, dy kearels sill' yn de sûptonne.” Dat gong op in waskjen en rossen, en as se dochs net blank wurde woene, doe stie de eksteur syn ferstân wer stil. Hy betocht him wat, en doe sei er: “Wy sille dy rakkers mar ris opbringe, en litte har efter de traaljes sette.” De feint helle tou, en dat gong nei de grytman ta, want it rûn al nei de moarntiid ta. Dat wie in fernimstich man, dy sei fuort al dat it negers wiene, en hy spriek har op it Ingelsk oan, en dy minsken wiene blidernôch dat se in man hiene dêr hja mei prate koene. Wa hie dat ek tinke kend dat 'er sokke swarte minsken wiene.
De touwen wurden har ôfnomd, en de grytman joech har iten en drinken, want it kaam út dat it de kok en de koksmaat fan in Amerikaansk skip wiene, dy wat tefolle drank hân hiene, en doe de seedyk oprûnen en doe ferdwaald wiene. En doe it flink tsjuster waard hiene sy oan de bûthúsdoar draaid, dêr it houtsje net op de klink stoe en doe hiene hja har foar de hynzers yn 't strie deljûn en dy wiene onrustich wurden en dy begongen te snuven en te stampen. En Oegom en de eksteur, dy noait earder swarte minsken sjoen hiene, seagen altyd skean op 'e noas del as 'er tenei werris fan de duvel en syn soan praat waard.’
‘No ik moat jo leauwe, omdat jo it sjoen hawwe,’
sei Saskemuoi, ‘mar it liket frjemd.’ ‘No,’ sei Aldertom, ‘jo hawwe dochs wol yn de Skrift lêzen fan de moarman?’ ‘Ja mar,’ sei Saskemuoi, ‘ik haw dochs noait witen wat it betsjutte. Mar der stiet ek safolle yn dat ik net begryp.’
Doe fette Gabe it wurd en dy sei: ‘Mar der binne dochs ek neimakke swarten, lykas ik ris ien sjoen haw op in Dokkumer hjerstmerke. Dat moat ik jo wolris fertelle, Aldertom. Us mem en heit hawwe it wolris mear heard, en licht komt it dêrfan dat jo ferhaal har sa nuver en frjemd talike’ en doe begûn Gabe syn ferteltsje sa.
‘Foar in jier fiif of seis haw ik ris te Dokkum by ús omke de stoker útfanhûs west, 't wie op in hjerstmerke. Onder alle spullen en nuvere dingen dy dy dei te sjen wiene stie 'er ek in tinte mei in linnen kleed 'eroer. Dêr hong in grut skilderstik foar, dêr in poerswarte kearel op útskildere wie dy in knyn de hals ôfbiet, en doe kaam hânswoarst derút rinnen en dy rôp: “Hier is te zien een levend bosmens. Die is medegebracht uit de binnenlanden van Borneo. Is in de bossen gevangen genomen door kap'tein Bromtan. Vreet mensen en beesten rauw op en verslindt ze tot op het gebeente. Als deze mensen trouwen willen, moeten ze eerst een mens de kop afslaan en brengen die present aan haar meisje.”
No omke tochte, wy moasten dat mar ris sjen, en wy gongen 'eryn mei in hele smite boerefolk mei moaie fammen 'erby. Dêr lei in poerswart kearel op it strie. Hy hie neat om him as in skoart fan wyt katoen, en doe it folk 'eryn wie, sprong hy oerein, en doe sei de baas ús: “Nou vrinden sal ik de man eens fragen, hoe oud of hij is” en sei: “Contjagind i de saag tjamabein?” “Ienge de dienge de baja,” sei de man. “Hij seit alsdat hij zesendertig jaar oud is. Ja
heren en dames, hij is zoals hij zegt, hij is zesendertig jaar oud en voor drie jaar met een Engels schip naar Europa gevoerd. Hij is in het bos betrapt terwijl hij en zijn volk een Amerikaanse zendeling gebraden hadden en verslonden. Toen kap'tein Bromtan hem medenam was hij nog gans en al wild en woest, maar nu is hij al wat beschaafd en heel leerzaam van aard.” Doe sei in boerefeint dy nêst in moai faam stie: “Wat zeg je van deze meid?” mar hy skodholle. “Ik zal het hem vragen,” sei de man. En doe se ienige wurden sein hiene, doe sei de baas: “Hij zeit alsdat ze veel te lief is om gebraden te worden. Ja ziet vrienden, zo woest zijn die mensen, voor drie jaar had hij die juffrouw gebraden en verteerd.” “Foi man,” sei dy feint.
| |
| |
Doe frege myn omke: “En wat seit hij van de stad Dokkum?” en it antwurd wie: “Deze stad is zo vermaard om de wijsheid harer inwoners en om het verstand en beleid en de rechtvaardigheid harer regenten dat zij verdiende de zetel te worden van ene hogeschool en een gerechtshof.” Omke en ik seagen elkoar oan. “Ja zie je heren en dames, hij is zo beschaafd alsdat hij altijd wat goeds zegt van de stad daar hij zijn brood verdient.” In oar Dokkumer sei: “Kykris, wat siet dy kearel wreed. Ut wit fan de ogen draait 'erfoar, ik weet niet hoe dy man bij him in 't hok durf. Dat súd er ok wel late as 't myn wyf was. As die hòr kwade buien het, dan is 't un leeuwinne, dat sêch ik jimme. As ik avens wat laat thúskom en at ik un burreltsje dronken hew, dan gaan ik maar inienen bij de ledder op, en dy haal ik dan op 'e souder, want anders sú se my wel fermorsele kenne, dat sêch ik jimme,” en al sokke praatsjes mear.
“Als nu de heren en dames er nog een kleinigheid voor over hebben, dan zal hij aanstonds zijn oorlogsdans nog vertonen en een levendig
duif verslinden. Allo heren en dames, 't is voor een borreltje, dat lust die arme stakker zo graag.” “Dat looft hem de koekoek, daar hoeft er niet swart om te wezen, dat lust ieder kristenmîns hier in Dokkum ok graag,” sei doe in Dokkumer dy derby stie, mar wy gongen 'erút.
Mar myn omke sei dalik al: “Ik wol wol om in moai ding wedzje dat it in opferve Amsterdamske joad wie.” “Ja mar,” sei ik, “omke, hy hie dochs ek wol op 'e holle lykas alle negers?” “Seachsto dan net dat it in prûk wie fan swart stopjern, Gabe?” sei omke doe.
Wy praten der net mear oer, mar in jûn of twa dêrnei kaam de man út it spul by omke yn de stokerij en frege of hy in bosk of fjouwer strie fan him krije koe, dêr de swarte man op lizze moast, want hy hie heard dat omke hynzers hâlde. “Jawol,” sei omke, “mar dan moat de swarte man sels meikomme. Ik wol him jitris goed besjen, en dan wol ik gjin jild foar it strie hawwe.” Dat stie de man wol oan, en hy kaam de jûns om alve oere mei de swarte boskminsk' yn de stokerij. Dy hie in âlde jas oer de neakende hûd en dy teach hy dalik út, krekt oft it dêr te waarm foar him wie yn dy stokerij.
No gong de stokersfeint mei de man nei de stâl om it strie te heljen, en dy hie oarder om dêr wat langer mei dy man om te neulen as just noadich wie, en de swarte bleau by ús yn de stokerij. Us omke frege him of hy net kâld wie mei dy neakene hûd, mar de man skodholle en helle de skouders op en dan wie 't wer: sagie malagie malem, dus dêr koe neat fan komme, mar hy hie in koart pypke yn 'e hân en hy die bewiis dat hy wol stopje woe en detabak waard him jûn. Mar doe liet ús omke him ontfalle: “Heb je ook sin aan een borreltje?” “Alsjebelieft,
mijnheer,” sei de swarte. Hy krige in pear romersfol foarloop dy sa just ta de slange útrûn wie, en bekende it hele bedrock, mar hy bea ús om it oan syn baas noch oan gjin minske yn Dokkum te sizzen salang as de merke duorre, en dat beloofden wy him. Ik sjen him jit alle jierren wol te Boalsert op it Hynstepaad mei de rollebolle stean, en as er my dan sjocht, dan ropt er fan fierren al: “Nha, ik ben niet meer swart, feint!” en dan knik ik him ta.’
‘No sjen jimme dat 'er ek neimakke negers binne,’ sei Gabe, ‘mar der binne ek minsken, dy swarter fan binnen binne as de negers fan bûten, en dat binne dy ljuwe, dy dy earme minsken omdat se swart binne út Afrika helje, har as fee ferkeapje en as beesten behandelje. Dy har op de boelguodstafel sette en dy har ferkeapje as âld húsrie en âlders en bern fan elkoarren skiede. Dy har mei swipen slane op it neakende lichem dat it bloed 'er útrint. Dy har eigen bern dy se by har slavinnen krije, ferkeapje. Dy har ferplichtsje om dy minsken net leare te litten om har as dieren te brûken. Dy binne swart fan binnen, want hja hawwe in swarte siel, en gjin folk kin op syn foarâlders rom drage foardat dy flek net útwiske is. En wy hawwe rjocht as kristenminsken om alle foarstanders fan de slavernij te ferachten en as onminsken te beskouwen, want der stiet ommers mei gleone letters yn de Skrift foar alle tirannen en minskeferdrukkers te lêzen: “Een is uw meester en gij allen zijt broeders,” mar ik begjin earnstich te wurden,’ sei Gabe, ‘en dat binne jimme fan my net wend, en dêrom sil ik mar útskiede mei praten.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd