Rimen en teltsjes

De skearwinkel fan Joutebaas [III]

Tajefte

Gouke (slachter). Wol je my gau rêde, Joute?

Joute. Myn leave man, ik kin net hurder. Skearen is nin bargeskraabjen. Hoe sa'n hast?

Gouke. Myn sweager het dêr justerjûne yn 't Dokkumer trekskip in raar ding hân.

Joute. Ei? Dêr ha 'k neat fan heard. Bouwe slachter?

Gouke. Ja, Bouwe. Jo kenne him wol. Hy wennet te Burdaard. In moai tsjok keardel, mei in rûne fette troanje en bolle wangen.

Joute. Ja, ik ken him wol. As it op syn troanje reint, rint it wetter 'erôf as de fearren fan in ein.

Gouke. Hy siet mei in kok fan Ljouwert en dominy Skrokstra te praten. De kok spûn braaf op fan fette kalkoenen, dy er op in rikeljus brulloft te Dokkum levere hie. Dominy is in earst leafhabber fan swiet iten en drinken; mar hy het suppleesje, en dêr kinne nin kalkoenen op stean; hy komt faak by de grypman te tsjokiten, en as eksteur him ferknipt, dat 'er kalkoenen komme, dêr fêstet er twa dagen tefoaren op. De kok fizele syn kalkoenen sa heech, sa hearlik op, dat dominy de flibe om de tosken rûn en opiens in hap die yn it rjuchter wang fan myn sweager, dêr er nêst siet. It like wol, dat er dat bolle fette wang oanseach foar it gat fan in brette kalkoen, sa'n oanstride hie de man 'erfan.

De skearwinkel fan Joute-baas

[p. 364]

Myn sweager moarte fan pine, en it bloed sipere him it baitsje lâns. Dominy waarden earmen en skonken fleugele, en sa waard er mei syn paraplu en syn koperen stove yn 'e bollestâl treaun. Want elts miende, dat er mâl wie. Mar dat is no noch neat. Dominy hie krekt in skram yn de noas, dêr er lêsten, doe er oan 't earterûpeljen wie, mei yn de toarnen fallen is, en no het Rients trekskipper myn sweager wysmakke, dat dominys Fidelke mâl is en him yn de noas biten het. No boarst sweager hast fan benaudheid, en mient dat er ek mâl wurde sil. Syn wiif en bern binne skjin mei him ferlegen, en ik moat aanstons nei Burdaard om rie te skaffen.

Joute. Fal del mar, Gouke. It kin raar as 't 'erop wierret. It wang fan in grou slachter foar it fet gat fan in bret kalkoen oansjen! Dat is briker as bryk.

Oebele (studint). No, as se de lândominys nin mear traktemint jane, dan sille we fan mear ongelokken hearre. Hja sizze dan wolris: yn 't gat bebiten; mar nei jo sizzen, Gouke, is jins sweager yn 't wang en 't gat beide bebiten.

Gouke. Dat begrypste, Oebele! Stjonke fan eangstme. Dêr leit it botsen, Joute! Goemoarn jimme!

Joute. Goereis nei de skieppeslachters. Dat binne allegearre stom-earlike lju. Hja lige noait as hja binn' dêr sels by.

Allegearre. Moarn! Goereis!

Douwe (sylman). Ha, Oebele? Ek wer ris by 't folk sjen?

Oebele. Wel ja, Douwe. Dêr te Grins om te bingeljen hie 'k ek net folle oan. De studinten en prefesters binne yn de fakânsje wei; en dan rin ik yn sted en lende om as in siik hûn.

Douwe. Do biste 'er no in jier west, net?

Oebele. Op 'e kop.

Douwe. Dat wist ik, omdat ik te Drylts krekt wie, doeste mei de preemje opgongste nei de akademy ta. Do spriekste doe de rie fan Drylts yn 't Latyn oan; ik koe 'er nin wurd fan ferstean, mar de rie nei 't skynde wol; want dy prottele wakker, omdatste har yn har eare kaamste.

Oebele. De rie fan Drylts my ferstean? No, ja! Ik sil 't dy sizze sa as it ding lei. Yn myn oraasje kaam nochal faak it Latynske wurd quibus foar, dat ‘oan wa’ betsjut, en sa ek vestra , dat ‘jimme’ betsjut. Vestra munificentia , by foarbyld, ‘jimme myldens’, en vestra approbatio , ‘jimme goedkarring’, ensafuorthinne. Doe 'k oan 't orearjen wie seach ik wol, dat 't dy rie net noaske; want hja seagen my oan as ûlen; mar doe ik dien hie foelen alle froedslju oer de rektor hinne. ‘Hoar ris, rektor,’ seinen hja, ‘gekhyd is gekhyd; mar om oans fan un stròp fan un jonge hier in oans weardechhyd op 't stadshús fan Drylst allegeduregen in 't Latyn foar ‘quibussen’ útmake te laten, dat gaat niet an. Want as jou miene, dat wij dat woard ‘quibus’ niet ferstane, dan binne je mis. So dom binne wij nòch niet! Wij geve de ondankb're lobbes 'n gouden premy, en hij skelt oans nòch de húd fol toe.’ ‘Maar, mijne heren,’ sei de rektor, ‘de jongeling heeft u toch bedankt voor de premie. Hoe kan hij u dan uitschelden?’ ‘Dat is waar, rektor,’ seinen hja, ‘mar wy het er bedankt? Ommers froëdsman Westra mar allienech; Westra foar, en Westra na! Ut is krekt as Westra de premy allienech geeft, en hij komt ommers fan de hele raad fan Drylst. Soa binne wij hier noait nòch afgrondeard. Wech mar met de stinkerd!’ De boargemaster trille fan lilkens, en soe froedsman Westra wol fergriemd ha. ‘Ik weet niet, hoe jou bij Westra komme,’ kniep er de rektor yn 't ear. ‘Westra is un lief man om de raad fan Drylst te representearen! Syn meiske loopt met un trompke met keapmantsjes bij de straat te koop.’ Sa as er dat sein hie, teach er it mâl jak oan, en sei oan de boade: ‘Boade, bring dat aas ut stadshús af.’ De boade griep my mei in izeren hân yn de earm (dy keardel hie de moarns noch oan 'e seine stien) en skodde my ongenedich as in wetterhûn. ‘Ik sal dy Westra en quibus leare; dou biste sels un quibus, streuperd!’ sei er, en mei-ien state er my út it stêdshûs en smiet my de gouden preemje as de hûn in bonke op strjitte efternei. Dat wie no myn yngong yn de timpel fan de wittenskippen.

[p. 365]

Douwe. As de útgong ek sa tagiet, is 't net bêst foar dy sjoen, Oebele!

Oebele. Mar wêr hesto hinne west, Douwe? Ik ha dy allehiel noch net fernomd.

Douwe. Ei! Myn sweager het heiwurk oannomd oan de dyk te Starum, en dêr ha 'k in dei of trije by west. Mar ik ha earst in omm'lânske reis dien. Ik moast ús freonen wolris fersiikje; want oars ferfrjemdet it sa. Op it lêst is 't allehiel kâld.

Oebele. Wêr gong dyn paad dan oer?

Douwe. Foarearst bin ik te Akkrum west.

Joute. O! te Akkrum! dêr tsjerke en toer bûten it doarp steane, omdat se oars onder 't preekjen sa'n lêst fan de katten habbe. Te Akkrum? Krekt! dêr se in boarre in wike op wetter en brea yn 't hûnegat settene, omdat er de rjemme fan de aden slabbe hie.

Douwe. Ei, nee, ju! Biste gek? Te Akkrum is tsjerke en toer ommers yn 't doarp. Nee, Akkrum dat is in treftige pleats. Dêr hawwe se it mear mei de hurddravers as de katten te rêden. Us omke het my mei hynzer en sjeas weibrocht; mar mei sa'n guds fljochtste troch de hel, dat dy nin hierke op dyn kop singet. Ik kin my wol begripe, as in hear mei in liiffol wyn sa troch de loft fljocht, dat er net leaut, dat immen noch ellinde en honger habbe kin.

Joute. Ja, wy kinne allegearre net ryk wêze. Dat is al âld. As ik by ús oarre op 'e skurte siet, dan sei se ús altiten dit rymke op:

De iene yt swiete rizenbrij,¹
De oare keallesûpen lij,
De iene yt beane út wetter wei,
De oare wit net wat er mei.
De iene giet yn syd'ne klean,
De oare nei de lappen flean'.

Oebele. En wêr doe hinne? Nei Vianen?

Douwe. Nee, nei Loaiïngea, Goaiïngea en Offenwier, dêr habbe wy allegearre folk fan ús mem.

Joute. Fan âlds beneamde pleatsen, folgens it siske fan beppe: ‘Ut de trochgong fan Loaiïngea kaam Goaiïngea en fan de stank Offenwier’.

Oebele. Dat jildt dy, Abe. Do biste ommers fan Offenwier.

Abe. Ja, wat in skeve skearbaas seit, dêr jout de lommert nin jild op. (Abe giet prot wei .)

Oebele. En wêr do hinne, Douwe?

Douwe. Doe nei Toppenhuzen en Twellingea; dêr wenje omkesizzers fan ús heit; boeren mei rêgen. Dêr hie 'k 't as smoarge beanne.

Joute .

Te Toppenhuzen
Dêr fange men de luzen,
En te Twellingea
Dêr knippe men se dea.

Do biste fan Twellingea, net Sjouke?

1 Rizenbrij mei bûter 'eryn, en sûker en pypkaniel 'eroer, wie alear rikeljus iten. Yn it lêst fan santjinhondert brûkten de boeren yn 't leechlân noch nin kofje, tee of sterke drank ... Yn hûs hiene hja yn de winter de hiele dei de sûpkanne by de hurd stean, om it lij te hâlden, en dêr dronk elts út as er toarst hie. Beanne út it wetter wie it iten fan de 'jipste earmoede; no slikje folle 'er de finger wolris nei, as de ierdappels mistribele binne. De earmste lju hienen alear fet of riezel by har brea en iten. As de rjuchters immen kastijden, onthâlden se him it fet. Brea en wetter wie dêrom de straffe fan ondogenske stranken, dy yn 't hûnegat (maison de correction ) sieten. De oare nei de lappen flean' wurdt sein foar: De oare flean de lappen nei .

[p. 366]

Sjouke. Ja. En do fan Skiedam, hê? Do falste wat rimerich, Joute. Heste in doaske rimersguod ynnomd? Mar it liket my noch wol sa gnap om de pejoatsjes te knippen, as om se oan te setten lykas de jeneverlju dwane.

Joute. No, ja; it komt sa yn 't rym te pas. Do hoefste dêrom sa lêbich net te wêzen. Us beppe het it my sa leard, en ik ha 't net makke. Frou, bring my in nij stik sjippe!

Oebele. Do biste noch net te Starum, Douwe!

Douwe. Noch lang net. Fan Offenwier bin ik nei Snits gien, en doe mei it fearskip nei Sleat syld.

Sjouke. Is dêr nochal watte agoasje?

Douwe. Nee.

Sjouke. Wêr libje se dan fan?

Douwe. Fan de brêge. Brêgebidlers sizze ommers de bizen.

Gouke. Sis har dat ris! Dan kneppelje se dy dea.

Douwe. Ik sil my wol wachtsje; hja binne nin narjen wend.

Oebele. Dan wie 'er allehiel nin nijs?

Douwe. Nijs en nijs is twa. Ald nijs is 'er in bulte. De rattelwachten rûnen yn âlde tiden mei hoarnen en dêr bliesden se de oeren fan de nacht op. Yn 't poepelân dogge se it noch.

Oebele. Ja, hoarnen wiene de earste klokken. De bakkers blieze noch op hoarnen as de boltsjes nôch binne. Mar wat woesto sizze, Douwe?

Douwe. Dat de Sleattemer nachtwachten, doe de rattel yn swang kaam, mei in rattel en in hoarn tagelyk rûnen. En dêr komt it noch fan, dat de rattelwacht te Sleat, as er de lêste rop docht, dit rymke seit:

Boargers fan Sleat! Stean op! It is dei.
De hoarn is fol skyt en de rattel is wei.
De koster is gek, en de toer is mâl;
Ik wyt net, wat ik roppe sal.

Oebele. Dat liichsto, Douwe!

Joute. No, ik ha dat rymke wol faak heard.

Douwe. Aste seiste dat 'k liich, sis ik nin wurd mear.

Oebele. No, no, sa gysten net. Do biste sa gau op 'e tean trape. Ferhelje do mar fuort. Wy sille alles leauwe watsto seiste; aste mar net ferhelleste, dat de soan âlder is as de faar.

Douwe. Te Sleat mette ik ek noch in âld sib frijster fan my; mar, jonge, jonge! tocht ik, hoe is 't mûlk, dat sokke tsjeppe jonge fammen sokke smoarge âlde wyfkes wurde kinne! It minske wie al stiif fyftich, mar hja waard noch read om 'e holle. Alde leafde roastet net, en in frommes nimt sa'n ding altyd watte earnstiger op as in manminske. Mar ik hie 'er no nôch fan, en gong mei in wâldweintsje fan Sleat nei de Galamadammen. De skoufeint dêr is myn miich; dy woe minlike jern, dat ik dêr oernachte, en dat ha 'k doe dien.

Oebele. Foel 'er ek watte te skuorren, lykas de Gasterlanners sizze?

Douwe. Nee, it wie nin merke. Ik hie 't 'er as smoarge beanne, mar ik ha nin wink yn 'e eagen hân.

Oebele. Hoe kaam dat by? Wie 'er jongfolk?

Douwe. Nee, it wie 'er deastil. Mar de godgânsklike nacht gûnze it sa foar myn earen lâns, bom-bam! bom-bam! bom-bam! It wie krekt as de grutte klok fan de Aldehouster toer fan Ljouwert djip onder de grûn let waard. Doe wy de moarns ontbietene, frege ik de kastlein, wat dat west hie. Mar dy seach my skean oan, en sei dat er 't net wiste. Dat leach er; want syn mem, in âld wyfke fan 80 jier, kaam op har kruk by my yn de skuorrereed en sei tsjin my: ‘Niis, doe it folk 'erby siet, koe ik it dy net sizze, Douwe, mar onder fjouwer eagen sil ik dy dat bombamjen ferklearje. Do haste wol heard fan St. Ealskleaster te Starum, dat no yn see leit?’ ‘O ja!’ sei ik, ‘myn pake het mei syn koffe nochris op dat

[p. 367]

plak ankere. De beanhearre hie doe krekt lang waaid en it seewetter troch 'e gatten yn 'e Noardsee jage. Mar doe it ebbe, kamen de onderste stompen fan it muorwurk fan de tsjerke fan Sint-Ealskleaster boppe; ús pake lei 'er midden yn, en doe de wyn opstiek koe er dat net út.’ ‘No, heite,’ sei âld beppe, ‘de klokken fan Sint-Ealstoer hienen se fergetten te wijen, en doe dat nei in hondert jier oan 'e biskop fan Utert ferknipt waard, sei dy: ‘Dan binne dy klokken foar de divel.’ Sa gau hie er 't wurd net sein as koarthakke net links fleach as in wylde tsjin Sint-Ealstoer op, skuorde de klokken troch de kloksgatten út, en keilde se sa fier as Himmelum. Dêr sloegen se in gat yn 'e grûn, dêr wol in boereskuorre yn koe. Mar doe woe oerdwealske koarthakke 'er ek noch wille fan ha. Hy hie in kammeraat hjir op Galamadammen, dy mei in âlde tsjoenster tahâlde, dy hjir de skieppen molk. Dy en hy boarten alle nachten efkes nei tolven heinebal mei de beide klokken. Hja keilden se eltsoar ta. As koarthakke ien fan Himmelum nei de Dammen smiet, saaide syn miich him de oare ta nei Himmelum, en dat het krekt salang duorre, as se de klokken goed heinden. Mar de miich, in jong gysten divel, wie sa tûk net yn 't heinen as de baas sels, syn omke, en sa kaam it te barren, dat hy ien fan de klokken yn 't wetter fan de Dammen delsoalde, en de oare in ruk fierder yn 'e Fluessen. No let koarthakke noch mei dy klokken hjir onder ús yn de grûn; want hja binne mei geweld dwers troch de koarste fan it ierdryk hinne flein, en sa komt it, dat de fiskers op de Fluessen en wy hjir op Galamadammen nachts it doffe bombamjen út de grûn opkommen hearre.’ ‘Mar, hoe komt it, muoie,’ sei ik, ‘dat ik dat sa klear heard ha, dat ik 'er net fan sliepe koe? Dat is ommers alle nachten sa net.’ ‘Nee, Douwe,’ sei it âld wyfke, ‘mar earjuster is de honderttûzen yn de lotterij fallen, en dan is 't altiden freugdedei yn de hel. Dan lit Satan piktonnen barne en alle klokken liede.’ ‘Ik winskje jo gesondheid,’ sei ik tsjin it âld wyfke. ‘It is myn tiid, ik moat fuort.’ Ik fûstke mei myn miich, en gong nei Rawier ta, dêr ik noch nea west hie.

Oebele. Rawier! Rawier! Wat is dat?

Douwe. Sa neamden de Súdhoekers by âlds it Readeklif.¹ It is dat steile en hege punt fan de Gasterlânske dunen, dat tsjin de stoarmweagen stean bleaun is en yn see útstiket.

Oebele. O krekt, dêr Tjeskmoar op stie, doe har swift onder seil gong:

Tjesck-moar seag, fen fiere weagen,
Ho-se fest fen Lân aef teagen,

d'Eagen gald'se, earm-moar, korts uwt,

Dear-se' oppe' haege wier del bocke,
In, fen beyde' ig, 't Lân beloke,

In de See seag ijn sijn Tuwt.

Heste dêr ek wat nijs sjoen, Douwe?

Douwe. Neat; as hja wiisden my dêr noch it gat, dêr de fjoerige draak út opflein is; do witste wol, dêr de kroniken fan skriuwe. En, ja! dan habbe se my ek noch it plak yn see wiisd, dêr grutte Rodger fan syn wiif deamakke is. De grizel rint my noch oer de grouwel as ik 'erom tink.

Hessel. Ik bin 'er wol faak west; mar dêr ha ik noch nea in wurd fan heard.

Douwe. Rodger, lyk 't teltsje seit, wie in fiskerman fan it âlde sterke Fryske laach. Hy wie acht foet lang, en syn wiif Saske spile net swak by; want dy wie mar in foet lytser. Rodger skeakelfiske sawat by Starum om; ek gong er wol om kongeriel yn de Sudersee

1 Hjirfan de âlde Ingelske namme fan lord Redcliff. 't Readeklif wie mei de hiele Fryske kust foar in pear hondert jier dêr folle fierder yn see op, en hoewol fan fiere weagen koene men fan 't klif ôf dochs in oarlochskip út Inkhuzen gean sjen. Tjesk-muoie woe Wif dêr hâlde by de skiepkes op 'e heide yn Gasterlân. Yn Eastdongeradiel by de Holwerter terp, dêr Ten Broecke Hoekstra Tjesk-muoie op set, wie nin heide.

[p. 368]

op, en doe er iens op in moamtiid thúskaam te iten, hie Saske neat klear. ‘Ik ha dêr no al trije dagen droechskuorre,’ sei Rodger, ‘en no noch nin waarm iten. Wat dock ik dan mei in wiif?’ Mei-ien waard er sa breinroer, dat hy har mei in heak in gat yn 'e skonk sloech, en dat kaam sa hurd oan, dat sy 'er wol in fjirtjin dagen mei te bêd lizze moast. Rodger, dy hastich en opljeppende wie, betommele gau, en hie safolle berou as hierren op 'e holle. Hy wie net by it bêd wei te slaan, en hy paste har op sa soarchfâldich as in mem har gammel berntsje dwaan kin. De fyftsjinde dei kaam Saske wer oer 'e flier, en doe gong Rodger wer oan 't fiskjen; want yn de lêste pear wiken hie er neat fertsjinne en hja koenen har koarsten, lykas de measte fiskerlju, wol op. Hja wennen yn in âlde tinte op 't klif, en as hja de holle út it finster stieken seagen se op 'e boatsjes del, dy lâns de seewâl foeren. Sa seach Saske har man Rodger ek farren. Hja begûn te tinken oan de pine en smerten, dy hja útstien hie; oan it 'jippe gat, dat se noch yn har skonk hie, en mei-ien wie it krekt as 'er sân divels yn har foeren, sa kûgelsk waard sy; want in frommeske ferjit en ferjout net licht; hja is goed fan onthâlden, as it op wraak oankomt. Hja naam har bêd op, flokte alle divels út de hel op om it yn in stien te feroarjen, en smiet it Rodger doe boppe fan it Klif ôf yn see efternei. Koarthakke stie klear, lykas oeral, dêr er in spuontsje onder it fjoer stekke kin; hy hearde dy wink, en yn in amerij feroare er it bêd onder 't weisoalen yn in stien sa grut as it bêd sels. De stien plofte boppe op Rodger del en bedobbe him mei aak en al yn see, dat 'er neat fan him oerbleau as in kûle yn it wetter en de lêste bûlen fan syn smoarde amme, dy boppekamen en in amerij op it wetter omglieden. Doe Saske dy bûlen seach, lake hja gigeljende, wyld, lûd en ougryslik; it wie krekt as de moer fan de divel kâldgnyskjende har triomf útskettere en útkraaide. Mar lykas men seit: ‘Smertkeme komt efternei.’ Bier en barmhertichheid kamen njonkelytsen wer boppe. It berou sloech har einlik om it hert, en yn de ienlikheid mei honger en ellinde, as hja mei holle opsparde eagen oer it flak fan de see, it grêf fan har man, hinne seach, dan mompele hja yn harsels: ‘Mei Rodger wie 't net bêst; mar sonder him is 't noch folle minder.’ As hja in brok fan Rodgers klean of gkeakels seach; as hja syn namme hearde, kearde it yngewant yn har om. As hja tochte om dy kûle yn it wetter, om dy bûlen, dan wie 't as har it hert tichtknypt waard. Hja sloech oan 't kwinen en tjirmde út, dat men har wol mei in kears trochljochte koe. Doe hja op it uterste kaam, kearde se de holle nochris nei har Okele om, in skrander boai fan acht jier. ‘Wat likesto op heit, boaike!’ sei se sêftkes, ‘bid foar mem, leave.’ It bern bea in Vader Onze ; onderwiles kaam 'er noch in lyts, lyts sigentsje út har wite lippen; Saske rekte har langsum út, en wei wie hja.

Oebele. Witste mear fan dy teltsjes?

Douwe. Ja, de fiskerlju habbe my noch ien sein fan de faam fan Inkhuzen, dy yn in paad oer de Sudersee roeike; mar dat sil ik dy tenei ris fertelle.

Joute. Dat is bêst. De skearwinkel skinkt jimme alle âldwiveteltsjes.

Oebele. Wêr biste doe hinnegien, Douwe?

Douwe. Nei 't heksershol.

Oebele. Wat is dat?

Douwe. Dat is Molkwar. Dêr tilt it op fan tsjoenders en tsjoensters.

Oebele. Ei, wakker! Ik miende, dat dy útstoarn wiene.

Tamke. Dy stjerre nea út salang as 'er minsken mei ynbyldingen binne.

Douwe. No, ik leau, dat 'er wat is; ik ha dêr sokke nuvere teltsjes en fan sokke stadige dimmene lju heard, dat ik it hast leauwe moat.

Oebele. Wel, wat dan? Les 'eris watte op.

Joute. Frou, wol je de âlde baker ris komme litte? Hjir sil watte ferteld wurde; dat is krekt wat foar har.

Douwe. No, wy sille dêr jimme net mear lêstich mei wêze. Dan kinne jimme nei hertenlust rabje en oare iju by it gat ophelje. It wie noch better, dat jimme fan kjitte pratene.

Joute. Al wer lêbich. Ik begjin wrammels te leauwen, Douwe, datste grutsk biste, datste

[p. 369]

in eintsje yn Fryslân op west biste en no watte nijs witste te ferheljen. Mar do biste noch net fier yn 'e wrâld op west. Wêr biste west? By de Jirnsumer katsjes; by de Gasterlânske heidebikkers; de Starumske ribbekliuwers; de Molkwarrenske tsjoensters, en dêr is no alles. Mar ik kin jimme noch wat oars ferhelje, as jimme op mirakels belust binne. Want doe ús oarreheit mei de marse troch Fryslân rûn, wie ik as in boai fan tolf jier altyd mei him om de knapsek te dragen, en sa bin ik as bern al west by de Ljouwerter galgelapers, de Harnzer tobedûnsers en neven, de Frjentsjerter klokketsjeaven, de Snitser dúmkefretters en weaksk ... rs, de Boalserter oaljekoeken, de Warkumer brijbekken, de Dryltster kypmantsjes, de Hynljipper hulen, tjeunken en tjoaten, de Dokkumer grenaten, en de Grinzer klúnkoppen. Fan Ljouwert tôgen pake en ik nei de Berltsumer hûnefretters en de Hallumer koekefretters; of de oare wei út nei de Wurdumer toerfretters, de Wergeaster brêgebidlers, de Earnewâldster luzefeiers, de Oerterper oanbreide hoazzen, de Grouster tsjiisferdûnsers, de Jirnsumer kattekneppelers, de Boarnster toermjitters, de Akkrumer skytstuollen en de Jouster klienroggen. Wiene wy te Dokkum, dan sjouden wy nei de Kollumer kattefretters, de Hantumer marge-iters, de Ternaarder bargestrûpers, de Holwerter roekefretters, de Wierumer katsjes, de Peazemer hûntsjes, de Blijer bellefleuren, de Hallumer koekefretters of de Burdaarder skieppekoppen. Wiene wy te Snits, dan dienen wy útfallen nei de Gaastmer hûnewippers en otterfretters, de Hegemer brêgebidlers en de Wâldseinster driuwpôlen, en fierder op nei it Dokkum fan de Súlhoeke, nei Koudum, de koude turven om, en nei de Warnzer skieppeloarten. Ek bleauwen wy wolris tichte by honk, en gongen in dei nei de Jidskenhúster beannefretters. Fan Boalsert út nei de Arumer moudekrûpers, en de Makkumer strânjutten, de Penjumer beannehûlen, en de Kimswerter moudekrûpers, en iender's allehiel nei de Tekselske kraaien, en de Amelânske balketsjeaven.¹ Wêr bisto mei dyn reizen, Douwe? Miensto my nijs te sizzen? As jonge hie 'k al tsienderis mear sjoen as do op dyn âlde dei.

Douwe. Ik jou it dy wûn, Joute. Ik bin it bernsbern net fan in mars'kreamer, en ik ha de ear ek nea hân fan syn knapsek te dragen. Mar hieste dêr nocht oan, oan dat gesjou it hiele lân troch?

1 Dit sit yn 't Fryske laach om eltsoar te narjen mei bynammen, doarp tsjin doarp, en stêd tsjin stêd. De Ang'len en Angelsaksen hienen dat ek hiem, en de skrand're Kemble het yn sept. 1845 in geleard stik foarlêzen yn it Archaeological Institute of Great-Britain te Londen, oer de by- en skeldnammen, dy de Angelsaksen eltsoar joegen. Dizze Fryske bynammen binne nasjonaal en karakteristyk. Hja doele meast op earme sloven, dy harsels net goed rêde kinne en dêrom de dweilen fan rike ljuwe binne, dy har onderhâlde moatte. Dy ôfhinklike stumpers moatte hûnen, katten, skierroeken, beannehûlen of otters ite, dy in healjier efter de rûchskerne omtoarke habbe, om it libben te hâlden. Skieppeloarten moatte hja deis trijeris opfandelje, of by de brêge fan skippers en reizigers in mannich duiten brêgejild biddelje, om net fan honger te stjerren, yn pleats fan mei hannel, buorkerij of ambacht de kost te winnen. Oare binne sa Job-earm, dat se, as de Wurdumers, fan har twa tsjerketuorren ien mei ham en gram opfretten habbe. Oare mei nin pear nije hoazzen barre en rinne ivich mei oanbreide hoazzen. Oare woene te merke foar de fioele, mar hienen nin reade duit om de spylman te beteljen, en ferdûnsen mei eltsoar in pakhûstsjiis. En de haadstêd Ljouwert mocht nin nije galge barre; hja lapen de galge, dy bûten de stêd wie, omdat er briek en de tsjeaven 'er ôffoelen. Sommige, lykas te Luzegea, binne sa yn de wanhab fan ongedierte, dat hjasels net allinne stiiffol sitte, mar dat de pejoatsjes by de toer oprinne, en dêr mei heidebiezzems ôffage wurde. Men het dy minsken dêrom mar in biezzem sjen te litten, en hja wurde breinroer. Rju wurde ek útmakke foar gloade, onnoazele stakkers: te Ternaard woenen se spekswaard brûke as ielshûden, of as kowehûden foar skuon, en dêrom strûpten se de bargen. It gerjucht fan Koud-om siet yn it warhûs by in gleon fjoer, dêr hja de skinen by barnden; de siktaris rôp: koude turven 'erom , mar doe dy trochkamen, moast de hiele rie de keamer romme. Fandêr de namme koud-om , dat de bizen ek boekstaverje kou-dom. Sommige skeldnammen doele op it wapen fan de stêd, sa as de klok yn 't wapen fan Frjentsjer. Sa ek de trije balken yn 't wapen fan Amelân. As se ballêst sjitte, dan sjonge se noch it ballêstlietsje. De Amelander schalken , Die stolen drie balken. Wat de Tekselske kraaien betsjutte is my tsjuster; it wyt allinne, dat se op it Nije'jip (Nieuwediep) de loadsen, dy de skippen binnen bringe, kraaien neame.

[p. 370]

Joute. Ik ha nea mear wille hân. En pake wie goed. Hie er in goede dei hân, dan treau er my in dûbelstoer yn de hân, en sei: ‘Dêr, myn feint; keapje dêr koeke foar.’ En neidat ik dan earne wie, koft ik Frjentsjerter dúmkes, of Harnzer hoiteflip, of Dokkumer glêdingen, of Boalserter oaljekoeken, of Drylster kypmantsjes, of Drachtster koeke, of Boarnster flut, of Ljouwerter deamansfingers.

Douwe. Wy prate mar net mear oer ús reizen; want dan komme wy noch yn tsjok waar. Mar dêr, Oebele, dêr hesto in papier fan de âlde skoallemaster fan Molkwar. Dêr kinste alles yn lêze, wat ik fan Molkwar heard ha.

It heksershol

Sa neamt it sprekwurd Molkwar, en no sil ik jimme ris sizze, wêr dat fandinne komt. De Molkwarders binne allegearre nin heksers en al har âlde wiven nin tsjoensters, mar dêr is by âlds in houlik te Molkwar west, dêr ferkeard skaai út kaam, en dat moatte se no allegearre ontjilde. Dêr is in Gosse Knop west, dy it spul bedoarn het, en dy it troch syn neisieten safier brocht het, dat it sprekwurd sei:

Flokken en swarren
Is 't wapen fan Molkwarren.

Sa gau as Gosse te wrâld kaam, wie 'er sa'n sterke swevellucht yn 'e kreamkeamer, dat it hoarnwiif tsjin alle brûkme oan it finster opskowe moast; want nin minske koe yn dy stank duorje. De wâldierde, dy de jonge ôfgong, wie pikswart en kleare duvelsdrek, en it het wol in fearnsjier duorre foardat de faam de lucht út de ruften en doeken spield hie. Syn faar wie in fyn kofskipper, dy mei in grutte bibel onder de earm en de holle op side sneins trijeris nei tsjerke gong. Syn moer Isabella wie in gnap frommes, de dochter fan in poep, dy as hearefeint by de grypman tsjinne. Mynhear wie foar in fjirdepart reder yn in koffe, en doe hja seis jier as keamerfaam by mefrou tsjinne hie, troude se mei Jeyp Knop, dy fan mynhear it kapteinskip yn 'e koffe krige mei in tsjep jong wiif; want de âlde skipper wie gammel en krukkich, en koe de see net mear betsjinje. Doe se trouden koe Isabella net mear allinne rinne, en Gosse Knop kaam al mei de fiifde moanne opdaagjen, folgens it sprekwurd: ‘It twade bern komt op syn tiid, mar it earste komt as it klear is.’ Jeyp waard 'er twaris om fan 't Avondmaal set; mar hy wie kofskipper.

Gosse waard yn 't opgroeien yn alles in onfoech skepsel. Nei it lichem dijde er oergrousum út; op syn tsiende jier wie er al sa dûbelliddich, dat se him oanseagen foar in feint fan sechstsjin. Alle jonges, dy er oer koe, skopte er en knoeide er, en fan natoere wie it in boal; want syn grutste wille wie it âljen fan in earm kat, dy er by it ein fan de sturt iennige minuten as in stien oan in reap yn 't rûn gisele. As master him ferbea, seach er dimmen en deemoedich foar him del, krekt as er nin trije telle koe; ja, dan liet er ek wolris in inkele trien fan 'jip berou rôlje, en as de man him omdraaide, stiek Gosse syn grutte blaaier út, en sei: ‘Alde poep, ferrek!’ It moaiste wie, dat sa'n loebes, sa'n olfert de fine man úthinge, en as er nachts mei in skearsliperssleep yn it hea lein hie, dat er dan de oare jûns mei de âlde wyfkes yn 'e kosterij siet te fimeljen en te 'salmsjongen. Dat die er al op syn santjinde jier; mar it wie noch stil. Dy him goed koenen seinen, dat it de smoarchste pluch en de fynste pilaarbiter allyk wie, dy ea minske-eagen sjoend hienen. Mar hoe er de knepen ek yn 'e mouwe hie, op syn tweintichste jier hie er in bink, dy him wat mear bekend makke.

De soan fan de Molkwarder kâich (beurtman) noade him ris om in reiske mei nei Amsterdam te dwaan; hy soe frij út en thús. Dat gong oan, mar dêr rekke er allehiel te sink, sadat syn kammeraat him op it lêst bjuster waard en sonder him thúskaam. Wêr dy planeet doe al sa omswalke het, het nin minske ea neispoare kind; ik sil allinne sizze, wêr er hjir en dêr op syn omswervingen fan syn kunde sjoen is.

[p. 371]

Op it Wetter te Amsterdam mette him in man fan Molkwar, dy boekhâlder oer in mannich Rigafarjers wie; want doe leinen 'er soms sechstich Eastseefarjers fan Molkwar, allegearre mei it swantsje yn it wyt yn de flaggen, oan de brêge te Riga. Dy man wie in biis; hy hie in bulte nocht oan gridsen en nuvere setten; en hy hie ek wolris nocht oan onnocht, lykas 'er folle âlde Friezen wiene, doe se noch nei har eigen holle, en net nei de moade fan Hollân, as apen fan apen, libbene. Hy wiste, dat Gosse in earste prefester by de panne wie, en dat er koarts safolle as trije hongerige poepen bergje koe. ‘Wolste mei my ite, Gosse?’ sei de boekhâlder. ‘Jawol,’ sei Gosse, dy by de Jonker-en-Ridderstrjitte omflintere hie, en rammele fan honger; want dêr wie mear te drinken as te iten west, en it flêsk, dat se dêr ferkoften, wie ek nin koweflêsk. De boekhâlder naam him mei nei de Keizerskroane yn de Keallestrjitte. Dêr sette er Gosse op it ein fan de tafel, dêr in tritich hearen oansieten, flak tsjin in Eastynjesk kaptein oer, en hysels 'ernêst. Doe de mieltiid sawatte healwei wie, hie Gosse 'er al in heal skinke en al de klokspizen, dy 'eromhinne stienen, ynproazze. De feinten tôgen al mear en mear oan, mar it fersonk alles yn de boaiemleaze mage fan Gosse. De Eastynjeske kaptein koe net ite fan nychheid; hy hie it each net fan dy grutte kevels fan Gosse ôf, dy mar ivich trochmealden. ‘Hoe sjen je my sa oan?’ sei Gosse einlinge. ‘Wel, kammeraat,’ sei de kaptein, ‘ik bin juster fan myn reis út Eastynjen thúskomd; dêr bin ik op Borneo onder de minskefretters west, en it het my nei stien as hja hienen my mei myn stjurman ek opkôge. Mar as my dat ongelok oerkomme moat, dan hoe koarter lijen hoe better, en dêrom hoopje ik datsto my dan opfrette silte. Want do kinste mei it spul fuort.’ Al de hearen laken, en dêr alles oan dat ein wer skjin ophimmele wie, waard it tiid, dat hja opkroadene. Doe de boekhâlder de kastlein betelle, sei dy: ‘Mynhear, as je my mear sokke gasten rekommandearje, sis it my dan foarôf, dan sil ik se nêst de hynzers op stâl fuorje.’

In wike of seis dêmei binne hja him wer ris op it spoar komd te Aldwâlde yn Noard-Hollân. Dêr kaam er oan op in sneintemoarn, en omdat it jild op wie hie er nin boadskip yn it weardshûs. Hy gong dus aanstons yn tsjerke, dêr er flak tsjin de dominy oer siet, en him eltse wurd út de mûle seach. Mar foardat de preek oangong seach Gosse noch in raar ding. Dêr wie in keardel mei in murdefanger yn 'e tsjerke; dy hûn hâlde him nuet en from, en lei mei de kop tuske de twa foarste poaten flak op dominy ta te sjen. Dat kaam dominy lykwol yn syn eare, en hy sei tsjin 'e hûnegiseler dat dy hûn de tsjerke út moast. Mar doe dy tagripe soe liet it bist de tosken sjen, en gromde en raspte sa frelik, dat dominy tsjin de hûnegiseler sei: ‘Och, Manus, lit de hûn mar wêze. It bist begrypt 'er sachs safolle fan as de measte fan myn tahearrers.’ Dêrop begûn de man te preekjen oer de gewichtige wurden fan Leviticus âlve, fers tritich: Ende de mol. Hy dielde syn preek yn trije parten; ten earsten, de mol is blyn, de minske is ek blyn; ten twadden, de mol wrot yn de ierde, de minske wrot ek yn en op de ierde om goud en wrâldske eare; ten tredden, de molwrot wurdt wipt mei de lodde fan de mollefanger; sa wurdt de minske, dy earme ierdwjirm, wipt fan de divel. Doe de dominy sa oardel oere wakker yn de stoel omskrept en omslein hie, gong de tsjerke út, en dominy wie net yn de pastorij, as Gosse wie 'er ek. ‘Jo kenne my net, dominy,’ sei Gosse, ‘mar ik moat jo dochs sizze, dat je my skoan foldien habbe. Dat wie in dierber wurdsje, dat je dêr oer de satan sprutsen habbe. O! o! dat ivige helske fjoer! Ivich is sa lang! Mochten de godd'leazen dochs noch hearre en har wei bekearje! Mar wy binne de útferkoar'nen, dominy! Wy kinne net tebekfalle.’ Dominy wie in from, bêst man, mar in dripke drankswiet, en dat wie bekend; dêrom waard er net ferroppen, en hy woe sa minlike jern ris út dy fûke fan Noard-Hollân wei. Doe dominy syn lof hearde, frege er Gosse: ‘Wa binne jo, freon?’ ‘Ik bin in kokeaper fan Warkum,’ sei Gosse, ‘dêr moat in nije dominy wêze, en no't ik dochs nei Poarmerein moast, het de tsjerkerie my fersocht om jo trije sneinen oanien te hearren, en har dan ris beskie te dwaan, as 'er goede lonte yn jo siet en as jo suver yn de leare wiene.’ Dominy tocht: ‘Dêr is byt,’ en sei tsjin Gosse: ‘Dan kinne je hjir yn 'e pastorij ek sa goed wêze, tinkt my, as yn 'e herberge.’ ‘Dat is al sa, dominy,’ andere Gosse, ‘mar ik moat onder-

[p. 372]

wilens myn affearens dwaan.’ Sa bleau Gosse dêr trije wiken útfanhûs; hy prate wakker mei dominy oer it goede, soms let yn 'e nacht op; hy iet en dronk fan it bêste; want dominy, dy 't each altiten op it Warkumer berop hie, helle treftich út, en sette him hiel sêft; middeis hie er sels in flesse wyn oer tafel; en as er it iten binnen hie sjoude er sabeare by de boeren yn dy krite lâns om de kij te sjen. Tsjin itenstiid wie er jûns altyd wer by de krêbe; dêr hapere nin minút oan.

Dominy hie ek in faam fan achttjin jier, it leafste en golste skepsel, dat men mei minske-eagen sjen koe, mei namme Elisabeth Klant. Har heit wie loads op Teksel, en om't er in bulte noed fan har stie en de mem dea wie, wie de man bang, dat se yn de hannen fan de iene of de oare seekaptein falle soe. Dêrom die hy har as faam by in lândominy; want dêr, miende hy, dat hja feilich wie foar de ferlieding, dêr jonge fammen op seepleatsen altiten oan bleat steane. Dêr siet in skrandere holle op dy faam; mar hja hie dit mei folle dochters fan Eva hiem, dat hja jern leaude, wat de feinten har fan har himelske blauwe eagen, fan har leeljeblanke hals, en har geve rigele tosken wysmakken. Gosse hie dat gau yn 'e noas, en wist har dat fergif sa fyntsjes en sa faak yn te jaan, dat hy gau har hert stellen hie, en hja him de soalen út de skuon tsjinne. Op it lêst begûn er har ris te tantsjen, wylst hja foar him stie om de teekopkes om te spielen. Hy klamde syn beide grutte hannen fan efteren om har mul, en wylst er sei: ‘Betsje, wat hesto in moai kier yn de rêch!’ joech er har oer it skouder in tútsje. Hja waard sa read as bloed, en fleach wei; mar hja sei it net oan dominy. Hy wie wakkere roazich nei't er foarjoech, en om wat út te wazemjen liet er him de lêste wike in kopke tee mannich moarns fan de faam op bêd bringe. Doe de tredde wike te'n ein rûn kamen 'er echte kokeapers út de krite fan Warkum yn dy oarde, en Gosse, dy bang wie, dat dy him ferklappe soenen, sei nei de tredde preek oan dominy, dat er net twivele as hy soe nei sok hearlik preekjen wol te Warkum beroppen wurde. Hy soe alteas dwaan, wat er koe. ‘Mar no is 'er ien slim ding,’ sei er. ‘En wat is dat?’ frege dominy. ‘Wel,’ sei Gosse, ‘de riem is plat. Ik kom watte bûsjild tekoart.’ ‘Wel no,’ sei dominy, ‘wy binne ommers yn de wrâld om eltsoar yn ús neden by te stean. As dat net te hurd oankomt, kin ik jo wol holpje.’ ‘Ik wyt net,’ sei Gosse, ‘jildlienen oan in man, dy men net ken, dat is al watte nuver. Mar mei in hondert gûne wie 'k rêden, en myn kammeraat, dy hjir mei in deimannich komt om kij-negoasje, kin it jo werjaan.’ Dominy telde him hondert keizersgûnen op tafel, en dêrmei en in swiet galgemiel gong Gosse opstriken nei De Helder ta. Dominy hearde fan syn nije freon, fan jild en berop taal of teken; mar mei in wikemannich kaam 'er in gnap keardel fan Hynljippen, dy him fertelde, dat 'er te Warkum yn nin fiif jier in berop fakant west hie, en no seach dominy yn wat hannen er west hie. ‘Dan het dy keardel my bedragen,’ sei dominy, ‘en ta tank het hy my myn hiele wynkelder 'er noch by leechsûpt.’ Mar 't slimste wie noch behâlden. De ingel wie fallen; Betsje moast yn de kream. De heit kaam fan De Helder, en geat as in rou seeman al de flokken fan de hel oer de holle fan dominy út, dat er net better op syn bern past hie. ‘Ik miende,’ sei er, ‘ik miende dat ik ús Leavenhear by de holle hie; mar no sjen ik, dat ik de divel by de fuotten haw.’ Dit barde de jûns let; de man trille fan lilkens, en koe de hannen hast net fan dominy ôfhâlde. De oare moarns rôp dominy de faam; mar dêr kaam nin gewach. De man gong skruten opstean, en sa as er nei it fammekeammerke gong seach er de reinwettersbak wiid opstean en de toffels fan de faam 'erfoar, krekt as hja nei bêd gien wie. De leave Betsje hie har, nei it toaniel fan de foarige jûn, yn 't holste fan de nacht ferdronken. Hja koe har skande en 't fertriet fan har heit net oerlibje, en de ongelokkige loads koe oan syn bern op De Helder neat oars te wolkomthús bringe as it lyk fan har ferdronken suster.

Foardat ik no fierder ferhelje, moat ik jimme sizze, dat Gosses mem no in âlde fekke fan in snufnoas wie, dy de brune drip altyd hinge. De ljuwe woene wol sizze, dat hja in tsjoenster wie, en sels nin frommeske ta har moer hân hie. Te Molkwar leauden se allegearre, dat hja bret wie út in hoanne-aai; want in hoanne leit om de sân jier in aai, en

[p. 373]

as dat begjint te hikjen komt 'er in tsjoenster út. Gosse wie ien fan twalingen, broer en suster; mar hy wie allehiel ongelyk oan syn suster; want dat wie de gollens en frommens sels, en hy wie in ondogenske loebes, dy jimmer op falskheid en ferried út wie. Hy seach ek mear as in oar; mar dat kaam dêrfan, dat hy mei in helm bern' waard, dy it hoarnwiif him onder de pap opfuorre het. De suster hie ek in helm; mar dy hie de kreamheinster ferbarnd, en dêr, woenen se wol sizze, kaam it fandinne, dat hja net mear sjen koe as wy allegearre, wylst Gosse begangels seach en foartsjirmerij hearde. Dêr sille wy no ris in jestaal fan sizze.

Doe Gosse dat fyt te Aldwâlde útrjuchte hie, gong er nei De Helder, en nei't er dêr in pear nachten foar de gûnen fan dominy by Janke-en-harre útfanhûze hie, swaaide er mei de postboat nei Terschelling. Syn earste oanrin wie al wer by de dominy, in bêste en ek wol in gelearde keardel, mar sa skichtich as in akke, en dy men mei skik nin oere by jins hâlde koe as troch frjemde teltsjes fan foartsjirmerijen en spoken. Dêr hie Gosse altiten in sekfol fan klear, en om't er fan dominys swak gau de lucht krige, betsjinne er de man mei sokke nuvere en ougryslike stoarjes, dat er soms fan ferbazinge hast net sykje koe. En dêr sloech noch ta in begangel, dy Gosse sjen koe, mar in oar net, en dy krekt útkaam, lykas hy 't sjoen hie.

Gosse hie mei dominy op in jûnpraatsje út west, doe hja om tsien oere hinne wer nei hûs trapen; it wie tsjustermoanne, mar de wyn waaide út it noarden, en dan is 't altyd ljochter as mei oare winen. Hja rûnen in smelle wei lâns, dêr amper in wein troch koe, en it wie sawatte healwei, doe Gosse skoftich besiden it spoar sprong en rôp: ‘Sjoch, sjoch, dominy! Kom hjir!’ ‘Wat sjochste?’ sei dominy. ‘Ik sjen neat as wolken.’ ‘Sa klear as de dei sjen ik foar my in begraffenis,’ andere Gosse; ‘ik sjen in haiwein mei it swarte deafet 'erop, en in swart en in wyt hynzer 'erfoar. En dêr komme de freonen ek al oan, dy efter it lyk geane. Sjoch! In oar dominy het de foargong; dan folgje jo mei jins boaike oan de hân; dan jins skoanfaar, en no jins sweager fan Pitersbierrum.’ En sa neamde Gosse de hiele smite, dy mei te hôf gong, fan de earste ta de lêste op. Sels de froulju, dy 'erefter rûnen, koe er troch it reinkleed en al hinne. Dominy woe him dy begangel as franjes út de holle prate, mar Gosse woe 'erop swarre, dat hy it by dei net klearder sjen koe, as hy it no sjoen hie by nacht. In fjirtjin dagen dêrnei stoar dominys wiif oan de reahûn, want dy jachte wie doe hûsriem op Terschelling. Dominy wenne wol in healoere fan 't tsjerkhôf ôf, sadat it lyk 'erhinne riden wurde moast, en om Gosses begangel no ta in leagen te meitsjen, liet er twa swarte hynzers komme, en de lykwein lâns in breder wei, in eintsje fan de smelle leane, dêr de begangel sjoen wie, nei 't hôf ride. Sa as de boer de hynzers yn 'e sile sloech, krige it iene bist ongemak en foel del as in stien; men seach oeral om in swart hynzer, mar 'er wie neat oars te krijen as in wyt, mei in swart koltsje foar de kop. Sa gong it nei 't hôf; mar doe se by de brede wei kamen lei 'er in grutte Noardske balke, dy út in bûtskip oanspield wie, dwers foar de yngong, sadat 'er neat oars opsiet as de smelle leane lâns, dêr har de begangel mette, dy no mei it wite en swarte hynzer, en dominy en syn boaike oan de hân, te wierheid waard.

Doe it folk werom wie, gongen se oan it leed, en dêr waard rju reaunte en mûskoppe oer dy begangel. Mar doe de pipen yn 'e brân kamen waard 'er fan ljuwe, dy 'eroan leauden, watte lûder oer praat, en dêr hearde ek dominys sweager fan Pitersbierrum onder, dy by syn beppe yn 'e Bierrumen grutmakke wie, en as bern folle fan skynsels, begangels en foartsjirmerij heard hie. Hy koe de heit fan Gosse, dy fan Wjelsryp fandinne en te Pitersbierrum grutmakke wie. ‘No, mannen,’ sei er, ‘jimme leauwe net oan Gosses begangel, mar lit ik jimme no ris ferhelje, wat 'er om 1680 hinne bard is mei Reink Ipes, dochter fan Ipe Jochems en Sipk Brongersma. Hja wie troud mei Tiaerd Poppinga, dominy te Pitersbierrum, en hie op in nacht, dat hja en har man te bêd leinen, in alderfrjemdst fisioen. Hja wie heech en dreech, en lykas sokke froulju rare ynbyldingen en oankomsten habbe, sa seach hja fan it hege bêd ôf yn 'e holle kamer del in deafet oer 'e flier stean. It wie in kordaat wiif, en hja hie moed genôch, om har nijsgjirrichheid

[p. 374]

te foldwaan; fan it bêd te gean, en te sjen, wa't yn 'e kiste lei; mar hoe grut wie har ontsteltenisse, doe hja harsels dêr lizzen seach! Riboskjende fan skrik skodde hja har man oan de earm om ek ris te sjen. De man seach nin kiste, seach neat en sei: ‘Wat gridzen binne dat, Reints, yn 't holste fan de nacht! Kom mar gau wer onder de wrine; oars fetteste noch kjeld ta.’ Hja gong wer op bêd, mar koe har eagen net fan it deafet ôfhâlde, en sa as se dêrop digere komt 'er in man mei in read onderbaitsje yn 'e keamer, dy in hânfol skroeven fan de skoarstienmantel griep en de kiste taskroefde. Doe waard 'er in wyt kreamlekken oer it deafet spraat, en de dragers kamen en gongen 'ermei wei. Dominy Poppinga, dy neat fan dat alles seach, lake om de ynbyldingen fan pastoarske. ‘As de froulju watte onder de mûtse hawwe,’ sei er, ‘dan is 't altiten mei fisioenen te rêden; mar aste yn twa stikken fallen biste, lea, dan sjochste krekt safolle as wy allegearre. En dy man mei it reade baitsje is klearebare gekheid. Want yn hiel Pitersbierrum is net ien, dy in read baitsje draacht.’ ‘No, ik hoopje it bêste, man,’ sei hja, ‘mar it leit my sa op 'e lea, dat dizze wâldreis myn lêste wêze sil.’ En dat wie dochs misret, want hja hie in flotte, maklike reis, en krige in skoan grou famke, dat mei in oere al oan 'e tate lei en dronk dat se pûste. Dominy doopte it Tite, en doe hja mei it bern yn it moaie reade kapruft út 'e tsjerke kaam, sei dominy laitsjende: ‘Dat is no it reade baitsje, datsto sjoen heste, Reints. En dy deade is ús moaie poppe, dêrste sa grutsk op biste. No sjochste, Reints, in dream moat yn de útlizzinge altiten omkeard wurde.’

Maaie dêrop joech 'er him in timmerman te Pitersbierrum del, dy in read baitsje oan hie, en sa gau krige pastoarske dy man net yn 't each, as hja sei: ‘Dat is no de eigenste timmerman, dy myn deafet taskroeve het.’ In jier dêrnei wie it wer sa mei har. Hja krige in moai boaike, dat hja Ipe (Epeus) neamden, mar hja stoar yn 'e kream. Doe die dominy alles om it fisioen ta in leagen te meitsjen. Foarearst liet er it lyk yn in oar keamer oer 'e ierde sette; mar dat koe net; de pastorijedeaden kamen altyd yn de sliepkeamer te stean, omdat de dragers oars de swaai net mei it fet krije koene. Yn de oare keamer moasten se tekoart krieme, en dominy, as er woe as net, moast tajaan. Dominy liet de skroeven ek yn 'e finsterbank lizze, mar ien fan de buorren naam se yn gedachten wei, en lei se op 'e skoarstienmantel del. De timmerman mei it reade baitsje soe as buorman it lyk meidrage, en in pear oare de kiste tichtskroeve; mar dy koene dêr net te goed mei terjuchte en knoffelen salang om, dat de timmerman, dy krekt syn read baitsje oan hie, taskeat, de oare skroeven fan de skoarstienmantel naam en de kiste tichtdraaide. Dominy woe ek nin wyt kleed oer it fet hawwe; mar ien fan de buorwiven gong dit sa oan 't hert, dat hja, in amerijke foardat it fet op 'e bier tild waard, har skjinne wite bûsdoek oer de kiste sprate, en sa waard it lyk opdrein.’

Onderwiles dit ferteld waard, wiene 'er folle, dy hast net sykje koenen fan oandacht; mar oaren glimken 'erom en dominy sei neat; de man wie oerstjoer en 'jip ferslein; ek wie er no fierste te weak en te swak fan geast, om op sokke frjemde dingen troch te tinken. Dêr wiene jonge wyfkes by, dy fan de stoarje besauwen. Mar dominy, dy nea fergeat dat hy harder fan de kudde wie, sei tsjin har: ‘Dêr hawwe jimme neat mei te parten, susters. Want de iepenbierde dingen binne foar de minsken, en de ferburgene foar God. Jimme binne yn de hân fan God, en dat moat jimme genôch wêze.’ Dominys sweager krong no watte tichter oan Gosse; want no er sjoen hie, dat dy mear sjen koe as in oar, woe er him jern ris oer ien en oar útkloarkje. Mar Gosse wie stil en hâlde him yn safolle as er mei skik koe. ‘Dy man kent heit al,’ tochte Gosse, ‘en hy koe ek licht ris útfiskje wa't ik bin. En dat hoeft net. Ik moat meitsje dat ik út de reek kom. Hjir bret myn hoanne net.’ En dyselde jûns gong er mei in botter nei Amelân, sa er sei, om haverijguod fan in strâne skip te keapjen.

Dêr wiene doe in bulte kapteins en silers oan wâl, dy mei bûsenfol jild út east en west thúskomd wienen, en Gosse fûn gau syn folk, dy har eigen jild en de gûnen fan de dominy fan Aldwâlde mei him ferswiere woenen. Dat gong 'er oan 'e hoasbannen ta yn lâns! Wat hjasels net op koenen, dêr holpen har de ljitskes ta, dy op Amelân rju wiene,

[p. 375]

en mei in fjirtjin dagen wiene hja dêr sa skjin troch, dat se eltsoar wol op 'e kop sette koenen sonder dat 'er in duit út de bûsen rôlje soe. De oare moarns pandere it hiele bûn nei in Eastynjesk kaptein ta, dy nei Makassar moast, om in hier by him te krijen en sa oan hânjild te kommen. Dat krigen se, mar foardat hja nei De Helder teagen, sei de kaptein, dat hy har net oan board hawwe woe, foardat de lêste stoer fertard wie. ‘Mei folk,’ sei de kaptein, ‘dy noch in duit te ferswieren habbe, kin ik nin lân besile.’ De makkers tommelen sjongende en sûpende yn de miebringer; en Gosse, sonder freonen of jild, bleau allehiel mistreastich op it strân fan Amelân stean, en seach it skip nei, salang er noch in stipke fan 't seil oan de kimen beëagje koe. De grize jûn foel melangoalysk del, en goede rie wie no djoer. Hy koe nearne onder tek komme; want kredyt hie er net. Hy gong nei in pear ljitskes, dêr er rju mei omslingere hie, as dy him dy nacht onder tek nimme woenen; mar doe hja fernamen, dat syn dûbeltsjes op wiene, namen se elts in biezzem en tichelden him sa ongenedich op syn grouwe hûd, dat er de knip noch gauwer útrekke as hy 'er ynkaam. In leaf moai fiskersfamke, dy dat seach, krige sa'n meilijen mei him, dat har de triennen út de eagen spatten. Hja naam him by de hân, en frege flaaiende: ‘Wat is 't, ome?’ Hy sei dat er nin onderkommen hie, en as er net by har heit-en-harre yn koe. ‘Nee, ome’, sei hja, ‘dat kin net; want wy binne mei ús tsienen; sân broers en susters, en ús heit en mem, en wy hawwe mar in lytse hutte. Mar ik sil jo dochs onderbringe.’ No stoe tichteby Ballum in ferlitten hûs, dêr de baas mei de noardersinne fan útknypt wie, en dat de earme eilanners by nacht en ontiden wol heal ôfsloopt hienen foardat it oan de krediteurs takaam. Dêr late it famke Gosse hinne, en doe hy yn de holle keamer stoe, tute hja him de hân, en sei: ‘Nacht, ome! No moat ik gau fuort; oars wurdt mem ongerust.’

Dêr stoe Gosse allinne yn it neakene hûs; it begûn te skimerjen, mar hy koe noch safolle sjen, dat de bewenner neat oars bliuwe litten hie as it bêdstrie, en in reap fan it tou, dêr er syn plunjes mei pakt hie. Tuske dy twa dingen hie Gosse no kar; it bêdstrie om 'er dy nachts yn te sliepen, of de reap om him op te hingjen! Dêr yn 't tsjuster allinne sonder tek, sonder iten, sonder in swolch wetter, fan God en minsken ferlitten; op it lêst mûlk stelle om oan in stik brea en dêrnei oan de giselpeal te kommen. En dat nei al dat fretten, dat bealgjen, en rinkelroaien mei dronkene silers en it skom fan slepen! ‘Nee,’ sei Gosse, ‘leaver in koart en in goed libben, as in langer libben mei sa'n ellinde.’ Hy makke in stroppe fan de reap; probearre ferskate reizen as de strûp goed glide woe, en doe dat klear wie, gong er mei de stroppe om de hals de treppen op. Dêr sloech er de luts om in spiker oan in dwersbalkje boppe de treppen; mar yn it eigenste eagenblik, dat er klearstie, om sa yn it treppenslûk te springen, waard 'er onder roppen: ‘Hijla! Folk?’ Gosse skrikte, makke gau de stroppe wer los, en gong nei onderen.

Dêr stie in man foar him mei in dievelantearne yn 'e hân, dy Gosse yn it oansicht ljochte, om te sjen, wa't er wie. ‘Dêr,’ sei er tsjin Gosse, ‘dêr hesto de lantearne; dan kinste ek ris sjen, wa't ik bin. Wy moatte wite, mei wa't wy te dwaan habbe.’ Gosse beljochte de man yn 'e troanje, en seach de moaiste jongkeardel foar him stean, dy't er ea mette. Grutte iepene blauwe eagen, dêr him de suvere, oprjuchte nommelens út temjitte blonk; foars en tagelyk freonlik fan troanje, en it hiele wêzen ynnimmende; mei ien wurd, in gesicht, dêr men fan sizze soe: ‘Dat is in man, dy it hert op 'e tonge leit. Dêr kin ik my mei liif en siele oan oerjaan.’ ‘Wat dieste dêrboppe?’ sei er oan Gosse, doe dy him besjoen hie. ‘Ik makke my in legerstede klear,’ sei Gosse. ‘Liich net!’ sei de man. ‘Want God dêrboppe wyt en heart alles, en hy sil syn blaksem op dyn holle slingerje aste liichste. Hearste 't net tongerjen?’ It rommele krekt yn 'e kimen, en Gosse foel troch 'e koer en bekende alles. Doe begûn dy man him sa dierber te kapitteljen, dat Gosse sa lyts waard as in bern, en fan benaudheid net wiste yn wat gat er knûpe soe. ‘God yn dy hege himel!’ sei Gosse einlinge, ‘wêrom ha ik my dochs net ophinge?’ ‘Bêst, opperbêst!’ sei de man. ‘Sa moat it just komme, aste frij fan galge en hel silste. Fan natoere biste in grousum en ferdommelik skepsel, en de toorn Gods is op dy; mar dêrom kinste wol sillich

[p. 376]

wurde.’ ‘Hoe dan?’ frege Gosse, ‘troch goeddwaan?’ ‘O! Lit dy dat foaral net troch de werkheiligen wysmeitsje,’ andere de man. ‘Alle minsklike deugden binne mar blinkjende sonden, en fan natoere wolste en kinste ek neat oars as God en dyn evenminsken te haatsjen.’ ‘Fan natoere?’ sei Gosse, ‘dat begryp ik net. Binne wy minsken dan divels berne?’ ‘Dat sil myn kammeraat dy útlizze,’ sei de man, en rôp: ‘Wobbe, kom hjir ris!’ Mei-ien kaam 'er in turfskipper yn, dy him dat út de Skrift begûn te ferklearjen. Earst prate er oer de erfsonde, en hoe elts minskebern yn sonden ontfinzen en berne is. Doe dat God eltse minske syn bestimming al jûn het foardat hy te wrâld komt, de iene foar it ivige helske fjoer, en de oare foar de ivige sillichheid, sonder iennige oanmerkinge fan har goed- of kweadwaan. Doe fan it boarchbloed, en hoe de flammen fan Gods wrake dêryn dweste binne. ‘Dêr, dêr allinne op, op de genade,’ sei de turfskipper, ‘dyste dêrtroch krigeste, moatste it stean litte. As brochtste dyn hiele libben yn laster en bedroch, yn fergif en bloed troch, dy genade sil dy silligje, en nin macht op ierde of yn himel sil dy it erfdiel ontskuorre, dat God syn útferkarden troch syn ivich riedbeslút yn de himel talein het.’ ‘Kin it sa?’ frege Gosse. ‘Deugd helpt dy neat, sis ik dy nochris,’ sei de turfskipper. ‘It makket dy noch stjonkender, omdat it dy noch grutsker op eigen gerechtigheid makket. Do biste mar in blok of stien yn Gods hân, dy dy smyt wêr't Er dy hawwe wol, en do heste fan dyn kant neat oars te dwaan, as dyn ferdommelikheid te erkennen, dy sels as in mûnster út te spijen en dan wetterbeken fol te skriemen. En dat alles heste ommers folbrocht! Wêr soeste dan langer eang foar wêze?’ Dat lêste wurd noaske Gosse. It wie in salve foar syn brutsen hert. Dit libben deselde wei lâns út te libjen; net ien fan syn foarige streken te litten, net ien bisteftige tochtme te betwingen, en nei de dea yn de himel mei de útferkarden oergean! sa woe Gosse wol. No hie er wer frede mei 't libben, en hy tanke de man en de turfskipper, en kniep har yn 'e hân as syn sielefreonen, dy him út de strik fan de dea ta libben en gelok tebek roppen hiene.

Gosse hie no sielefrede, mar nin bûsjild, en sonder jild soe him de frijpas fan de sonde, dy de turfskipper him op de mouwe spjelde, net folle helpje. ‘Oan wa,’ frege Gosse de turfskipper, ‘oan wa ha ik dy dierbere treast te tankjen?’ ‘Ik bin Wobbe Lak fan Haulerwyk,’ sei de turfskipper, ‘ik bin niis mei in weinfol tsjiis oerkomd, om dy hjir op Amelân út te suteljen. Wein en hynzer steane hjir onder 'e gelderij.’ En jawol, dêr stie in Kollumersweachster tsjiiswein mei in meagere gûl fan trije gûne 'erfoar. De turfskipper gong 'erop sitten, en sei: ‘Ik ryd mar foarút, Keimpe.’ ‘En no, jo!’ sei Gosse oan de onbekende man, ‘ik ha jo sein wa't ik wie; mei ik no ek wite, wa't jo binne?’ ‘Hiel wol,’ sei de man, ‘ik bin in fabrikant út Súd-Hollân, onder de firma fan Pik en Zonen. Mar ik sels hjit Keimpe Jakkeles. Ik ha twa stille kompanjons, de iene is debutant yn de Loterij, en de oare is in jeneverstoker; dy leverje my it fabrykfolk, en ik it jild en 't ferstân. Ik ha de administraasje. Sa wasket de iene hân de oare. Dêr is hjir in skip mei pik en swevel strâne, en dat brûk ik folle yn myn fabryk; dêr sil moarn feilinge fan wêze, en dêr woe 'k myn part wol fan habbe, as 't in bytsje like. Hjoed bin ik mei in rottich fearskipke fan Holwert komd; mar doe wy healwei wiene waard it blêdstil en 'er rûn in felle eb, sadat wy op it lêst om it skip hinnegongen, en wol pierewaaie koene. Dêr habbe wy de hiele dei lein te brieden yn 'e gleie sinne, en doe de floed opkaam krigen wy noch in tongergeate op 'e kop ta, dat ik miende dat ús lêste oere slein wie. Gelokkich binne wy yn skimerjûn noch oan wâl komd; mar no bin ik 't paad nei Ballum bjuster rekke, en hjir yn dizze âlde brake by dy telâne komd. Bliuwsto hjir?’ ‘Ik sil wol moatte,’ sei Gosse, ‘ik ha nin duit op 'e bûse, en yn Ballum wol nimmen my sonder jild onder habbe.’ ‘Jild? Praatste fan jild? Jild is neat. Jild kinste yn binlikheid krije, aste my mar in rispiske jouste. Ik betrou dy wol. Mar do moatste meitsje datste wer by honk komste; want oars is 'er nin jildriedens ein oan. Hoefolle wolste habbe?’ ‘Wel, hondert gûne, dêr kin ik wol mei yn Molkwar komme, en hâlde noch jild oer.’ ‘Dat soe 'k ek leauwe,’ sei Keimpe, en helle in fjoerreade pong út de onderbroek, dêr er Gosse tweintich goudene dûkaten út tatelde. ‘No in lyts bewyske tuske libjen en stjerren,’ sei Keimpe, en joech Gosse út syn memoar-

[p. 377]

jeboek in stikje skjin papier en in pin. ‘En no de inket?’ sei Gosse. ‘Ja, dy ha ik net,’ sei Keimpe, ‘mar dat is neat; jou my dyn lofterhân mar ris.’ Dêr die Keimpe mei in flymskerp pinnemeske in leaf lyts pjukje yn, dat 'er in dripke twa bloed útkaam, en dêr moast Gosse doe mei skriuwe. Gosse waard in bytsje skrutel fan dat bedriuw, en wie 'er noch net oan ta om syn hân te setten. ‘No,’ sei Keimpe, ‘ik sil it dy en my gemaklik meitsje. Do silste wol gau wer oan jild takomme, en dan moatste al wer kwitânsje jaan, en ik ha al wer al dy briefkes te bewarjen. My tochte, do moatste yn binlikheid safolle jild mar fan my helje asto nedich heste; do silste 'er nin misbrûk fan meitsje; aste my dysels dan mar ta in generaal hypoteek jouste.’ ‘Oan dat hypoteek het Keimpe net folle,’ tochte Gosse, en skreau by 't ljocht fan de dievelantearne in briefke mei syn eigen bloed, wêrby er syn siel en lichem oan de firma Pik en Zonen te pân sette, om al syn skulden fan de earste duit ta de lêste ôf te dwaan. Sa as Keimpe dat bewiis yn syn memoarjeboek stiek, flikkere de blaksem en boarste 'er in ougryslike tongerslach as in kanonskot oer har hollen út, dat de bynten fan de âlde brake 'erfan kreakken. Dêr klettere ringen in tongergeate fan grutte heilstiennen en reindrippen as tommelidden oerhinne, dat har hearren en sjen fergong. Gosse waard 'er bleek fan; mar Keimpe sei hiel bedaard: ‘Ik bin watte skriel by kas,’ en mei-ien naam er in stikkene poat, dy noch op it bedsteed stie, en sette him onder de goate fan it hûs. Mei in pear minuten sei er tsjin Gosse: ‘Fandelje de fangst mar op, heite!’ Gosse helle de poat, en seach neat as reinwetter, mar doe Keimpe it wetter 'er ôfgetten hie, seach Gosse (en by besauwe!), dat 'er hondert dûkaten op 'e boaiem leine, dy Keimpe yn syn onderbroek stiek. ‘Dat keunstke sil 'k dy ek leare,’ sei Keimpe, ‘mar do moatste dy allehiel oan my oerjaan. Aste wer te Molkwarren komste, en do komste yn krapte fan jild, dan heste by it earste reinbuoike it bêste, as de goaten mar rinne wolle, de amer jûns mar onder de goate te setten, en de oare moarns silste safolle âlde skeljen op de boaiem fine aste yn binlikheid nedich heste. Mar do moatste it foarsichtich ôfdruie, krekt as in goatling mei wite beantsjes. Kom no mei, en bring ús yn it weardshûs te Ballum. Do witste de wei.’

Op 't Waad tusken Holwert en Amelân

Sa gongen dy beiden nei it weardshûs te Ballum, dêr Keimpe noch twaris by gelegenheid fan feilingen thús west hie. Doe hja tichteby de doar kamen, begûn it te libjen fan honderten katten; hja wipten oer en troch elkoarme; fleagen as wylden Gosse troch de skonken troch; giselden om him hinne; sommigen kladderen by him op en sprongen fan syn skouders wer yn it bûn del. Hy wie skjin ferlegen en sette it op 'e doar ta sa hurd as er koe; mar wat er mear wraamde, wat er stilder like te stean, ta er einlik en

[p. 378]

te lêste de doar ynkaam. ‘Wat wjirmsk spul is dat hjir mei dy katten?’ frege er oan de kastlein. ‘Ja,’ sei de man, ‘dêr binne wy hjir altiten mei oanhelle as keapman Keimpe hjir komt. Mar dy sille jimme net opfrette.’ De turfskipper stie mei de tsjiiswein al foar de doar, dy er jern yn de stâl ride woe, omdat er oars bang wie, dat de Amelanders him de tsjiis ontkape soenen; want hja sile dêr krekt sa goed te kaap as te keapfardije. Mar Keimpe sei: ‘Dêr is neat te dwaan. Foar myn rekkening de tsjizen, dy 'er moarn misse. Lit de wein mar feilich stean.’ En mei-ien gong er de wein trijeris tsjin de sinne om en om, en eltse reis spriek er in swier wurd. ‘Kom yn, mannen,’ sei de kastlein. ‘Kom yn, ik ha in opperbêst soad skylfisk oer 't fjoer. Dêr moatte jimme strak mar oer gear. De mage sil jimme wol kitelje.’ Wylst hja dêrnei wachtene dronken se in gleske Spaanske bûtskipwyn mei in preker fan Hollum, dy har in raar gefal ferhelle. Hy hie dy deis (it wie krekt snein) yn de fermoanje te Nes preke, en nei de preek wie er te pearde wer nei hûs riden. Hy wie amper in kertier fan Nes ôf, doe him in hear yn 't swart op in wyt hynzer fan efteren ynried, sa as 'er nin hynzer op hiele Amelân bekend wie. ‘Ik wist net wat dat betsjutte,’ sei de preker, ‘en ik sette myn hynzer watte oan; mar hoe snjiddich ik ek ried, de swarte man bleau my altiten op 'e hakken. Ik tochte yn mysels, ik moat wire wa'sto biste, en ik lit myn hynzer stappe. De swarte man kaam my op side, en ik frege him, wat 'er fan syn begearte wie. Hy andere nin wurd, mar joech my in drinkhoarn oer mei sulver beslach, en betsjutte my mei syn gebearden om 'erút te drinken. Ik sette de hoarn sabeare oan de lippen, mar liet it fochte, dat 'eryn wie, behindich by de oare side fan 't hynzer delrinne, en doe seach ik dat it allegearre fjoer wie! Ik joech de hoarn oan de swarte man werom, dy dêrop yn in omsjen ferdwûn.’ ‘En wêr hâld jo dat no foar?’ sei Keimpe. ‘Wel, dat wyt ik net,’ sei de preker. ‘Sjoen en onderfûn ha ik 't. Mar wat it is, wyt ik net. Ik ha hjoed oer de dronkenskip preke, en de gemeente warskouwe tsjin 'e jenever as in brousel fan de divel. Mûlk woe de helske barnder my dêrfoar strafje mei my in slok fan syn hjitte koite yn 'e termen te stjoeren; mar dêr binne wy te hoedend ta, en ik ha 'er allinne út leard, dat jenever floeiber fjoer út de hel is. Want it fjoer, dat ik útt de hoarn geat, stonk krekt as jenever.’

Nei dat praatsje gongen se oan de skylfisk, dy sa út see komd wie en yn skulpen op tafel stie. De faam garre de ribbelde bientsjes út de koppen, en die se yn har knipke onder in mannich dûbelstuorren en duiten. ‘Is dat no dyn bûsjild, lea?’ frege Keimpe. ‘Nee, keapman,’ sei se, ‘dat binne gelokbientsjes. As men dy altiten by jins draacht het men gelok.’ ‘Krekt, lea!’ sei Gosse, ‘dy gelokbientsjes helje dy in gnap jong keardel oan.’ ‘No ja!’ sei de faam, ‘it is krekt as wy 't bûten jimme net rêde koene. Dat soe wol spitich wêze, jimme sloven, dat jimme binne! Wel, wel!’ - ‘Wol, ik wyt net, lea!’ sei de leafdepreker, ‘it is no moade, dat de manlju frije om de froulju, mar as wy net by jimme kamen te meiden, dan soene jimme by ús komme te meiden.’

Mei al sokke praatsjes soe 't op 't lêst te koai. Keimpe en Gosse soene sliepe op in opkeamerke, elts op in bed. Keimpe gong earst by de ljerde op, doe Gosse, dy him folge, en bemurk dat er mei de iene foet watte stompele, him frege: ‘Hoe is 't? Ha je ongemak oan 'e foet?’ ‘Wel,’ sei Keimpe, ‘ongemak en ongemak is twa. Mar as bern bin ik ris trape fan in hynzer, en dêr ha ik altiten sawat in knollefoet fan hâlden.’ Gosse klaaide him út, en gong te bêd. ‘Ik wyt net,’ sei Keimpe, ‘dat sil ik mar net dwaan. It is sa myld, ik gean mar mei hear en fear op 'e wrine lizzen yn pleats fan 'eronder.’ Hy lei in pak papierkes op 'e tafel del en wipte mei klean en al op bêd. It wie de oare moarns al ier dei foar Gosse. It wie brodsk en myld, en dêrby hie de gleie sinne op dat opkeamerke bret, dat it wie dêr smoarwaarm, en healwei fjouweren wie Gosse de sliep al bjuster. Doe begûn him syn nije freon en dy bluod'rige akseptaasje troch de holle te winen; hy koe de sliep mar net wer fetsje. Hy seach fan 't bêd ôf dat pakje papierkes op tafel lizzen en tochte: ‘As de akseptaasje dêronder is, sil ik him donderske gau weimuozje.’ Sa sein, sa dien. Mei in wip 'erôf, op 'e teannen nei de tafel ta, mar dat pakje wiene allegearre lotterijbriefkes, meast hierlotten. Keimpe skynde fan nin waarmte te witen; want hy slepte as in roas, en

[p. 379]

raspte troch alles hinne, dat it keammerke 'erfan droande. Gosse die de gerdinen sêftkes fan eltsoar om te sjen of ús maat syn memoarjeboek ek op 'e bêdplanke dellein hie. Mar it wie wol mis. Keimpe hie him op bêd ontklaaid; hy hie it memoarjeboek onder it kessen stutsen en lei 'er mei de holle op te sliepen. Gosse liet de gerdinen falle; mar doe er wer nei bêd woe gean, kipe 'er in soarte fan bargesturt mei in wjerheak efkes ta de spleet fan de gerdinen út. Hy bekipe dat ding ris goed, en jawol, it wie 't eintsje fan in sturt mei lytse fearkes fan kleur as tou, en oan de kop ta fol piper. ‘Wat moat dat skepsel brânich en jachterich wêze,’ tochte Gosse, ‘dy sa'n sturt oan it gat hingjen het!’ en mei-ien begûn de sturt fan in blauwe gûnzer, dy 'erop kaam, in bytsje te krôljen. Hy die de gerdinen nochris hiel, hiel sunich iepen, tilde de wrine hoedend safier op, dat hy 'er efkes onder digerje koe. En wat seach hy? Dy knollefoet wie in hynstepoat; it fel fan syn freon wie leadblau mei it einefel 'erop, en hjir en dêr in tin ûlefearke. It like folle op in âlde plôke sophoanne, dêr noch lytse poddefearkes oan sitten bleaun wiene. Dêrby kaam 'er in smoarge swevellucht onder de wrine wei, dy folle nei rudesalve swime, en dêr Gosse wol fan koarje koe. Gosse liet wrine en gerdinen sêftkes út de hân glide, en sei yn himsels: ‘Ik ha nôch fan dy rudige lucht; mar do biste in nuvere ome!’ Hy kroep wer onder de wrine, en tochte: ‘Dy bongel ha ik ivich oan de foet, mar ik ha ek jild.’ Hy lei pas, as hy hearde wol tweintich katten âljen, en dêrby fleach dat túch sa heislik by de ramen op, dat hy 'er wer útstapte om ris te sjen, wat dêr te rêden wie. Sa as hy foar 't finster kaam wiene de katten wei, krekt as hja weifage wiene; mar de tsjiiswein stie 'er noch, en dêrby trije keardels mei in wiif, dy elts in tsjiis yn 'e hannen hienen, dêr se mei fuort woenen, mar net koenen. Hja stienen stôkstil as sâltpilers en liken wol betsjoend. Gosse net links skodde Keimpe oan de earm, dy wekker waard en heftich sei: ‘Wat is 'er?’ ‘Wel, strûp jo oan,’ sei Gosse, ‘en sjen it sels. Want it is nin minskewurk.’ Keimpe gau de onderbroek en hoazzen oan, mar doe er dat trijetal dêr by de wein seach, hy as de blits de ljerde del, en mei in swier ein piktou dy trije tsjiiskeapers sonder jild sok in onwiten pak bruien om barren tateld, dat hja it yn 'e gedachten útmoarten, as tsjeaven dy de liuw yn de bek sjenne, mar nin oar lûd joegen as dat benaude gepiip, dat immen ôfgiet, as hy in akelige neare dream het. Hja koenen ek nin fin riere, en it like wol as hja oan de grûn fêstneile wiene. ‘Hoe let is 't?’ sei Keimpe. ‘Kin ik noch in reedsje oer dy rêgen hinne dwaan?’ ‘Dat wyt ik net,’ sei Gosse. ‘It is fjouwer oere, en mei in kertier komt de sinne op.’ ‘Dan is 't heech tiid,’ sei Keimpe, ‘dat se loskomme.’ Mei-ien gong er wer trije slaggen om 'e wein hinne, mar no mei de sinne om, en yn pleats fan trije swiere wurden reaunte er no trije goede wurden; it tredde en lêste wurd wie 'er amper út, as de trije tsjeaven lieten de tsjizen falle en stauwen as reek út eltsoar. ‘Wat hast makken je?’ sei Gosse doe. ‘Jo moasten noch mar in rid dien habbe. It koe har bêst wachtsje.’ ‘De diker, nee!’ sei Keimpe. ‘Dat soe te hurd oankomme. Want hie 'k se foar sinne-opgong net onttsjoend, dan hienen se dêr ivich stean moatten. En sa ek dy by dei betsjoend binne; as dy foar sinne-ondergong net onttsjoend binne, bliuwe se ek ivich oan ien-en-itselde plak fêstneile. Kom, it is noch ier; wy habbe neat te ferstriken; wy kinne noch wol in reedsje op bêd dwaan.’ En sa gongen dizze twa wer te koai.

Hja ontbieten dy moarns mei har fjouweren, Gosse, Keimpe, de turfskipper en de preker. Keimpe song earst in 'salm, en die doe in lang gebed. Onder it teedrinken begûn de turfskipper en de preker te disputearjen oer it gelove, dat de lapen 'ernei fleagen. Doe it safier kaam, dat it op lilts wurden ôf wie, sei de preker: ‘Wy sille hjir mar in spjeldsje by stekke. Wy krije dat net yn de liken. Jo sille in bulte wurk hawwe, skipper, om my sâlte baggeler foar ferske en in skriemer foar in geve tsjiis te ferkeapjen. Wy reizgje as de easterlingen mei in liedsman op 'n kamiel troch 'e woastine; jo wolle alle pakkaazje op it lêstbist smite, en ik wol 'er myn poarsje mei fan drage. Jowes is 't maklikste; mar mines is 't binlikst, en as wy thús binne, sille wy sjen wa't gelyk het.’ Doe waard de turfskipper grimmitich. ‘Praatsto fan maklik?’ sei er, ‘do, dy mei dyn goede wurken behâlden wurde wolste? It stiet dy moai! Do strûzeste op dy brede wei, earm minske, dy yn 't ferderf liedt.

[p. 380]

Mar ik gean yn troch de inge poarte. Ja, wol ing, man! Ing, ing, sis ik dy! It fel sil de útferkarden, dy 'ertroch wrame, noch tsjin de doarstilen fan de hûd strûpe; mar do, wurkhillige, komste 'er yn der ivichheid net troch. Wat sizze jo, kastlein?’ ‘Do moatste 'er my, astybleaft, bûten litte, Wobbe. Ik bin in Romein. Ik oardielje net oer jimme gelove; ik oardielje oer jimme dwaan; mar dit moat ik dy sizze, dat de preker in keunst ferstiet, dy ik net kin, en dy ik yn dyn kaliber, keapman, alteas net jamk sjoen ha.’ ‘En wat is dat dan?’ frege Wobbe. ‘Wel,’ sei de kastlein, ‘hy het alles ferlern; earst syn wiif; doe syn bern; lêsten noch syn iennichste soan, dêr er koarts alles, wat er yn de wrâld hie, by opset het. En nea ha ik him oars as oars sjoen, mar evenredich, altiten evenredich en dimmen. Hoe habbe je dat dochs, preker?’ ‘Dat sil ik dy sizze, kastlein,’ sei de preker, ‘it geheim is dea-ienfâldich. Aste om dy hinne sjochste, witste it ek. Yn wat steat ik bin of kom, ik sjen altyd earst op nei de himel, en ik ha dit yn myn eachmerk, dat ik hjir bin, wrot en arbeidzje, om dêrhinne te tsjen en einlik ek myn ivich honk te finen. Dan sjen ik del nei de ierde, en stel my foar eagen it lytse dobke, dat ik dêryn meikoartens beslaan sil. Dan loaits ik wech-ende-wear yn de wrâld om, en sjen tûzenen en tûzenen om my hinne, dy folle ongelokkiger noch as ik binne. Sa lear ik, wêr al myn soargen eingje moatte, en hoe 'n bytsje reden ik ha om te kleien en te gnoarjen.’ ‘Allegearre riddenaasjes,’ sei Wobbe, ‘fan de natoerlike minske, dy de dingen Gods net begrypt. Litte wy bidde, dat de eagen fan dyn ferstân iepene wurde meie, en dêrta sjonge fan de stieren fan Basan út de twaentweintichste 'salm.’ ‘My tochte,’ sei de preker, ‘dat de fjouwer earste fersen fan Camphuysens 36ste 'salm jo better passe soene.’ Mei-ien droande Wobbe al op fan de stieren fan Basan, en de preker gong wei. Op de 'salm folge noch in Lang gebed, dat Keimpe útgalme, mar wêrby Gosse mei ferfelinge efter de hoed seach, en dêr waard dat ontbyt mei sletten.

Wylst Keimpe nei de kondysjes fan de feilinge fernaam, mocht Gosse, dy wakker nijsgjirrich wie, sa oan de kastlein freegje: ‘Wat âld stikken skoudermanteltsje mei gouden heakken hinget dêr dochs op ús sliepkeammerke?’ ‘Wel,’ sei de kastlein, ‘dat is fan ús oarre. Wobbe sei niis fan it felôstrûpen yn de inge poarte; mar dy het it nei stien by in wide poarte. It is in frjemde ekstoarje, dy't ik oan syn pleats lit; mar it âldminske woe 'er wol op stjerre, as se 't ús ferhelle. Hja wenne te Nes en gong alle moarnen, dy God joech, nei de misse. Iender's op in moarn, doe hja noch te bêd wie, hearde se it misklokje lieden. Ferskrikke ferriist it sloof en seit: ‘Heare, hear! dêr liedt it klokje al, en ik noch yn de fearren!’ Hja tochte noch, dat it in ynbyldinge wie; harket nochris skerp; mar ja, it wie sa. It klokje lette wol. As de blits de rokken oer de holle; jak en hoazzen oanstrûpt, de skuon oan; it skoudermanteltsje om, en doe hals oer kop nei tsjerke, dêr se nin inkelde libbene siele yn fûn; mar de kearsen stienen op it altaar te barnen en joegen in kwinend triljend ljocht, terwyl in sêft oargelmuzyk mei missjongers út de grûn like op te kommen. Hja knibbele, en doe hja wat lêzen hie, kamen 'er eindelik ferskate minsken deastil yn 'e tsjerke, mar dy al lange tiden wei west hienen. Ek wie 'er in buorman onder, dy noch nin wike dea west hie, en dy gong flak efter har sitten. Kel seach hja om, en sei: ‘Myn God, buorman, hoe komsto hjir?’ ‘Buorwiif,’ andere de geast, ‘dit is in mis, dy foar ús lêzen wurdt, mar net foar de libbende. Sjen mar net om, en stean net op foar't wy 'er allegearre út binne. Rep je dan sa gau je kinne de doar út; mar pas op, dat je de heak fan jo skoudermanteltsje los habbe, want oars binne jo in lyk.’ Mei-ien kaam in pryster op it altaar, dy ek al lang wei west hie, en doe dy de misse lêzen hie, stoenen de geasten op en gongen de iene nei de oare mûsstil de tsjerke út. Doe de lêste 'erút gong wie beppe him as de blits op 'e hakken; mar hja hie de teannen noch net oer 'e drompel as de doar waard mei in gryslik misbaar tasmiten, sadat de slippe fan beppes mantel yn 'e doar beflapte, en hja hie siker achteroer slein en de plasse ferbrizele as de heak fêstsitten hie. Hja helle de mantel mei alle macht nei har ta en krige him ek los, mar mei ferlies fan de slippe, dy yn de beknipinge fan de doar sitten bleau.’ - ‘En dêr is dat skoudermanteltsje noch in relikwy fan!’ sei Gosse, ‘as 't bard is, is 't wier!’

[p. 381]

Keimpe kaam gau werom en helle Gosse op om mei-eltsoar nei de feilinge te gean, dy ticht by de seewâl wie. Onderweis begûn Gosse alwer fan dat rispiske te neuljen; dat wynde him al yn 't liif om, hoe mear as er dêroer neitochte. ‘Wat meie de ljuwe wol tinke,’ sei er tsjin Keimpe, ‘as se in rispis fan my sjenne, dat mei myn bloed skreaun is? Ik sil je dat straks mei inket wol oerskriuwe.’ ‘Wêrta dy muoite?’ sei Keimpe, ‘it bliuwt ommers onder ús, en dêr kinne nea mear oer gean as fjouwer eagen. En wat kin 't skele as in ding mei swarte as reade inket skreaun is?’ ‘It mei de divel!’ sei Gosse; ‘yn alle gefal bin ik dy neat mear skuldich as jild, mar bloed hâldt jitte wat mear yn. Nee, mynhear Pik en Zonen! al binne jimme Hollanners noch sokke betûfde feinten, sa lit ik my net ferrifelje. En witste wat, keapman Keimpe? Aste my dat rispiske op it eagenblik net werjouste, dan sil ik de minsken op 'e ferkeapinge ris fertelle, hoesto 'er útsjochste, aste nin broek oan heste.’ It wie, tink ik, sawat healwei tsienen; hja wienen yn de neakene dunen, dêr neat te sjen wie as it skaad, dat de gleone sinne efter har makke. Doe Gosse drige, bearde Keimpe as hy bang waard, en helle it memoarjeboek út de bûse, kwânskwys om it rispis te siikjen; mar hy lei it op 'e grûn del, en flink rôle er mei beide hannen it skaad fan Gosse op, krekt as in reep swart papier, dat lâns 'e grûn lei. Hy fâlde it op yn in lyts bestek; want it wie sa tin as in loverke; en sa beteard lei er it yn it memoarjeboek, dat er yn in binnenbûse fan it baitsje stiek. Dêr stie Gosse sonder skaad! Hy seach wakker sneu, krekt as in jonge, dy de draak ôfknipt is. ‘En wat soe dat no?’ sei er. ‘Dat silste daalk wol wyswurde,’ sei Keimpe. ‘Mar do krigeste dyn rispis net wer, feint!’

Hja kamen by de feilinge, dy yn 'e iepene loft hâlden waard; mar it duorre net lang, as in bûn ondogenske Amelanner jonges krigen Gosse yn 't each. Hy hearde al efter him: ‘Sjoch, sjoch! Dy keardel het nin skaad!’ Dêr kaam ek in âlde fekke by, dy tsjin ien fan de jonges sei: ‘Dat skaad het er ferkoft oan de kweade. Want dy docht yn skaad; dat is de prins fan skaad en tsjusternisse.’ Gosse hie in bytsje nocht oan dy praatsjes, want hy tochte, as de Amelanners dat leauwe, fersûpe se my noch as in mâl hûn yn see. Dêr kamen al mear jonges by, en wêr't er hinne wynde, hja folgen him oeral op de hakken mei de rop: ‘In keardel sonder skaad!’ Gosse, dy bang waard, dat de jonges him allehiel yn 'e maling nimme soenen, seach op it lêst nin oare útkomste as mids yn 'e heap fan de feilingkeapers te kringen, en dêr te hûshâlden, sa goe' as er koe, ta it begûn te jûnjen, en it skaad mei it ljocht te neatte gong. De preker wie dêr ek, en hie meilijen mei Gosse, en naam him mei yn in tinte, dy in weard dêr foar it jongfolk opslein hie. Dêr bleau er ta de lampe opkaam. Doe kommandearre er in flesse wite wyn; mar doe de taper him dy brochte, en seach dat de lampe nin skaad efter him joech, holde de man de amme yn fan ferbouwerearinge; hy stie salang as er woechsen wie stôkstil Gosse oan te gapjen, en sette einlinge de flesse wyn hoedend foar him del; it jild striek er yn in pantsje, dat er heech op in keeft weisette; want hy doarste it net yn 'e bûse drage. En om't er eang wie, dat de kweade mei yn 't spul wie, doarst hy 'er ek nimmen in wurd fan kikke. Nei de feilinge waard it op 't lêst in heale merke; it streamde dêr barndewyn en bier; de fioele kaam op 'e lapen, en silers en fammen skotsten dêr, dat it klapte. Gosse naam ek in slytsje, in moai Amelanner blomke fan achttjin jier, dy om him hinne hinge, as hea om 'e skûte, en dat spul gong opperbêst tadat hja ek foar de fioele kamen. Dêr waard skotst; de kreakeling waard makke, doe yn de rûnte, en nimmen hie watte murken, as de taper, dy bang waard, dat syn hiele tinte yn de loft fleane soe. Mar doe it oan de Utertske mars takaam, wie it mis. Wylst se foar in lampe, dy yn 'e tinte hinge, op 'e rigele stienen om foarút te marsjearjen, duorre it noch watte foar de spylman klear wie, en opiens murken de feinten efter har, dat de hiele rigele skaad efter him hie, allinne Gosse net; efter Gosse wie 't ljocht. Opiens gûlden se 't út: ‘In keardel sonder skaad! In keardel sonder skaad! Mannen, bergje jimme!’ No wie 't krekt as de tinte leech fage waard; de dûnsers spatten út eltsoar as diggelfjoer; de kreupele spylman sprong fan de tafel ôf en briek de hals hast, goeman. Mar dêr wie nin ien dy mear skonk makke as Gosses faam; dat sloof miende, dat

[p. 382]

hja mei de bare divel oanlein, ja, op syn skurte sitten hie, en it minske fleach yn de dunen op safier as hja lân fine koe. Dêr stie Gosse; hy hie it ryk allinne, mar dat noaske him net, en hy makke, dat er ek út it ljocht fan de lampe kaam. Sa as er de tinte útsloep, seach er de preker, dy by de yngong stean bleaun wie, om te sjen hoe dat spultsje ôfrinne soe. ‘Dat is ferlegen spul. Do biste dêr al raar yn 'e lampe rûn,’ sei de preker. ‘Skjin ferlegen,’ sei Gosse. ‘Ik hie nea tocht, dat it skaad ús noch nediger is as brea.’ ‘Ja,’ sei de preker, ‘yn sa'n wrâld binne wy. By it ljocht heart hjir skaad, en it ongelok by it gelok. Sonder skaad en tsjinrampen kin de minske net troch de wrâld komme. Skaad en ongelok meitsje him ta in man, dy oeral achtenearre is.’ ‘Is 'er dan nearnse ljocht sonder skaad?’ frege Gosse, ‘dat is in rare beskikkinge.’ ‘Ja, wol,’ sei de preker, ‘is 'er ljocht sonder skaad, en laitsjen sonder triennen. Mar dat is boppe, net onder de sinne.’ Keimpe kaam dêr ek op ta, en romde wakker, dat er de bêste perselen pik en swevel foar in pryske krige hie. ‘Mar ik bin wurch,’ sei er. ‘Litte wy no nei hûs gean.’ En hja gongen wer nei it weardshûs te Ballum, dêr Gosse neat gauwer te dwaan hie as om te meitsjen, dat er út it ljocht fan de Lampe efter de gerdinen kaam.

Sa gau wiene se de oare moarns net op, as Gosse moanne Keimpe om syn skaad. ‘Do heste my juster moai te fiter hân,’ sei er. ‘Gekheid is gekheid; mar dat de minske nearne ferskine kin, as hy wurdt foar in trewant fan mynhear Rûnpoat oansjoen, dat is nin gekheid.’ ‘No,’ sei Keimpe, ‘dyn skaad sil ik dy werjaan, aste my swarste, datste nea wer fan it rispis, as hoe ik 'er onder de klean útsjen, reppe silste.’ Dizze kondysje brocht Gosse wakker yn de knipe; mar omdat hy no dúdlik onderfûn hie, dat hy sonder skaad ivich yn de tsjusternisse omstrune moast, die er dy eed. Doe rôp Keimpe in âld wyfke, dat dêr wie te kreamheinen, en mei har en Gosse sloep er yn de dunen midden yn de gleone sinne. Hy helle it swarte papier wer út syn memoarjeboek; striek 'er de tearen en knûkels sawat út, en lei it krekt op deselde oere as de foarige moarns, doe hy it 'er ôfkrige hie, efter Gosse del. De âlde kreamheinster, dat in tsjokke moggel fan 'n muoie wie en fan it mylde waar wakker útwazeme, helle har finger trijeris troch de hoksen hinne, en striek en lymde it skaad oan de rânen fan Gosses soalen mei har swit fêst. Keimpe bliesde 'erop en sei: ‘Klear is 't!’ En, jawol, Gosse hie syn skaad wer, en wie sa bliid as in ingel, dat er wer reizgje koe, wêr't er woe. Mar it kaam dochs sa út, Gosse wie no bekend op Amelân; en hoe bekend? As in hekser, in trewant fan de bokkepoat, en wêr't er hinne draaide, it wie en bleau dochs ‘Gosse sonder skaad’, al hie er dan ek syn skaad wer krige. Dêrom hoe earder dat er fan Amelân ôf wie hoe better, en noch dyselde eftermiddeis brochte Keimpe him yn in âld fearskipke, dat nei Holwert gong. Keimpe krige syn sin. Mei Gosse it skaad ôf te nimmen woe er twa miggen yn ien flap fange; hy woe Gosse ôfleare om him nea wer om 't rispis te moanjen, en him tagelyk twinge om wer nei hûs te tsjen, en 't kaam beide sa.

It wie moai waar en flak foar 't lapke nei de wâl ta. De skipper joech it roer oan de feint, en kroep sels yn 'e roef om in praatsje mei Gosse te hawwen. De skipper hie ek al heard fan de keardel sonder skaad, en no er seach, dat Gosse krekt sa wol skaad hie as hysels, miende hy dat de kweade de eagen fan hiel Amelân dy deis betsjoend hie; want hja swarden 'er allegearre op, dat nimmen dy deis skaad oan Gosse bekenne koe. ‘Ik wyt it net, Amelân is myn geboartepleats,’ sei de skipper, ‘mar it is dêr yn der ivichheid net plús. Hja sizze ommers ek, dat it mei de namme fan Amelân orémis is.’ ‘Ei!’ sei Gosse, ‘en wat is dat dan?’ ‘Do witste ommers wol,’ sei de skipper, ‘wêr it wurd Ameland fandinne komt? Alteas de Amelanners wite it wol; mar hja sille it faak net sizze.’ ‘Ik mei it dochs wol wite?’ sei Gosse. ‘Hiel wol,’ sei de skipper. ‘Do moatste wite, dat Harmen koarthakke oan alle eilannen har nammen jûn hie, en dat hy dy yn syn memoarjeboek oantekene. Hy hie efter de lêste namme al Amen set, doe er te let bemurk, dat 'er noch in eilân benoarden Fryslân fergetten wie. Om no net yn syn memoarjeboek te moalkjen sette er efter amen it wurd land, en dêr ús maat in Amsterdammer fan geboarte is, dy de n op it ein net útspriek, sa kaam fan Amen-land de namme fan Ameland.’ - Dêr foer ek

[p. 383]

in fiskaal mei har, dy Obbe Ruardi hjitte; hy hie foar jierren in bankerot slein, en doe fluchte er nei Vianen, om net mei de sintinsje op de boarst in healoere oan de kaak te pronk te stean.¹ ‘Dat lit him wol hearre,’ sei dy fiskaal, ‘mar de reden fan de namme fan Vianen is noch wol sa apokryf.’ ‘Vianen, Vianen?’ sei Gosse, ‘wêr leit dat?’ ‘Dêr binne twa Vianens,’ sei de skipper: ‘ien yn Hollân en ien yn Fryslân, mar fiskaal het, begryp ik, Vianen yn Hollân op it each.’ ‘Ja, wol, skipper,’ sei fiskaal, ‘Vianen yn Hollân. No, dêr kaam yn tolfhonderttwaentweintich fan bûten in ezel oan, dy midden yn 'e poarte in grutte brodze, in dûbeld miel, falle liet. In mûnts, dy krekt út de poarte gean soe, sei yn 't Latyn: Fi, Ane. Fij, Ezel! en dêrfan hawwe se dy pleats doe Vianen neamd. Sadat Amelân en Vianen wol op har nammen romje meie.’ ‘Ik winskje jimme wolkom oan wâl, mannen!’ sei de skipper; hja stapten út it skip, en gongen yn Holwert op.

Mei it getij wie 't al moai let op 'e jûn wurden, en Gosse moast te Holwert wol oernachtsje. Yn 't weardshûs trof er in boer oan fan Frjentsjer, dy nei it eilân west hie om in pear Amelander kjedden te keapjen; dêr soenen de soantsjes fan syn lânhearre hynsteriden op leare. Gosse hie in âlde muoike te Wjelsryp wenjen, dy in bulte splint hie, en him tochte dy koe er op syn wei nei Molkwar noch wolris fersiikje; hja hûshâlde mei in faam fan Molkwar, dy Gosse goed koe, en him tochte, dêr koe er wol watte wille mei ha. Hy woe de boer net jern freegje, as er mei nei Frjentsjer ride koe; mar hy sei him, dat hy 'erhinne woe, en noch net wiste, hoe't hy 'erhinne komme soe. De boer die as er 't net hearde; want it wie in bûne sa as 'er folle binne. Mar it wiif, dy mei him wie, griisde it dochs, dat Gosse dat grutte ein foetearje soe, wylst hja mei har beiden yn 'e faieton sieten, en noch pleats foar twa man oer hienen. ‘Kom!’ sei se tsjin de boer, ‘do moatste alle herten by dyn eigen tinke. It is in dimmen jongkeardel. Lit him mei ús ride. It nimt dy neat ôf. De wei is as klaphout. It is moai waar, en de tredde man bringt de praat oan.’ De boer sei earst al, dat hy 'er neat mei fertsjinne, mar liet him troch it flaaien fan syn wiif oerstach sette, en Gosse ried mei har. Hy siet efter mei it wiif, en die ek noch nut; want hy paste op de twa kjedsjes, dy efter oan de faieton bûn waarden.

It wie krekt snein, doe se de moarns om fjouwer oere fuortteagen, sadat Gosse, dy te Oerdum, dêr de hûsman op wenne, ôfstapte, al yntiids te Frjentsjer wie. Hy socht nei in tsjerke, en in famke wiisde him de Akademytsjerke, dêr in prefester it wurd dwaan soe. Gosse seach wol oan de klean fan de lju, dat it hjir treftich spul wie; en dat er hjir net onder syn kaliber wie, dat hearde er al gau, doe de tekst fan Mattheus sân, fers ienentweintich, ôflêzen waard. De prefester joech de lju fan de inge poarte, dy smeulden op de goede wurken, ek sa'n ongenedich pak, dat de hûnen 'er nin brea fan frette soenen. Gosse, sonder dat er it wiste, wie by fersinninge telâne komd yn ien fan de studintebanken; de studinten hellen him yn en lieten him safier trochkomme, dat er flak tsjin de preekstoel oer te sitten kaam. It wie alles oandacht yn 'e tsjerke, en sa stil, dat men wol in stuorke rôljen hearre koe. Gosse ferfeelde him onder dy preek; it wie nin spek foar syn bek; en om't it rju waarm yn dy lytse tsjerke wie, en er sa ier op west hie, krige Gosse foar de tapassinge al de sliep. Hy hie in plat rûnbollich huodsje op nei âld Molkwarrer jestaal, en sa siet er dêr te sliepen. Onder de tapassinge gong 'er ien fan de breedste studinten foar him stean, wylst in oar yn de bank 'erefter Gosse hiel sêftkes it huodsje fan de holle lichte, 'er mei syn pinnemês gau de plasse fan de bol útsnei, en it Gosse doe wer behindich opsette. Gelokkich, dat de prefester, dy preke, 'er neat fan murk; want dêr wie nin minske, dy de hierren fan Gosse rjuchtfeardich ta syn huodsje útstykjen seach, dy net in glimke onder de preek ôfgong. Twa diakens foel it yn 't each, mar dy minsken wiene ferlegen mei harsels, en op it punt fan út te prûsten. Einlinge kaam de prefester mei it neigebed oan amen ta, en soe de foarlêzer de 'salm ôfkundigje; yn dat eagenblik hompte ien fan de studinten mei syn earmtakke Gosse fûleindich oan,

1 Ordonnantie van Amelandt. Frans Hardomans 1658. Tit. van Procedeeren. Art. 44, bl. 31.

[p. 384]

ferheftich sizzende: ‘Boer, boer! Bidde!’ Gosse as de blits it huodsje fan de kop en dat foar 't oansicht! mar doe hy mei syn sliepperige kop ferheard troch de bol fan syn hoed yn de gemeente omdigere, sjoch, dat koe nin minske sonder laitsjen oanskôgje, al moast hy 'er ek om stjerre. De prefester hie 'er krekt it each op, mar de man kearde him om yn de preekstoel en die de wite bûsdoek foar de mûle, omdat er it útskettere. En al de diakens, dy yn 't hekje sieten, en de manlju dy nêst de preekstoel flak oer Gosse wiene, gierden it út, en it wie gelokkich, dat it oargel en it sjongen fan de 'salm de boel watte ferbjusteren en in ein oan dat ergerlik mirakel makken.

Gosse makke gau, dat er by in kastlein yn 'e Bogt fan Guinea kaam, dy er syn need klage en it hiele stik ferhelle. ‘Ja,’ sei de kastlein, ‘dan biste yn 'e hannen fan de hoantsen west; dat binne bysfeinten.’ ‘Hoantsen? Wa binne dat?’ frege Gosse. ‘Dat binne studinten,’ sei de kastlein. ‘Dy neame wy hjir te Frjentsjer sa, omdat se mei alle mâle franjes oan, en altiten wer oars, op strjitte komme. De iene dei seit mei dat foltsen de oare net; dan binne se sus klaaid, en dan wer sa; nin minske kin 'er each op hâlde; krekt as de hoantsen op 'e terpen, dy oan 't fjuchtsjen binne, en har no spits opsette, dan de fearren as boarstels oereinstykje; no dy en dan wer in oare kleur oannimme; no stilsteane, gysten fuortrinne, en dan werom op eltsoar ta fleane. Sa binne de studinten ek.’ Koartom, Gosse begriep dat Frjentsjer syn lân net wie. ‘It is hjir nin tréwes foar my,’ sei er tsjin de kastlein. ‘Ik sil mar gau meitsje dat ik te Wjelsryp kom.’ ‘Ja,’ sei de kastlein, ‘dy mient dat er goochem is, wurdt hjir noch betrutsen. Hja binne de divel te tûk ôf.’ ‘Dat liket wol,’ sei Gosse. ‘Dêr is altiten baas boppe baas. Mar wêr kin ik hjir in nije hoed keapje?’ De kastlein wiisde him in winkel, en Gosse kuiere mei in splinternij rûnbollich huodsje, dêr twa grieve linten by del biggelen, nei Wjelsryp ta.

Doe er te Wjelsryp oan it hûs fan Wypkmuoi kaam, sieten de finsters sletten. Hy rinkele oan; Fod, de faam fan Molkwar, dy opdie, seach hiel bedrukt, en ferhelle him, dat Wypkmuoi dea wie, en dat 'er no twa omkesizzers fan har mans kant mei eksteur yn hûs wiene. De twa migen, de iene Fokke Tjommes, en de oare Jelle Pibes, twa jongkeardels, dy it dêr al watte ienlik foel, fregen Gosse, as er in deimannich by har útfanhûzje woe, dêr hy neat tsjin hie. Doe se de jûns wat jimmette hiene, frege Gosse de migen gau, wêrom se de eksteur yn hûs hienen. As 'er onrie wie? De âldste, Fokke Tjommes, naam it wurd op. ‘Do witste, Gosse,’ sei er, ‘en dat is bekend oeral, dat muoike in skoan kaptaaltsje fan har man urven het, en dat is net yn har hannen fermindere, mar mear as fertsiendûbele. Want 'er koe neat ôf. Hja soe har eigen kwea wol ite, en ien, dy earniger is as hja, moat 'er noch berne wurde. It gong safier, dat se no minsken, dy oan legerwâl leinen, jild liende op hûsrie tsjin tweintich en tritich persint yn 't jier. Dêr is alles by te pas komd, om dat minske yn oare stokken te bringen. De dominy is hjir wol hondertris west om har dy tsjinst fan de mammon as ôfgoaderij foar eagen te spegeljen, en as de wurtel fan alle kwea; mar it wie allegearre bûter tsjin 'e galge smard. Hja holde har earm, en sei, dat alle pracht en oerdiedichheid ek yn de Skrift ferbean wiene. Dominy koe nin duit foar de tsjerke of de earmen loskrije, en it iennichste, mei ik wol sizze, dat hja willich betelle, wie it jild, dat hjir omslein is om de wachten te leanjen, dy it doarp nachts rinne lit om op de tsjeaven te pasjen. De moaiste grap, dy ik hjir sjoen ha, is fan har sweager, de prefester yn it Hebrieusk en Arabysk te Frjentsjer, west, dy hjir in pear dagen by har útfanhûs wie. Dy man woe wyn ha; want hy sei, dat foar elts fatsoenlik minske deis in healflesse wyn groeide, en doe dat net gauwernôch kaam, stjoerde hy in jonge nei in wynkeaper te Frjentsjer om foar rekkening fan Wypkmuoi in anker bêste reade wyn te stjoeren; hy wie 'er boarch foar. ‘Mar, sweager,’ sei hja, ‘wêr sil dat hinne? In anker wyn? Dat kin 'k net op.’ ‘Dan sille dominy en pastoarske dy wol helpje, lea! Dy hawwe hjir langernôch sloppe tee mei blauwe dreagemolke by dy dronken. En aste net betelje kinste, dan sil ik yn Hinnaarderadiel mei permisje fan de grypman in omgong foar dy dwaan.’ Mar it moaiste wie noch, dat er muoike op syn Turksk bekeare woe; want hy mient, dat hiel Wjelsryp Arabysk ken en de Koran lêst. As 'er in bidler oan de doar kaam, dan sei er,

[p. 385]

‘Hâld de hân op!’ en dan liet hy sa heech as syn hân rikke koe in sechsteheal yn de hân fan de bidler falle, dy takniep en bliid fuortgong. ‘De biddelsek het in gat, sweager-om!’ sei se dan, ‘dat is jild weismiten. It reau sûpt en fret it aanstons wer op. Mar wêrom, prefester, litte je jins gave sa heech delfalle?’ ‘Dat sil ik dy sizze, Wypk,’ sei er, ‘net om de moriaan te wasken, mar om dy te bewiizgjen, datste noch net iender's in goe' Turkinne biste, ik lit stean fan kristinne. Mahomed liet syn gave ek ris sa heech delfalle yn de hân fan in ongelokkich man, en syn sweager Ali, de fjirde fan syn opfolgers, frege him, lykasto my, wat dat betsjutte. Wêrop Mahomed dit andert joech: “As de gave út dyn hân giet, dan seit hja fiif hearlike wurden oan dy, foardat hja falt yn de hân fan de ongelokkige, dy har kriget. Ik wie lyts, seit de gave, en do heste my grutmakke. Ik wie min yn getal, en do heste my ferhondertfâldige. Ik wie dyn fy'ne, en do heste my ta dyn freon makke. Ik wie tydlik, foarbygeande, en do heste my ivich makke. Do heste my bewarre, en no bewarje ik dy; do earst myn wacht, en no ik dyn wacht en dyn beskermingel foar de ivichheid.”’ ‘Mahomed, sweager!’ frege Wypkmuoi dêrop, ‘wie dat nin Harnzer trekskipper? Ferline jier bin ik mei ien fearn, dy hjitte ek hast sa. Ik leau fan Makke Mets.’ De prefester seach har nochris oan mei eagen fan de 'jipste ferspijinge, en gong aanstons mei in opsteand seil nei Frjentsjer, sonder har goendei te sizzen. Sont is hy 'er net wer west.’ ‘Ja mar,’ sei Gosse, ‘ik wol wite wêrom eksteur hjir yn hûs is.’ ‘No,’ sei Fokke, ‘wachtsje dyn bar; do silste 't hearre.’ ‘Mei dyn wolnimmen, Fokke,’ sei Jelle-miich, ‘do heste noch wat fergetten. Muoike wie wakkere rynsk mei alles, wat nin duit koste, om dêrfoar safolle earniger te wêzen op alles wat jild koste. Hja wie freonlik, sels fliensk; ja, knikte it lytste bern en in bidler goendei; prate as in alk op de besiten, dat elts, dy har foar de earste reis mette, har foar it flotste frommes fan de wrâld oanseach. Dat koste har allegearre mei-eltsoar noch nin reade duit, en de lju wiene 'er wakker mei op streek. Benammen prizen se har, dat se sa godstsjinstich wie. Hja gong eltse snein op in prik trijeris nei tsjerke; wie 'er de earste en de lêste; yn 't 'salmsjongen snettere hja boppe allen út, en it wie krekt as hja dominy de wurden út de mûle sjen woe. Dy grap koste har eltse snein trije duiten yn it ponkje! En dat wie de iennichste en grutste útgave dy hja ta de eare Gods die, en foar dy trije duiten koft se wol foar trijetûzen gûne achtinge by de minsken, dy folle leaver de skyn fan de godstsjinst, as de godstsjinst sels sonder de skyn hawwe. No witste alles, Gosse! Gean no dyn gong, Fokke-miich.’ ‘Dêr komt it op út,’ sei Fokke; ‘Wypkmuoi hie foar tweintich jier al in skoan kaptaal erfd; dêr wie neat ôfgien, en alle jierren bulten bykomd. En wat hawwe wy no yn 't nêst fûn? Neat, as 't hûsrie en wat klean.’ ‘Neat?’ sei Gosse. ‘Nee, neat,’ sei Ritske. ‘Wy kinne yn 't nêst sjen.’ ‘En wêr is dat dan bleaun?’ frege Gosse. ‘Ja, wêr is dat bleaun?’ sei Jelle, ‘as wy dat wisten soenen wy hjir eksteur net yn hûs habbe. Dêr is de premomsje op de faam, en eksteur moat oppasse, dat hja net ontsnapt. Hja wol net klappe, en is sa ticht as in poat, hoewol wy wite, dat Wypkmuoi nochal it ien en oare mei har oerlei.’ ‘Is hja dan net earlik?’ frege Gosse. ‘Hja is sa trou as goud,’ sei Jelle, ‘en as hja stelt, dan stelt se foar de man, dy se leafhet. Sa soe se Wypkmuoi de apels onttake, dy efter de latten fan de itensspine op it slot leinen: hja wuolle in spiker om it ein fan in stokje, en dêr pikte se dan in rûkapel mei troch de traaljes hinne foar har hertlapke, in leaf flaaibekje fan in famke, dat hjirnêst wennet. Wy wite ek, dat hja de restjes fan it iten foar Wypkmuoi weimoffele en oan in earm widdo joech; en de swierste sonde fan ontrou, dy wy fan har wite is, dat hja in heal flesse wyn oan har frijer opfuorre het; dy hie se nomd út twa oare flessen fan muoike en 't gat wer oanfold mei reinwetter.’ ‘No,’ sei Fokke, ‘as dat har grutste skelmstikken wiene, dat mochte hinnebruie; de fammen stelle meast net foar harsels, mar foar har âlders en frijers. Mar dêr is neat, en wy moatte wite wêr 't bleaun is. En nei minskeëach kin nimmen it wite as Fod. Hja sil ús net ontkomme; dêrfoar habbe wy eksteur yn hûs. Men sjocht immen wol foar de kop, mar net yn 't krop.’

Sa gau as Gosse de oare moarns mei de faam allinne wie, ferknipte er har alles, wat de twa migen him sein hienen, en wat premomsjes it gerjucht troch oanbringinge fan de twa

[p. 386]

migen op har krige hie. ‘Dêr sil har de wjergea foar helje, dêr ik sa'n wurd om sis!’ sei Fod, dy sa edel wie as de prins. ‘Hja moatte net tinke, dat ik in tsjeaf bin. In tsjeaf, dy it seit.’ ‘Mar wiste 'er dan neat fan,’ frege Gosse, ‘wêr it jild fan Wypkmuoi bleaun is?’ ‘Jawol, wyt ik dat,’ sei Fod, ‘mar ik ha in hegen eed sward, dat ik 't nimmen sizze soe.’ ‘Nimmen sizze?’ sei Gosse, ‘heste ek sward, datste it nimmen skriuwe soeste?’ ‘Dat net,’ sei Fod. ‘Wel, skriuw it dan,’ sei Gosse, ‘en do biste út de kinken.’ ‘Hoe koe 'k sa sleau wêze, dat ik dêr net oan tocht ha? De wjergea! ja, ik sil 't skriuwe. Do gieste jûn mei de beide migen nei Reinou te pizeljen; dêr is in oansit om de buorrerekkening fan ferline jier op te nimmen. Dat sil wol healwei tolven wurde ear't jimme dêr weikomme. Wiles kin ik alles skriuwe.’ Hja liet aanstons foar in stoer pin, papier en inket fan master helje, en begûn doe dit te kwatteljen.

‘Us frou, earm minske, is noch fan kjeld en honger mids yn al har jild omkomd. Hja wie sa eang, dat hja it ein net fine soe, dat 'er nin turfke op stean koe, om har in bytsje te waarmjen. Soms hie se in mannich koalsblêden fan de rûchskerne fandele, dêr se thús op omgnaude. Doe hja sa ferswakke dat hja bêdridich waard, hie se altiten it each op de pultrom, dêr har lânskipsbrieven yn leinen; oars hie hja ek net; want om har jild by de ljuwe út te setten, dat betroude hja net. Hja wie ta it lêste ta by har ferstân, mar op in jûntiid (it skimere sawat), doe it tsjin it ein rûn, sei se tsjin my: “Fod, ik leau dat myn oere hast ferrûn is, en ik ha noch wat oan dy te sizzen.” “Wat is dat, frou?” sei ik. “Do heste my lêsten frege om fjouwerhondert gûne om de faar fan dyn feint te rêden, dy oars de kliuwers yn hûs kriget, en dan noch twahondert gûne foar dyn feint om in negoasje yn skieppefellen te begjinnen. Ik koe dat doe net dwaan, mar no ha ik jild. Lykwol sil ik dy de seishondert gûne net liene, mar wol jaan; op ien kondysje, datste my in eed swarste, datste dwaan silste wat ik dy hjit, en datste dat oan nimmen op de wrâld ferklappe silste.” Doe ik dy eed dien hie, joech hja my de kaai fan it pultrom om in sek gûnen te krijen, dy ik onder myn sneinspak yn myn kleankiste treau. Doe liet hja my de tromp mei al har lânskipsobligaasjes krije, en sei: “Dêr, Fod! Pas dêr op! Dêr sit de aap yn! Dêr moat nin ien fan myn erven syn kloeren oan sette. Lis dy onder myn holle as ik yn de deakiste lis.” Doe liet se my út in ferhoalen hernke fan it pultrom noch in lyts seemlearen pûdsje mei 25 goudene dûkaten krije, en doe hja dy yn de hân hie, sei se: “Jou my kâld wetter.” Ik joech har in komkefol, en mei lytse swolchjes begûn hja doe dy goudstikjes 'eryn te proazjen. Soms bleau 'er ien yn de kiel stykjen, en as hja dan kokhalze, dan tocht ik: “No smoart frou!” It slikjen foel har wakkere swier; mar mei folle gewraam hie se yn in oere al de fiifentweintich dûkaten 'er trochskauwen, en doe de lêste 'er mei in útrutsene hals trochkomd wie, sei hja: “Godtank! Dat is burgen, Fod! Dêr sille myn migen de fingers net giel oan telle.” Dat wurk hie har sa ôfboald, dat hja gau nei de siken begûn te gapjen. 'Er kaam in ougryslike grutte flearmûs mei swarte wjukken tsjin de finsterruten oan te flodderjen; de boarst fan frou begûn te ratteljen, en mei in tweintich tellen wie hja wei.’

Dat ding ondertekene Fod en joech it de oare moarns oan de migen, dy beide útrôpen: ‘De wierheid het in skel lûd!’ Aanstons gongen se nei de grypman, as hja it lyk wer út it grêf opdolle mochten, en dy stie it ta, mits dat eksteur en astinten 'erby wiene. Doe de deagraver en syn soan, dy dat wurk befell'n wie, de kiste jûns yn master Camstra's hûs optôgen, sei dy: Hoe is 't no? By har libben woe se nimmen in duit jaan; tinke jimme, dat se it nei har dea dwaan sil?’ ‘Dat sille wy besiikje,’ seinen de migen. Doe de timmerman it deksel fan de kiste skroefd hie, wie de earste greep fan de migen onder de holle fan it lyk, en jawol, dêr fûnen se al de lânskipsbrieven, lykas Fod skreaun hie. Mar de dûkaten sieten watte 'jipper, en dêr kaam master Camstra by te pas. Hy lei it lyk op in lange bargetrôch, en doe er it dealekken 'erôf hie, siet 'er in onwiten gielspikkelde pod op har boarst, dy 'er mei de tange ôfnomd waard en yn de jarresleat smiten. Mar doe master it mês yn de mage sette om de dûkaten te finen, doe kamen 'er trije slangen út har kiel opsetten, dêr de migen mei eksteur en astinten fan út eltsoar spatten, mienende dat it gesanten fan koarthakke wiene; mar master, dy wol oan in goede, mar net oan in kweade

[p. 387]

De apteek fan master Camstra

[p. 388]

god leaude, feegde 'er mei syn rotting yn om, dat de bisten gau krekt safolle te sizzen hienen, as Wypkmuoi sels, dêr hja by útfanhûze hienen. Master Camstra hie mei in rep de dûkaten wer, dy er yn in komke mei wetter lei, en doe hy se ôfdruid hie, joegen de migen oan master Camstra 'er twa fan, oan eksteur en de deagraver, in earm man, elts ien, oan de astinten ien mei har beide, en fan de oare tweintich stieken se elts tsien op. ‘Sjesa!’ sei master. ‘Dat is safier berêden. En no fersiikje ik de freonen op in gleske wyn.’ Hja gongen op in opkeammerke, dat boarstende-fol siet fan seagen om bonken ôf te setten, fan toskelûkers, papaverkoppen, aptekersflessen en poatten, fizels, liedbânen, stimpers, slangen en salamanders, dy oan de balken hingen, en alderlei reau mear. Doe't hja mei de piip en de romer yn 'e hân onder seil wiene, sei Fokke-miich: ‘Dat like earst wol as it net iender's in waaideade wie; en no is 't noch in wyndeade wurden.’ ‘No ja,’ sei de deagraver, ‘it kin 'er ek op stean. Hja komme allegearre by my telâne, mar sa'n ien as Wypkmuoi ha ik noch net bestoppe. Dat liket ommers as in hier op in baarch; dy dooch ek net foardat er op de ljerde hinget, en dy de riezel 'erút hawwe wol, moat 'er mei it mês by.’ ‘Sa,’ sei master Camstra, ‘dan bin ik de slachter? Do makkeste al in moai man fan my.’ ‘Ja, master,’ sei de deagraver, ‘om jo de wierheid te sizzen, binne jo lang sa'n goed man net foar myn hûsgesin as jo foargonger Pillenborch. Dy wiste wat in deagraver takaam. As dy mei in Wjelsrypster goed oan 't purgearjen en ierlitten wie, dan sei ik tsjin ús Wiggele: ‘Boai, meitsje de klokstouwen mar los en set de lodden mar klear!’ Sa heart it. De deagraver en de dokter moatte maats wêze. Dy moatte eltsoar it wurk yn 'e hân spylje.¹ Mar jo litte de siken hast yn har ei'ne sop opkoaitse, en de flime en de jalappe lykje wol kontraband' by jo te wêzen. De need moat al oan de man komme as je dêrta oergeane, en it is as de divel 'ermei spilet, no is 'er net heal safolle op it tsjerkhôf te rêden as mei master Pillenborch. It liket wol as de dea folle banger is foar in dokter, dy in bytsje as dy in bulte docht.’ ‘Ik ferjou it dy, Jouke,’ sei Camstra, ‘it is myn ei'ne skuld. Ik ha dy spraakwetter ynjûn, datste alle dagen net krigeste.’ ‘Ik sil je oars net lekje, master,’ sei de deagraver, ‘no alteas binne jo in bêst man; want út de mage fan in breid fan de divel helje jo in wintertarringe foar my en myn earme berntsjes.’ ‘Us muoike de breid fan de divel?’ sei Fokke-miich; ‘do makkeste 'er watte moais fan, Jouke.’ ‘Ja mar, dy eare,’ sei Jouke, ‘is net allinne foar jimme Wypkmuoi; dy is foar âlle earnige âlde fammen, dy har jild leaver opfrette, as dat de earmen 'er brea foar koften.’ ‘No, dan sil it koarthakke oan nin breiden haperje,’ sei Jelle; ‘want de âlde fammen wolle leafst allegearre it midden mei de beide einen allyk habbe.’ ‘Kom, freonen, litte wy dit gleske ris drinke op de brulloft fan koarthakke en Wypkmuoi!’ sei master Camstra. ‘Jild het se net, want dat habbe wy yn de bûse, mar hja is moai en leaf, en dat is 't prinsepealste. Want jild smeit har brêgeman seis safolle as er wol.’ ‘Jimme spiele de mûle wakker oer ús muoike,’ sei Jelle-miich, ‘mar dat wol ik dochs net sein habbe. Kom, litte wy har de lêste eare bewize, Fokke! Wy binne 'er de neiste ta.’ Hja gongen nei it lyk, en kamen mei in rep by it selskip werom. Doe de tredde flesse wyn ek himmele wie, sei Jouke: ‘Kom, freonen, no woe 'k myn oeft' dan ek wol wer habbe.’ Doe se wer by it lyk kamen lei 'er in plasse wetter onder de kiste. ‘Wêr komt dat wei?’ sei Jouke. ‘Wel,’ sei master, ‘ik tink, dat de faam dêr wat reinwetter puozze het; want ik hie har sein om de flier mei in wiete dweil watte op te nimmen.’ Jouke dipte de finger 'er efkes yn en preau dat it watte siltich wie. ‘Reinwetter is 't,’ sei Jouke, ‘mar it is earst troch de tjems fan in bonge rûn.’ ‘Ah!’ sei

1 By dit wurd fan Jouke komt my yn 't sin, wat in skroar ris oan ien fan myn âffears sein het. De iennichste soan fan Scipio Halbertsma, dominy te Holwert, wie no sawatte hondert jier lyn medicinae doctor te Dokkum, dêr wy eigenlyk fandinne binne. It wie doe en folle letter noch wizânsje, dat de dokter en de dominy fan in deade efter syn lyk oangongen, om him de lêste eare te bewiizgjen. Sa hie dan dokter Halbertsma ek wer in pasjint ferlern, en geande mei de roumantel oer de earm nei de begraffenis, mette him syn skroar mei in nije rôk oer de earm, dy er oan ien fan syn klanten bringe soe. ‘Dag, baas!’ sei dokter, dêr de skroar op andere. ‘Dag, dokter! Selle jou jouw werk ok thúsbringe?’

[p. 389]

master; ‘begrepen! Twa bysfeinten hawwe de wite beantsjes op Wypkmuoi ôfdroege.’ De beide migen gysgobbene, en seine: ‘Jo wite wol, master; alle hilligen moatte har waaks habbe.’ Hja tilden it deafet op in dongwein en setten it hûske fan master, dat lege wurde moast, 'ernêst, en sa rieden se mei barnende lonten nei it grêf ta. Dêr kommende lieten se de kiste it boppeste onder yn it grêf tommelje, sadat Wypkmuoi mei de noas nei onderen en it gat yn 'e hichte telâne kaam. It hûske moast nei in rûchskerne ta, dy in ein fierder lei, en dêr se yn 'e fierte gestrún hearden fan nijsgjirrige minsken, dy op it flikkerjen fan de dievelantearne oangongen, dêr se de begraffenis mei beljochtene, smieten de beide migen de âlde rogge hastich út it hûske boppe op har muoike del. ‘Dat is plechtich!’ sei master oan eksteur en astinten. ‘Mar habbe jimme no neat om de deade te earjen, as om jimme gleske te leegjen?’ ‘As it 'erop oankomt om in deade de lêste eare oan te dwaan,’ sei eksteur, ‘as moat dat wat kostje, dêr binne wy allehiel nin hûn fan. Hawar! Dêr is de kontribúsje fan eksteur en astinten fan de gritenij Hinnaarderadiel!’ En mei-ien keilden se mei har trijen elts in deade fersûpte kat, dy se út de jarresleat opbaggere hienen, op de kiste fan Wypkmuoi del. ‘Soarte by soarte,’ sei Jouke, ‘en tsjoenster by tsjoenster. Mei better selskip koe Wypkmuoi nea onder de kluten komme.’ Hy naam de lodde, pompte de kluten op de kiste, stampte it grêf ticht, en genacht wie it mei de âldfaam.

It wie al nachtwurk wurden, en hja kamen net foar healwei tolven thús. Gosse hie onderwiles ferskate ramen op Fod dien. Hja seach sa blier ta de eagen út; en dêr fonkele sa'n bulte wyt yn! Hja siet ek sa fol kwinkslaggen, dat hy tochte: ‘O, as ik dêr mar mei in swevelstôk nei wiis, dan stiet hja ek yn 'e brân.’ Mar dat wie misrekkene. Hja prate as in alk de hiele jûn troch, mar as er wat frijpostich waard, dan wie 't: ‘Do moatste it mei de mûle ôflizze, heite! Hannen fan de tafel; it is ferkoft flêsk.’ Op it lêst treau er har in nije keabelde keizersgûne fan Keimpe yn de hân. ‘Ik tankje dy foar Beits,’ sei se, en joech de gûne de oare moarns oan Beits, in earm widdo, dy mei seis lytse berntsjes sitten bleaun wie. Gosse, dy seach, dat er dêr nin boadskip hie, wie al om njoggen oere te koai gien, en Fod siet mei grutte noed te wachtsjen, hoe de boel ôfrûn wie. Doe se fan de migen hearde, dat de aap burgen en alles berêden wie, foel har in stien fan 't hert. ‘Godtank!’ sei se, ‘dat jimme jimmes habbe, en dat Ynse' âlders rêden binne. Wat in brodze jild habbe jimme no, en noch habbe jimme fan muoike net iender's leedbôlen jûn!’ ‘Wel ja, lea!’ sei Fokke-miich, ‘in âld kring, dy har jild opfret; har obligaasjes mei yn 'e kiste nimt; dêr noch jild by lizze! No, ja! Wy binne noch net steapel, Fod!’ ‘Dat is sa,’ sei Fod, ‘mar no is 't dochs behâlden smoar.’ ‘Wier is 't,’ sei Fokke, ‘en dochs leed krigeste net; dat is foarby; mar de sûkerbakken en de kreambôlen binne ta dyn tsjinst. En de barndewynskop sil ik dy ektabringe. Moarnneimiddei om twa oere is 'er kreambesite, en dêr kinste mei ús faam wol hântrekken by dwaan.’ It wiif fan Fokke-miich wie yn de kream fan har earste bern, in grou jonge, dy Tsjalling hjitte, nei syn pake oan memmekant, en dêr soe doe de lêste kreambesite fan jûn wurde. Want dêr wiene al twa oansitten west.

De klok hie de oare deis nin twa oere let, as de boerefroulju kamen dêr al oansetten; allegearre wakkere twang; ytlike allehiel yn 't brat. Hja hienen allegearre watte foar it kreamwiif yn it braskuorke of de bûsdoek; de iene brocht in pûn grutte wite klontsjes, de oare brune; de iene in swiere krúskekrintebôle, en de oare in spekkoeke; de iene in sutmestsjiis, en de oare in bôle bûter; de iene in stik ljirre, en de oare in pûn tee, of in pear pûn struisûker. Koartom, hja tôgen sa'n bulte oan, dat de kreamheinster mar wurk hie om alles in behoarlik plak te jaan. Tel dêr no dan noch by al it swiet iten, dat se dagen fan tefoaren al troch har bern bringe litten hienen, dan soene men 'er in ploech hongerige poepen mei ôffuorre hawwe. Alle bern krigen dan in twiebak mei sûker; en as se de poppe yn 'e glûpe en it kreamwiif yn it waarmbêd seagen, en fregen, wêr dy poppe fandinne komd wie, en as de frou siik wie, dan sei de kreamheinster har: ‘Reinsk, leave! het in fiere reis nei de Wâlden dien om in poppe te heljen. Dêr sieten honderten fan poppen yn 'e beammen, dy har allegearre tarôpen: ‘My earst! My earst!’ Mar doe het

[p. 390]

Reinsk dizze poppe nomd; want dat wie de leafste en de moaiste fan allegearre. Mar op 'e weromreis het Reinsk in spiker yn 'e foet trape, en dêr moat it sloof no fan te bêd lizze.’

It feest begûn mei tee, fan dy bêste mûzekeuteltsjes, dy mei in spierkemannich saffraan set waard. Hja dronken út lytse pasteleinen kopkes en pantsjes, en foar de boargerfroulju in pear drippen rjemme 'erby, dêr se dan de gleone tee út it kopke op geaten, mar de boerinnen dronken de tee sonder rjemme of molke. Doe se de mage dêr sawat in oardeloere mei broeid hienen, fertrape it selskip him watte yn de tún; taakten hjir en dêr in rusk beien, of plôken in anjelier, dêr de Friezinnen wakkere slij nei binne; oaren sjaggelen yn 'e buorren om, en snobben wat healripe parren. Jonge froulju binne hast krekt as hinnen; hja pikke en bikke de hiele dei by bytsjes fan alles troch eltsoar. It toaniel wie safier feroare, dat de tafel oan de kop ta fol stie fan al de kreamjeften, dy de gasten oantôge hienen, en dêr midden yn de keningin, in oeribele grutte koperen kofjekanne mei trije kranen, dêr de kreamheinster giele kofje, dêr ek watte pypkaniel yn kaam, mei rjemme en brune klontsjes foar it selskip út tape. Doe krigen de kreambôlen, de koeken, de twiebakken mei sûker, en wat 'er mear te plúzjen foel, ek in bar. Hja smûsden en slabben mar fuort, en rattelen wiles as in lazarusklep. En dat allegearre tagelyk; want dat is in keunst, dy de froulju allinne kenne. Ondertuske kaam de poppe ek út de widze allehiel yn it brat, en gong fan skurte ta skurte. As de jonge begûn te grinen, wie 'er gau in jongwyfke, dy de boarsten watte priken, en him tate joech. Elts prize it bern as in skoan bern, benammen, omdat it sa'n grou jonge wie; want de froulju taksearje in poppe krekt as in bigge by it pûn. ‘En wat liket it boaike op 'e faar!’ seinen se allegearre, ‘it is krekt as er Fokke út de mûle stapt is!’ Mar onder al dat broeien, rabjen, drinken en iten fan in tweintich waarme froulju, wie it dêr smoarhjit wurden, en de poppe, dy muorrefêst yn it pak siet, krige it sa benaud, dat it bern blau om 'e holle waard. In jongwyfke, dy it op 'e skurte hie, wie mei in oerbuorwiif sa drok oan 't ratteljen, dat se 'er neat fan murk; gelokkich kaam Fokke, de kreambaas, dêr krekt op yn, om de froulju ris te praaien, mar doe er syn jonge seach, boarstende fan benaudheid, naam er in sulverheften mês fan 'e tafel en snei de bânen fan de ruften en wynsels los, dat de jonge yn in omsjen poerneaken wie en yn in tobke mei lij wetter aanstons wer bykaam. Dêr waarden al frjemde eagen opskuord fan dat bedriuw. ‘It binne tiere blomkes,’ seinen se doe, ‘in bern komt gauris wat oer.’ ‘Benammen,’ sei Fokke, ‘as se yn de beknipinge sitte. As jimme hjir salang yn 't kapruft sitten hienen as de jonge, hie de helt fan jimme al dea west.’ ‘Men soene sizze,’ reaunte de kreamheinster pastoarske yn 't ear, ‘wêr sa'n man him al mei bemuoit!’ Mar de kreambaas snettere om 'e hoeke fan 'e doar troch de fûst as in trompet, en makke gau dat er út de reek kaam.

It wie healwei âlven; doe panderen de âldste froulju swietkes nei hûs ta, mar de tsien jongste bleauwen noch wat sitten, omdat it moaiste, de neikluft, noch benefter wie. Fokke hie de jûns syn broer mei Jelle-miich, Gosse en Camstra by him hân yn in oar keamer, mar no kaam er mei syn selskip ek by de froulju, om nochris wat te petearjen. Dêr siet fan beide kanten al wat foer yn; want it kreamwiif hie in healjier foar har wâldreis tsien flessen Bordeauxe barndewyn op poatrezinen set, dy no as podden úttynd wiene, en de kop en geboarteleppel hienen salang mei dat swiete guod by de froulju en de manlju beide yn it rûn kuiere, dat se al 'n moai luftich sin hienen. En doe it hiele bûn by eltsoar kaam waard it net better; want doe begûnen de manlju in steil wurd te dwaan, en it de froulju ta te bringen op trije leppelfollen. Dat knoffele sa ta, dat in pear froulju mei âlde bier'salmen begûnen en songen as lysters fan: De ruiter en de meid, en sij vrijden allebeide; of fan: Clemeen, Waarheen, Waar dwalen uwe zinnen?; of fan: Wat lijdt er een zeeman al verdriet, Als hij gaat naar vreemde landen. Doe dizze nachtegealen mei har snetterjende stimmen dien hienen, begûn Fod riedlingen op te jaan; want dêr koe se har hiele jûnen mei fermeitsje, en troch folle dwaan, en om't se wakkere fernimstich wie, wie hja ek hiel tûk yn 't rieden wurden. ‘No dan,’ sei Gosse, ‘wêrom kraait de hoanne mei de eagen ticht? Rie, rie, wat is dat?’ Doe se 't net retten, sei Gosse: ‘Omdat syn hintsjes

[p. 391]

Kreambesite

[p. 392]

oars miene soenen, dat hy syn leksum net fan bûten koe.’ ‘Och, hea! is 't oars net!’ sei Fod. ‘Wêrom,’ frege Gosse wer, ‘wêrom hawwe se in hoanne en nin hin op 'e toer set? Rie, rie, wat is dat?’ Doe hja it net retten, sei Gosse: ‘Omdat, as 'er in hin op siet, de koster alle moarnen boppe op 'e toer kladderje moast, om de aaien út it nêst te heljen.’ ‘Och, hea! is 't oars net!’ sei Fod. ‘Do seiste al,’ sei Jelle, ‘och, hea! is 't oars net! Sa giet it mei alle riedlingen; salang aste net witste, wat it is, mimerste wat it dochs wêze mei, en do heste oere noch rêst foardatste 't witste; do soeste de stiennen wol út de grûn skuorre, om 'erefter te kommen. Mar witste it riedling, dan is 't Och, hea! is 't oars net. Sa sil it dy ek gean mei it houlik. Dêr is nin riedling, dêr de froulju gleoner nei binne, dêr se sa de kriuwel fan habbe, as it boaskjen. Mar aste it onderfûn heste, Fod, dan silste ek sizze: Och, hea! is 't oars net.’ ‘Hja meie dat sizze,’ sei Fod, ‘mar hja miene it net. Wêrom wolle de froulju, dy troud west binne, altiten wer trouwe? As 't neat bysonders is, dan wolle men net wer.’ ‘Ja, mar, dat begrypste net, Fod,’ sei Fokke glimkjende. ‘Dat is mei in frommeske krekt as in hynzer; as dat iender's oan 't krêbebiten west is, wol it wer.’ ‘En dêr komt by,’ sei master Camstra, ‘dat in frommeske, dat nin man fiterje of narje kin, nin tier of wille op 'e wrâld het. As de fonken 'erút binne, dan bliuwt dat plezierke altiten noch oer.’ Doe foelen al dy froulju master mei gekraai op it liif en kitelen him sa moarddédich yn de beide siden, dat er mei de boel skjin oanhelle waard, en net loskaam foardat er trijeris lûd roppen hie: ‘Frouljus genede!’ - ‘Mar wy reitsje sa keal fan ús riedlingen ôf,’ sei Fod. ‘Wy moatte mar mei de riedlingen as mei it meiden, lykas Jelle seit; it net ta hylkjen komme litte, en it riedling net útlizze. Ik begjin: Kenste ek in reade faam mei tweintich reade holdoeken? Rie, rie, wat is dat? No jo, master.’ Master Camstra: ‘Kenste ek in fet sonder naad of skurd, dat oan de kop ta fol is fan twaderlei oalje, dy net yn eltsoar rint? Rie, rie, wat is dat? No do, kreambaas.’ Fokke: ‘Kenste ek in lytse prop fan in mantsje mei in stiennen rôk? Rie, rie, wat is dat? No do, boerinne.’ Gertske Eeltsjes: ‘It fet ropt, en dy it leech sûpe, swije. Rie, rie, wat is dat. No do, masterske.’ Afke Camstra: ‘Kenste tsien wite skieppen, dy hiele dagen oan in reak plúzje? Rie, rie, wat is dat? No, do noch ien, Gosse, út it heksershol.’ Gosse: ‘De tafel grinet, wylst de gasten ite. Rie, rie, wat is dat? En no de admiraal, de kreamheinster.’ Bauk Hoites:

‘Twa ryg'le wite kij,
En dêr in reade bolle by.

Rie, rie, wat is dat? En no do, Jelle.’ Jelle:

‘De Winamer¹ katten
Jeie de Mullumer² rotten
Troch de Harnzer kloksgatten.

Rie, rie, wat is dat? En no do, Ynse.’ Ynse, de feint fan Fod: ‘Wa siket altiten nei syn geboartepleats? Rie, rie, wat is dat?’ Op al dy riedsels waarden fan it hiele selskip ferskate ramen dien, en hoewol se deamaklik binne, waard 'er net ien fan ret. ‘Dat komt fan de barndewynskop,’ sei masterske. ‘As men in tritich fan dy poddige rezinen slynd het, kin men better sjonge, as op dy riedlingen om hottefylje.’ ‘Kom,’ sei Fokke, ‘as dat sa is, Afke, moat de hûn, dy ús biten het, ús ek mar wer genêze.’ Hy rierde de kop om, en brocht it har ta; sa gong hy al wer it bûn yn 't rûn, en kaam it lêst by Fod, dy ris lêsde, wat op de leppel stie, om te witen hoe âld as it kreamwiif wie; want it wie har geboarteleppel. Doe hja seach, dat it kreamwiif pas njoggentsjin jier wie, en hja al ienentweintich, suchte

1 Wijnaldum.

2 Midlum.

[p. 393]

hja yn harsels, dat hja noch net mei har Ynse ferbûn wie. ‘Kom, kom!’ sei Jelle, dat in finen sliper wie, ‘suchtsje mar net. Lês leaver ris wat op de kop stiet.’ Op dy sulveren kop stie op de acht kanten it meiden en hylkjen útsnein. Op de earste kant, as de faam en feint eltsoar foar it earste sjenne. Op de twade, hoe hja te keamer geane en dûnsje. Op de tredde, hoe't hja sneintejûne meide. Op de fjirde, hoe't hja mei de knotte boaskje. Oan de oare side de fjouwer oare kanten, en dêr op de fyfde kant, it gearjen fan it hûsrie en it húzjen; op de seisde it troujen yn de tsjerke; op de sânde, it brulloftsjen, en ta beslút op de achtste kant it earste bern yn 'e widze, en it jongwiif yn 't waarm-bêd. Doe Fod dat alles beloaitse hie, ‘No ja,’ sei se, ‘en wat soe dat? Wy hawwe hjir no nûmero 8; de earste poppe yn 'e widze, mar it kreamwiif al op.’ ‘En do,’ sei Jelle, ‘biste op nûmero fjouwer. Mar dat mien ik net. Ik fersiikje dy, datste oan de froulju it riedsel foarlêste, dat 'er om de râne fan dy kop boppe dy acht kanten lâns útsnein stiet.’ Wêrop Fod dizze wurden foarlies: ‘Wat jongwiif het de measte wille by har man? Rie, rie, wat is dat?’ Dêr kamen al rare gjalpen en útfallen, dat sis ik jimme; want hja bûnen har net folle yn. Wy sille 'er mar fan swije; want it wie in wylde boel, dêr alles troch eltsoar kraaide. Mar ien ding kin ik dochs net swije. Dêr wie nammelik onder de tsien jonge froulju ek in widdo fan trijeëntweintich jier, mei namme Wopk Wiggeles, dy foar in fearnsjier har man op see ferlern hie. Rinse Eables, sa hjitte har man, wie skipper op Hamburch, in Kimswerter, dy ek te Kimswert mei syn wiif wenne; mar nei syn dea wie se wer by har mem te Wjelsryp yngien. Doe de dominy en de âlderling har de tynge brochten, dat har man mei man en mûs foar Helgolân fergien wie, gûlde it sloof it út, dat buorren en oerbuorren har tsjirmjen hearre koenen, en hja naam har dy dea sa nei, dat se eltse dei jammere, dat se mei Rinse har grêf net yn it seewetter fûn hie. Dêr wie mar nin stilstean yn te krijen, en yn pleats fan te sliten like it noch wol oan te boazjen. Eindelik sei har suster: ‘Wopk, do bringste dysels om hals. Do moatste dat watte út dyn sinnen sette, as do silste dyn man gau nei it hôf folgje. Kom, ferbrek dy wat. Do kinste mei de deaden net hûshâlde. Jûn is 'er oansit by Reinsk; dêr is kreambesite. Dêr biste ek by bean. Dêr komme oars net as fan dyn kunde; dêr hearsie by, en dêr moatste hinne. Kom, as in faam; strûp dy mar oan. Ik sil dy wol in hantsje helpje.’ No, hja liet har mei folle oanstean, ek fan mem, einlik dochs sizze, en hja stieken har yn 't brat sa moai as in jong widdo wêze kin. Dêr siet Wopk as in bloeiende roas yn 't midden fan dit bûn; in frommes oan alle kanten folslein en wielderich útlein; fiks út de kluten sketten, en as se gong waaide se oer strjitte. Hja hie fan dy grutte, iepene en bliere blauwe eagen, en dêr in fyn besneine lange noas tuske. Twa dobkes hie se yn de wangen en ien yn 't kin, dy foar den dach kamen as hja lake. Om har fine lippen hie se in glimke, dat ôflibbe stakkers noch goeddie. Dat holstik siet op in edele sniewite hals mei in mûtel krop, dêr de leeljeblankens noch fan ferhege waard troch it pikswarte jak en de krippen doek, dy't hja droech om de rouwe fan har man. Har hearlike earmen, de grutste pronk fan it Fryske frommes, rûnen út yn sniewite lytse hannen mei mûtele spitse fingers mei fine neilen, en dobkes op alle knokkels. Mar it moaiste fan alles wie noch har gol wêzen, dat nin kwea tochte, nin kwea sei of die, sadat se sonder eftertocht alles útflapte wat hja miende. Sa siet Wopk yn 'e mids fan dizze oerdwealske froulju! Hja hie de hiele jûne net folle sein, mar men koe oars oan har glimkjen en praten wol hearre, dat it selskip har noaske. Doe it riedsel fan de sulveren kop op 'e lappen kaam, rekke se lykwol frijwat yn 'e knipe. Allernêst har siet in alderflotst wiif, dy it hert op 'e tonge lei; hja hjitte Gaapke Fetses, en wie troud oan in kokeaper fan Wjelsryp. Dat minske hie ek in tsjeppe troanje, in lyts dripke skeind fan de pokken; mar dat hindere net. Wat slimmer wie, hja seach nei de oare wike, en dy har in lilts namme jaan woenen, neamden har skilige Gaapk, skilige wip, en skilige mik. Wat jongwiif het de measte wille by har man? Doe dat riedsel fan de sulveren kop by alle froulju lâns west hie, en de iene it noch mâler ôfsein hie as de oare, kaam einlik de bar oan moaie Wopk; mar hja sei: ‘Dêr kin, en dêr wol ik my net oer útlitte.’ ‘Dat hâldt net,’ sei Gaapk. ‘Wy habbe allegearre ús sin sein; do biste sa goed net, Wopk, asto silste it ek sizze.’ ‘Moat ik it dan sizze?’ sei Wopk.

[p. 394]

‘Twingste my? No, Gaapk, dan hesto de measte wille by dyn man; want as wy mar ien man sjenne, dan sjochsto twa.’ Doe fleagen se allegearre op en kraaiden en sketteren it út fan laitsjen. ‘Leaver twa as ien!’ gûlden de manlju, ‘do heste gelyk, Wopk! Leaver twa as ien! Leaver twa as ien!’ Mar hoe it hiele bûn ek skettere, Gaapk wie prot. ‘Wat seisto,’ sei se tsjin Wopk, ‘dat ik dûbeld sjen? Dat ik skilich bin? Skilich dy it seit.’ ‘Ei! nee! Gaapk!’ sei Fod, ‘foi! dat moatte je sa net begripe. Wopk mient net dat je skilich binne; jo pluere wat, en sokke froulju hawwe de manlju leafst. Wy hawwe it ommers sels ek meast op manlju stean, dy de eagen sawatte driuwe, wyt je?’ ‘Do mienste dochs nin skilige jonges?’ sei master. ‘Nee, nee!’ sei Fod. ‘Sa gek binne wy net, dat wy in skilige mik leaver hawwe as ien, dy rjuchtút sjocht. Nee, sokke dy sa pluere as Gaapk!’ It minske leaude it gelokkich, en hja seach allehiel nei de oare wike. O wee! as hja it net leaud hie. In frommeske sil dy alles op it ein ferjaan, behalve aste har seiste, dat hja onsjoch is. Dat sil se dy yn der ivichheid wreekje!

Dêr kaam op it lêst (want it wie hynstemiddei) ek in tiid fan skieden. De froulju riisden oerein, skodden de pels watte, en soenen fuort, doe Akke Oebeles, in boerinne, dy seis bern hie, oan it bûn sei: ‘Wy moatte Beitsk de eare dwaan, dy har takomt; wy moatte har allegearre mei de plasse thúsbringe.’ Om dat no te begripen moatte men wite, dat [by] de Friezinnen yn de krite fan Wjelsryp, en ek yn 'e hiele Súdhoeke, in jongwiif, dy in jiermannich sonder bernheljen by de man slept hie, op kreambesites fan de krintebôlen allinne de plassen ite mocht. En ongelokkich wie dat sa mei Beitsk Hommes, dy ek op 'e kreambesite wie, in boerinne fan Tsjeppenboer, deun oan Wjelsryp. It wie in frommes as in lôge, mar watte smel fan heupen. De molkenkeamer brûsde 'er oars út; en sa kreas as in krúsbei! ‘Ja,’ sei Fokke, ‘dêr moat fan wêze. Is 't nin skande? As men sa'n frommes as Beitsk mei in broek tsjin de skerteldoek slacht, dan soe men sizze, is 't sa.’ Mei-ien stau de hiele fleet fan froulju by Fokkes de doar út. Fod en de faam pangelen efternei om ris ôf te loeren, wat hja útsette soenen. It wie in moaie stille simmernacht; de moanne kwynde sêft en bleek troch tinne skieppewolkjes, en oer it stille fjild hearde men neat as it hoaljen en joeljen fan dizze oerdwealske jongwiven. Sa kamen se op Beitske-en-harre hiem, en rinkelen oan de klink fan de mulhúsdoar. Auke-boer, de man fan Beitsk, in jong tsjirl fan 25 jier, kaam yn de onderbroek fan it bêd, en die seis op, net tinzende, dat hy yn 't holste fan de nacht noch sa'n besiik krije soe. As de blits krongen de froulju yn hûs en om him hinne. De rapste, dy foar him stie, sei: ‘Hjir bringe wy dy no dyn jongwiif wer mei de plasse thús; mar, Auke-boer! pas my op, dat it de lêste reis is!’ en wylst hja dat sei, griepen twa him fan efteren yn it baitsje en it himdshalsem, en fjouwer fan de sterkste klimden him elts by in earm of skonk; sa slypten se him, wat hy ek wraamde en skopte en flokte, mei holpe fan Fod en de oare froulju nei it heafek ta, en dêr kitelen en tantearren se him sa moarddédich, dat de boer it útmoarte. Op it lést skjin mei de boel oanhelle, krigen se him safier, dat hy op syn bleate knibbels betterskip belove; mar hy kaam net los, foardat hy se allegearre de folgjende sneintejûne op de kofje en Dimter koeke by him nedige hie. Dêrop gong elts syn wei nei hûs, en de jonge wiven kamen allegearre mei in luftich sin en in ingeleftich wêzen by har manlju op bêd.

Doe de migen it hûsrie fan Wypkmuoi eindield hienen, wie de tiid fan Fod dêr oan hûs ek ferstrutsen, en hja stelde mei Gosse op, om mei har beiden nei Molkwar te tsjen; want Fod woe har mem earst nochris praaie, foardat se mei Ynse troude. Mar Gosse woe earst noch te Aldegea yn de Lege Wâlden oan; dêr wenne ek in muoike fan him, dêr er as bern útfanhûze en in bulte wille mei lipaai-siikjen en farkeljen yn de Fluessen hân hie. Hy wie rju skoftich om as de verloren zoon wer te Molkwar te kommen, en hy hie 'er nea wer in foet set as Keimpe it him net oplein hie, en sa wynde er om salang as er mar in doekje foar 't blieden wiste. ‘Te Aldegea,’ sei er tsjin Fod, ‘kinste aardich in nacht wêze; dêr is ek noch in nift fan my, ien fan dyn âlderdom, in nuver praterke, dy dy goed befalle sil.’ Koartom, hy floddere sa moai, dat Fod bestek yn 'e reis krige, en doe Ynse har sei, dat hy 'er neat tsjin hie, gongen se op in iere moarn nei Spyktille, om dêr yn it Ljouwerter

[p. 395]

trekskip nei Boalsert te gean. Mar sa as hja te Swachtum, tichteby Spannum, kamen, stie Keimpe foar har, en sei: ‘Dêr binne jimme ommers ek al. Wêr sil dat hinne?’ ‘Earst nei Aldegea, en dan nei Molkwar,’ sei Gosse. ‘Kom, dat treft aardich,’ sei Keimpe. ‘Ik ha hjir in knol, dy ik foar fyftich inkelgûnen en trije skeljen oan Abe Joutes, in boer te Aldegea, ferkoft ha. Dêr soe 'k myn feint mei hinne stjoere, mar no kinsto him meinimme.’ ‘No,’ sei Gosse, ‘dat nimt my neat ôf. Mar hoe dan mei dizze jongfaam? Kinste ek hynsteride, Fod?’ ‘Biste gek?’ sei Fod, ‘wa het my hynsteriden leard? Aste praatste fan reedriden, dat soe wat oars wêze. As wy yn de haaiïnge wiene, en de feint brocht it hynzer wer nei de mieden ta, ha ik as famke faak efter op it gat fan it hynzer sitten, en dan hie 'k de earm om de mul fan de feint slein. Mar oars ha ik nea op in hynzer sitten. En dat gong dan noch net fierder as oer Jaaksmefonne.’ ‘En wêrom soeste dat no noch net ris besiikje?’ sei Keimpe. ‘Wat 'er jong ynkomd is ferleart sa gau net. En it bist is sa nuet as in laam; in bern kin it liede. Befalt it net, wel no, gean 'erôf.’ Fod, dy allehiel net eang foar in dea rôt wie, sei: ‘No kom oan, fiat dan!’ Gosse sprong op de guds; Keimpe wipte Fod 'er efter by him op, dat se dwers te sitten kaam; en doe se him har bûsdoek om de mul dien hie om har dêroan fêst te hâlden, sei Gosse: ‘Wel no, keapman, hoe liket it jo no ta? Ha je ek berou? Ik tink net, dat jo ea wol sa'n gnap faam efter jo hân habbe.’ ‘Nee,’ sei Keimpe, ‘mar hja is my te jong. Ik ha se leaver, as hja in seiskemannich âlder binne. Dan binne se wat belegere. Ik bin in leafhabber fan antikiteiten. Dat kealflêsk is my te flabberich. No, fuort mar! De boer goendei sizze. It jild krije wy wolris, as hy yn Hollân komt. Goereis jimme!’ Dat gong doe op in sukkeldrafke nei de Spyktille ta, en Fod hie 't gelokkich net ferleard; hja siet op it hynzer as se 'erop fluorre wie. Mar sa as hja te Donia kamen, seach de guds nychheid oan in grutte pod, dy yn 't spoar lei, en spatte besiden de wei mei sa'n ougryslike raam, dat it krekt wie as it bist út eltsoar fleane soe. ‘Wat is dat?’ sei Fod ferheard. ‘Hâld de bek, frommes!’ sei Gosse, ‘as ik lit dy stean.’ Mei-ien wie it as dy knol fûgel waard; hy roerde nin grûn mear, en net oars as in earrebarre wjukkelde er mei lome slaggen yn 'e hichte. Fod fielde it stjitten fan de knol net mear, want hja saaiden op en del, krekt as in skip yn de holle baren fan de Spaanske see, en soms rûn it weewetter har ek om de tosken as ien dy seewalgich waard. Mar doe de knol goed oan de haal wie, hie se 'er nin lêst mear fan; want doe gong it strielrjucht as in sweal foarút, sadat Gosse de linten fan syn huodsje en Fod de mûtse en skerteldoek as striewispen fan de swang efternei fleagen. En as dit alles noch net brikernôch wie, feroare it hynzer boppe Warntille op it kraaien fan in hoanne yn in grutte bok, dy pikswart wie. Fod hie har nochal krankyl hâlden, mar doe se dy skerpe rêchbonke en heupen fan de bok fielde; doe se dy hoarnen en dy sikke seach; doe se seach, dat se op it rydhynzer fan de tsjoensters troch de loft fleach; en doe se dat heislik bist soms holsk bletterjen hearde; ja, doe besauwe de faam, en it wie har om it hert as hja boppe de lôge fan de hellepoel fleach om 'er daalk hals oer kop yn te tommeljen. Sa barnende fan eangstme en mei kûgelsfeart fuortfleande, kamen hja mei in blits tichteby de Gaastmar; mar doe Fod dat tuorke yn 't each krige waard se sa bliid as in ingel, en rôp it ût: ‘De Gaastmar, Gosse! Gosse, de Gaastmar!’ De faam, sloof, wist net, dat men by sokke reizen net kikke of mikke mei! De bok net links saaide as in fallende stien tichteby in rûgeskerne del, en dêr liet er syn efterein mei Fod 'erop stean, wylst Gosse sels op 't foarein wer yn de loft opfleach, swaaiende mei syn rûn huodsje, en it lûd útkraaiende: ‘Vivat Gosse Knop en syn patroan!’ Fod wie sêft delkomd; mar dat each fan ougriis, dêr se dat efterein fan in tsjoensterbok mei oanseach, is mei nin pinnen te beskriuwen; en doe dat heale mûnster sjendereach yn in libbene otter feroare, ja, doe flechte se as de wyn yn 't doarp op. Gelokkich foar har, dat 'er just in poatskip foarby de Gaastmar foer, dat nei de Galamadammen moast. Dêr gong hja mei, en de poatskipper brocht har, omdat hja in tsjinstboade wie, foar in dûbelstoer oer, en lâns in binnenpaad kaam se sa noch dyselde jûns by mem oan.

De goede muoie kriet fan blydskip, doe Fod har alles fertelde, en tanke God, dat hja har leave doaiter nei safolle fiten fan de bok fan Herodes noch libbend wer sjen mochte.

[p. 396]

In spekkoeke, dy se op Koudumer merke koft hie, dêr traktearre se Fod op; mei in kopke alderbêste keuteltsjetee, dy har soan Botte, in siler op de Eastsee, har fan Petersburch meinomd hie. Hja pijde Fod mear klontsjes ta, as se hast mochte, en alle amerijen streake se Fod mei har omkearde toarre hân oer it mûtele wang, en sei: ‘Myn poppe! Wachtsje dy foar Gosse! Dat is altiten in swicht west, en dat sil er ek wol bliuwe.’ Fod bleau in fjirtjin dagen by mem útfanhûs; dy joech har twa stikken linnen en in skûte baggeler mei in swarte glêde kat ta hûsrie. Doe Fod wer te Wjelsryp kaam, waard har gau in grut nijs ferteld: Jelle Pibes hie boaske! En oan wa, tinke jimme? Ried ris. Oan moaie Wopk. It wie in glêde widdo, en it wurd fan har op 'e kreambesite oer de skiligens wie oan nin dôve sein. Yn twa jûnen spile Jelle it mei har klear, en twa moannen letter kamen se mei Ynse en Fod foar de preekstoel. Doe se troud wiene, en elts mei syn wiif oan de lofter side de tsjerke útgong, sei Ynse oan Jelle: ‘Dat sit 'erop!’ ‘O, dat is neat!’ sei Jelle, ‘as 't 'er mar net yn sit.’

Ljouwerter trekskip te Spyktille

Doe Gosse yn in finne by Aldegea delsaaide, sei er yn himsels: ‘It rydt dochs noait hurder as mei in liend hynder en ei'ne spoaren.’ Dêrop gong er aanstons nei muoike ta, dy er wysmakke, dat er him fan de Gaastmar mei in boatsje nei Ealahuzen oersette litten hie, en fierder kuierjende te Aldegea komd wie. Mar dêr bleau er net lang; want hy makke it sa fan aaien, dat se him leaver fan efteren as fan foaren seagen. Syn muoike hie no al in jiermannich sawatte omkwynd mei in ongemak yn 'e lever, mar it wie oars in froed oprjucht minske; de goedheid sels, soe se harsels wol weijaan; ek miende se, dat oaren krekt sa from wiene as hjasels. Dêr waard misbrûk fan makke; want net allinne, dat ferskate skrokke migen en niften har op 'e bûse rûnen, mar in pear drompelmaagden tôgen har ek wei, en de bidlers wisten wech-ende-wear, dat se nin hongerich man, of dy mar sei, dat hy honger hie, foarbystjoere koe. Doe Gosse dêr in pear dagen west, muoike wakker flaaid, en de krite sawatte omsnúfd hie, krige er in doaiter fan in widdo yn it each, in lyts kreas wâldding, dy de brune eagen as fjoer yn de kop fonkelen, en sa rêd wie as wetter. Op dizze faam flamde er as in ûn, en dêr se beide har brea mei swier bodzjen fertsjinje moasten, tocht hy, dat 'er mei in Hynljipper skerteldoek en in pear keizersgûnen in bulte oan te dwaan wie. Doe er dêr earst mei oankaam, wisten se net wat er woe, sa onnoazel wienen se yn sokke smoarge dingen; mar doe se begriepen wêr it om te dwaan wie, reagen moer en doaiter beide him mei tange en luiwagen de doar út; hja smieten him syn jild en skerteldoek efternei, en bieten him ta: ‘Dêr, smoarge pluch! Reizgje dêrmei nei de papierblazers te Ljouwert! Dêr hearste thús.’ Gosse hie foar wyn en foar stream; want

[p. 397]

de moer geat him noch in poatfol smoarch skûtelwetter op syn baitsje ta. Dat lei him heech! Hy miende dat foar jild alles te keap wie, en no seach hy, dat 'er yn de klûskes fan de earmen noch ear en deugd bankje koene, dy har foar nin sulver of goud ferkeapje wolle. Mar dêr kaam noch watte oars by, dat it net better makke. De mem fan de faam brocht dy set fan Gosse mei de waarme hân by har buorwiif Roaits Djurres, dy 'er de mûle wakker oer spielde, wêr't hja kaam, en te Aldegea prate se oer neat minder as tichthûs en giselpeal foar smychten fan Molkwar, dy yn de Lege Wâlden kamen om in jong frommes ongelokkich te meitsjen. Hy wie eigendivelsk yn himsels, en sei: ‘Ik wyt wol, dat ik hjir langer nin holle hiel hâlde kin; mar foardat ik reizgje sil ik dy klitse nochris te fiter ha. It sil har hûgje, dat hjir in smycht fan Molkwar west het.’

Dêr wie doe just te Aldegea in frjemd keardel, in landloper, ik leau út De Knipe, dy 't plattelân sawat ôfrûn mei in marskuorke fol gearnaaide boekjes, lodderein, bân, fiters, spjelden en sokke snypsnaren. Dy koe Gosse en frege him, as er hânjild oan him fertsjinje koe. Hy hie dy deis nin duit wûn. ‘Jawol,’ sei Gosse, ‘mar dan moatste Roaits Djurres fan Kold'wâlde in pak bruien besoargje, dat har net licht ferjitte sil.’ ‘Top!’ sei de keardel, ‘dat nim ik oan. Wêr biste hjir thús?’ ‘By myn muoike.’ ‘O, dy ken ik wol,’ sei de keardel, ‘dat minske het al sân jier omgammele; ik ha har wol drippen ferkoft. It is de snoar fan Klaas Tjibbes.’ ‘Do witste it allegearre,’ sei Gosse. ‘Mar wat soe ús muoike dochs skele?’ ‘Dat wyt ik net,’ sei de keardel, ‘en dêr is nin ien dokter of prefester, dy it wyt. Hja het wol in hoedfol gûnen fermastere en ferplastere, mar al dat túch koe hja likegoed yn har skoech getten habbe. Hja is betsjoend, en dat het nimmen oars dien as Roaits Djurres fan Kold'wâlde. Begrypste my?’ ‘Jawol, begryp ik dy,’ sei Gosse. ‘Gean dyn gong mar. Dêr lizze trije inkelgûnen en in skipkeskelling foar dy klear.’ Dy keardel gong dadelik nei Klaas Tjibbes, in bygelovich man, en makke him wiis, dat syn snoar troch Roaits Djurres betsjoend wie, en dat hja noait wer genêze soe foardat Roaits har net seine hie. Troch ferflokkinge wie se betsjoend, troch seinjen moast hja wer onttsjoend wurde. De man leaude it sa fêst as in muorre, en doe de keardel syn snoars soan, Jan Dides, in moolder, yn 'tselde gelove brocht hie, waarden beide sa grimmitich op Roaits, dat se it minske wol aanstons as in hoer fan de satan yn flarden ferskuord habbe soene. De oare deis gongen se onder har beiden al mei in skipke nei Kolderwâlde, en sa gau as it tsjuster waard (it wie yn desimbermoanne) rinkelen se by Roaits oan de doar, dy opdie en frege, wat hja habbe woenen. Hja seinen neat, en bleauwen mar stôkstil stean, sadat Roaits, dy dit spul net stoe, de buorman rôp. Dy frege wer, wat se woenen. ‘Wy wolle in piiptabak by dy drinke,’ seinen se. ‘Wel no, kom dan yn,’ sei de buorman. ‘Wêrom bliuwe jimme dêr sa yn 't tsjuster stean?’ Hja gongen yn, namen elts in lyts pypke sonder hakke út in pypsek, stoppen kroltabak, sa fyn as jern, út smelle earnentabaksdoaskes, dy se yn de broekssydbûsen droegen, en pypken sa oan; en doe se dêr wattabak en bier dronken hienen, gongen se wer fuort. It wie onderwiles noch tsjusterder wurden, en sa gau wie de buorman net te koai as Klaas Tsjibbes ramaaide mei in ljerde by Roaits de doar yn. It minske joech in gjalp fan skrik; mar Klaas sei: ‘Do, âlde divel! Bear mar sa net! Do heste wol witen, dat wy komme soenen. Do haste myn suster betsjoend. Mar no silste ús net ontkomme.’ It minske sei by God en alle syn hillige ingels, dat se fan nin tsjoenen ôfwiste; dat se dêr wol tûzen eden op dwaan woe. Mar dat holp net. Hja griepen it sloof yn 'e earm en slipen har yn 't skip; en doe se te Aldegea komd wiene, brochten se har yn de mole by Jan Dides, wêr se har twinge woenen om it sike wiif te seinjen. Hja joegen har mar kar, wat se leafst woe: seinje, of dat se har yn 't fjoer smite en ta jiske ferbarne soenen. Dêr stie in fjoer as in kastiel te barnen, dat de lôge yn 'e skoarstien gong, en Roaits tochte, as se dêryn moast, it mar better wie te seinjen, hoewol hja 'er neat fan begriep; en hja seinde it sike wiif, lykas de broer en soan har foarseinen: ‘In den naam des vaders, des zoons en des heiligen geestes.’ Doe dat dien wie, krige Roaits fan Klaas in slach yn 'e troanje, dat har it fjoer út de eagen en it bloed út de noas spatte; dat bloed fong Klaas op yn in kopke; en doe er dat syn suster ynjûn hie, brochten se Roaits wer nei

[p. 398]

Kolderwâlde. - Dat wie fyntsjes oerlein. Roaits krige in goed pak, en Gosse lake yn 'e fûst; mar Klaas draaide foar de ballen op. Dat ding kaam foar it hôf te Ljouwert; en dy hearen wiene om de deaker net mak. Hja sloegen by in hôfssentinsje¹ Klaas Tjaards foar dizze onttsjoeninge yn in boete fan hondert inkelgûnen, oan it kantoar fan de domeinen te beteljen. Dat bern krige sa nochal in sêfte dea. Mar it duorre wol in jier of trije, foardat dit fonnisse slein waard; salang sieten se mei dat mês yn de mage, en Gosse, dy eang waard, dat hy 'er as oanstoker ek yn betrutsen wurde soe, makke dadelik, doe Roaits it oanbrocht hie, dat hy út de reek kaam. Mar hy koe it dochs net mei de hiele hûd hurde; want te Warns, dêr er hinnegong, begûn er dadelik deselde flinken wer.

Gosse syn kompanjon te Aldegea

Gosse hie te Warns kennis oan in grutskipper Douwe Rinkes, dy lang mei syn faar as stjurman fearnd hie. De man wie bliid, dat er de soan fan in âlde kammeraat nochris sjen mocht. Gosse bleau in deimannich by skipper Douwe, dy him ryk fearn hie, en no fan de blêden libbe. It hiele foarhûs hinge fol âlde seekaarten, en op in bont-ferfde tafel mei Hynljipper snijwurk stie in trijemêster, dy er op de lange reizen nei Eastynjen onder it sjongen fan de 'salmen fan Dathenus by eltsoar nifele hie. Bêst Dimter bier, dat men wol snije koe, dronken se jûns, en middeis krigen se in gleske swiete Spaanske wyn, as 'er bears of kerntsjete snoek iten waard. It glom jin dêr alles temjitte; 'er lei nin rabantsje oerdwers, en it wiif wie sa sindlik, dat de flierren net allinne mei fine Eastynjeske matsjes belein wiene, mar dat se 'er sels noch meast op hoasfuotlingen oergong. Hja ferkearden

1 Hofssententie, 3 februari 1677.

[p. 399]

dan dageliks ek meast yn 't lytshûs; dêr ieten en dronken se, en hja slepten allinne yn 't hûs, dêr it wiif faak har ei'ne bêd net opmakke om nin stof te meitsjen. It wie Gosse dêr fierste eptich en te benepen, hoe opperbêst it iten en drinken ek wie, en hy fûn dêr neat oars te dwaan as de skieppen te fertsjoarjen. Men moatte wite, dat Warns op in lange terp leit, mei it fynste, koartste en pittichste gers, dat earne groeit. Op dat rûge tapyt (want it gers is sa koart, dat it in griene wollen tekken liket), dat rûge tapyt weidzje de Warnzer skieppen op, dy se ien foar ien mei in tsjoar fêstmierje, en net allinne fersette se faak de tsjoarprikke foar elts skiep, mar siikje deis trijeris de skieppeloarten op, om 'er dong fan te meitsjen en better lân te hâlden; want oars ferskieppet it. Dat neame se dêr loartsjen. No, dat die Gosse ek al út ferfelinge. Want as 'er neat foel te mâlfarjen of nin loebesstreken út te fieren, dan wie er net yn syn bladeren. Dêr kaam by, dat er begûn te bemerken, dat er dêr hosk wie, en doe er pinfiske nei de reden, fernaam er fan in keardel fan Sondel, dy dêr boadskip hie en fan syn kunde wie, dat in muoike fan de soan fan de Molkwarrer kaichman, dêr er mei nei Amsterdam west hie, mei namme Aal Idzes, al syn fiten ferklapt hie. Dy keardel, Hindrik Poep neamd, wie egentlik út it amt Lingen fandinne, en pielde by syn affearens ek wat mei masterjen. It wie sa'n heale duvelbander, dêr de sike lju bykamen, as de masters en dokters har net helpje koenen. Sa wie 'er doe krekt in skuonmakkersfeint, Haaie Klazes, te Warns, dy rju út de heak wie, en al in dei of acht krûden en dranken fan Hindrik Poep swolgen hie, doe Gosse him mette, sonder dat de pasjint 'er de minste bate by fûn. ‘Dat sil dy muoie berouje, of ik sil nin Gosse Knop hjitte,’ sei Gosse, doe er hearde, wat se fan him sein hie. ‘Is dêr nin middel op, Hindrik? Do witste in bulte rie. Dêr is in dikketon foar dy.’ ‘Ik sil myn bêst dwaan,’ sei Hindrik, wylst er de dikketon yn 'e foarbroek glide liet. De twa folgjende dagen joech er Haaie in hiel lyts braakmiddeltsje, dêr hy deamislik fan waard en in bulte fan koarje moast, mar dochs net fan hoefde te braken. Doe dy twa dagen om wiene, hie Haaie syn nocht fan dy dranken as spein spek, en sei: ‘Heare, Hindrik! No is 't krekt as my it yngewant de kiel út sil. Hoe moat dat?’ ‘Dat sil ik dy wol gau sizze,’ sei Hindrik. ‘Dêr binne foar dy nin krûden woechsen. Do biste betsjoend fan Aal Idzes; dy het dy lêsten op de harsenpanne beäzeme, doeste har in pear skuon meatste. Dêr is mar ien middel op: de tsjoenster moat dy seinje, of 'er moat har in bloedrizinge slein wurde, oars kinste nea betterje.’ Dat sei er ek oan it folk en de freonen fan Haaie, dat meast allegearre skippers, stjurlju en silers wiene, en it farjensfolk is meast allegearre wakkere bygelovich; de measte leauwe sels as it wetter nachts tsjin 'e stjûne opbrûst, dat dan de geasten út see by de boech oprize, en mannich het 'er net op stean, om de hûnewacht op 'e plecht te habben. De froulju leauden it allegearre grif, en doe dy it op 'e tonge hienen, fleach it as diggelfjoer troch Warns fan it Sou nei it Noardein. Sa kaam 'er dan ek al gau in hiele trop by Haaie, om ris te sjen, hoe se dy baarch waskje soenen. Dêr kamen Tjaard Sibles, Claas Alerts, Sible Jans, Douwe Rinkes, Jan Annes, Goit Jayes mei Tryn Claesen. Ja, dêr kaam Ruerd Durks mei syn wiif At Sibles allehiel fan Starum. Doe de rie spand wie kamen se oerien, dat Sible Jans 'eropút soe om Aal mei in freonlik wurdsje en in swiet lyntsje dêr te heljen. It minske gong mei sonder de minste erch, mar doe se komd wie dienen se aanstons de doar op skoattel, en Hindrik Poep die it wurd. ‘Aal,’ sei er, ‘do heste Haaie betsjoend, en op steande foet heste him mar te seinjen, as wy sille wite, wat wy mei dy te dwaan habbe. Aste net willich wolste, dan sille wy 'er dy wol ta twinge, as hieste alle divels út de hel ta dyn helpers.’ It earm sloof, mids yn safolle folk, dy har oanseagen as se har opfrette woene, wie allehiel ferbouwerearre, en hja koe earst nin wurd kikke; mar doe Hindrik Poep har parse om te sprekken, sei se triljende, dat se Haaie net seinje koe; want hja wist net iender's wat seinjen wie. Dêrop sei Tjaard Sibles: ‘Hindrik, dêr moatte aaien yn kloppe wurde. Far fuort mei de boel.’ ‘Ja, mar, de donder!’ sei Hindrik, ‘ik wol nin rûzje mei de justysje hawwe.’ ‘Dat is nin skyt,’ sei Claas Alerts. ‘Wy steane foar de breken. Far fuort mar mei de kommisje, sis ik dy.’ Doe naam Hindrik in hynsteteam, en dêr sloech en state er Aal sa moarddédich mei, dat har foarflechter oer de flier stau, en de frissels

[p. 400]

losfleagen en har as in wylde oer 'e troanje hingen. It earm sloof kjirmde it út fan de onhjirmlike pine en eangstme, en fleach as in kat yn benaudheid tsjin doarren en finsters op, om 'erút te kommen, dêr sy har dan wer hals oer kop fandinne yn 'e keamer opslingeren. ‘Hja ferdomt it,’ sei Sible. ‘Wat sille wy no mei har begjinne? Soe it net bêst wêze, dat wy dy flarde in bloedrizinge sloegen?’ Mei-ien begûnen se Aal wer te stompjen en te bûtsen, dat it earm sloof einlik bont en blau waard, en it bloed 'er oan alle kanten neirûn. It erbarmlik getsjirm fan it minske soe in tiger it hert brutsen hawwe, mar dizze boalen net; hja tichelen 'er mar op; hja tichelen 'er salang op, dat it minske allehiel ôfboale tajoech, en gammele Haaie oansjende, Hindrik Poep neisei: ‘In den naam des vaders, des zoons en des heiligen geestes, ik zegene u!’

Mar dêr wie alles net mei ôfdien; dat mûske hie in stuit. De hearen fan 't Fryske hof wisten fan nin divel, fan nin tsjoensters of tsjoenstersliken te sizzen, en skearden alles, wat mar tsjin wet en rjucht wie, oer ien kaam; hja sieten dizze knapen as gewoane geweldeners efter de boksen, en hja liigden 'er net om! De prokureur krimineel makke Ruerd Durks aksje oer misdiedichheid en lasterlik misbrûk fan Gods hillige namme, en 't hof sloech him dêrfoar yn 'e boete fan hondert inkelgûnen mei de kosten.¹ Klaas Alerts en Tjaard Sibles, grutskippers te Warns, krigen fan itselde lekken in rokje. As de hearen fan it hof oer de divel tocht hiene as de dominys en de Warnzers, dan hienen se Aal Idzes op it heechste punt fan de Warnzer terp te jiske ferbarnd, en har boalen noch in preemje tajûn. En mûlk hie dat noch wol sa goed foar it sloof west as onder sa'n blaam fuort te libjen. Hja bestie hiel sobertsjes út in lyts winkeltsje fan linnen, jern, lint, spjelden, nudlen, almanakken, heilingen, koeke, ensafuorthinne, en elts wie har nochal tagedien, om't se in earm silerswiddo wie. Want it Fryske farjensfolk onderhâlden de widdowen fan de silers net. O, nee! Dêr wie it Fryske bloed te edel ta. Mar hja gunden har de krúste penning mei de nearring fan de fiktaalje. No holde dat ynienen mei Aal op. Elts wie skoftich fan har as in trewant fan de divel. Nin mem, dy har mei in bern op fuotten of fiemen neiby komme doarst. Nimmen doarst yn dy eagen sjen, dy immen as slangen betoov'ren, dat hy stôkstil stean bleau en trille as in blêd oan de beam. Nimmen doarst onder dy azem komme, dy elts pest en betoveringe oanblies. Nimmen woe it minste triedsje jern langer út in winkel ha, dêr de divel mei syn helske keunsten yn alle hokken en hernen nestele, en de mingers pest en fenyn yn de ieren jeie soe. As in ougriis skoudere stie earme Aal dêr fan alle minsken ferlitten: nin earmesteat woe har opnimme; nin freon of âlde boartfaam har tasprekke. Mei de algemiene skande en ferflokkinge ôfladen, litte hja onskuldich de bitterste earmoede, en de lju, wol fier fan iennich meilijen mei har te habben, groeiden yn har honger en ellinde as de straffe Gods oer in toverkol, dy har oan de divel ferkoft hie. Yn sa'n steat rôp hja de dea yn, as de iennichste, de lêste freon, dy har út sa'n domme wrâld ferlosse koe en yn it ljocht fan in better oerbringe. Hy kaam einlinge as in boade Gods om syn earme fertrape doaiter op te heljen, en de tsjerkfâden lieten har stil by nacht begrave oan de noardkant fan it tsjerkhôf, nést de liken, dy harsels tekoart dien hienen.

Neidat Gosse dit masterstik útset hie, kroadde er einlinge en te lêste wer nei Molkwar ta. Syn mem wenne by de Kattepôlesbrêge yn in oeribel sindlik hûske, mar dat flak mei de gevel tsjin de sydmuorre fan it hûs fan de buorman stoe. Doe er thúskaam stieken alle froulju fan de pôle de koppen út; want simmers wiene alle manlju op see, en seach men yn Molkwar neat oars as froulju, bern en âlde mantsjes, of boekhâlders fan skippen. Hja tochten dat er earm en bleat weromkomd hie; mar doe se him sa gnap yn 'e plunjes en mei de bûsen fol jild seagen, koenen se net oars tinke as dat it de suvere wierheid wie, dy er sein hie, dat er negoasje op 'e eilannen yn wrakguod dreaun hie, en dat it him dêr skoan mei gien wie. Dêrby kroep er dominy wakker op 'e side, en snijde heech op, hoe

1 Cf. Hofssententien, 20 September 1702. - Oantekeningen mei de hân fan siktaris Elgersma fan Boalsert.

[p. 401]

dierber it him onder syn wurd wie. Sneins wenne er hast yn 'e tsjerke; hy naam faak in stik iten mei yn 'e bûse, en as dominy moarns watte lang preke, bleau er oersitten ta de kategismuspreek. Dêrby begûn er him yn de dagelikse wann'linge wakkere noatich en ynbannich te hâlden, en it duorre koart as al de praatsjes, dy fan him rûn hiene, wiene deablet en glêd fergetten; en dit te earder, omdat alle jaloerske moers, dy in doaiter oan him slite woenen, syn partij opnamen. Fan it farren hie er syn sinnen allehielendal ôfset; ivich op dat griene seewetter om te digerjen, dat sinnige him net; boppedat wie it him tuske stjurboard en bakboard watte te nau, en it rjucht 'er ek koarternôch nei syn sin. Sont hy mei Keimpe yn 'e kunde komd wie, hie er ek mear mei it fjoer as it wetter opkrige, en dêrom naam er fan Albert Peer, dy út de tiid rekke wie, de dûbele affearens fan bakker en smid oer. Dat gong mei in feint, dy it wurk ferstoe, yn it earst nochal matich; want hy wie sels, salang it in nijtsje wie, altiten by de wurken. Hy brocht sels syn graan nei de mole; want hy slingere oan in tou oer eltse skouder twa lippens rogge of weet, ien foar en ien efter, en sa kuiere hy mei fjouwer lippens graan fan Molkwar nei de Koudumer mole ta. Mar oars, hy steunde dochs wat tefolle op de belofte fan Keimpe, dat er yn binlikheid safolle jild krije koe as er nedich hie. Dat makke him loai; en Keimpe woe him troch krapte oan 't snoer hâlde. En mei dat bytsje, dat er joech, die er noch krekt as in angelfisker, dy, as er byt het, it ies in bytsje tebek takkelt om it fiskje noch happiger te meitsjen, ta it tasnapt, fêstsit en ophelle wurdt. Sa liet Keimpe oan Gosse, as er yn jildpine siet, in mannich dûkaten wolris tweintich reizen sjen foardat hy se krige. Men kinne licht begripe, dat ien as Gosse, dy mei it jild omsmiet as kjitte, út in bakkerij en smidderij net folle hunich sûge koe. Alteas it stuite him lang net hegernôch, en lykas folle knapen, dy te loai en te rynsk foar har ambacht of hannel binne, woe Gosse no mar boer wurde. Hja tinke: ‘Wa kin net buorkje? In boer is in dom minske.’ En buorkjen is krekt it fynste en slimste ambacht fan allegearre, alteas as 'er úthelle wurde sil wat 'eryn sit. Mar hoe no oan in pleats te kommen? Dêr moast Keimpe him oan helpje, en gelokkich kaam dy meikoartens te Molkwar.

As trije lytse byfakken by syn fabryk hie Keimpe ek negoasje begûn yn lotterijbriefkes, yn jenever, en yn de boeken fan Brakel, d'Outrein en Smitegelt. No wie 'er in preker te Molkwar, dy dizze trije artikels as pesten fan it lân eltse snein útskuorre, en om't de oanhâlder wint, kamen 'er mear en mear te Molkwar, dy 'er skoftich fan waarden. Dat stike Keimpe sa yn 't krop, dat, doe er te Molkwar kaam, syn earste wurk wie om Gosse te belêzen, dat er dy preker syn wurden alle krêft benaam troch de laster, dat er it mei in slet hâlde, dy nêst him wenne. Gosse naam dat oan op kondysje, dat er him oan in boerepleats holp. ‘Dat nim ik oan,’ sei Keimpe, ‘yn ien nacht foardat de hoanne kraaid het; aste my mar seiste hoenear.’

Dêr wenne doe in smid yn Molkwar, mei namme Sibe Doaitses, dy in tachtich pûnsmiet fyn greidlân hie en dêr in iennige doaiter by; in skat, dy noch folle wurdiger wie as al syn lânen en grûnen mei-eltsoar. Dêr hie Gosse in oeribelen bestek yn; en nin wonder! Hja wie watte lyts; dat wie jammer! En doe Gosse ris mei har op Koudumer merke gong, seinen de fammen, dy nin feint hienen: ‘Dêr giet hy ommers ek mei syn sneinsfertriet hinne.’¹ Oare seinen: ‘Dêr kuiert Gosse Knop ommers ek mei syn braskuorke.’ Twa rouwe silers, dy by syn faar fearn hiene, pleagen him, doe se him dêr by in kreamme metten. ‘Is dat no dyn slypboerd?’ reaunte him de iene yn 't ear. ‘Nee,’ sei syn maat sunich, ‘dat is syn bultsek.’ ‘No, hy is nochal breed,’ sei de oare doe. ‘Dat

1 De Friezen kuieren oars net mei it wiif as sneins; yn 'e wike wie dat nin wizânsje. Hja rûnen ek net earm oan earm, dat in Frânske moade is, mar los, it wiif oan de lofter kant. Mar foardat se troud wiene rûnen se op merken en brulloften hân oan hân, de faam oan de rjuchter kant. As se nei tsjerke gongen om te troujen rûn de breid oan de rjuchter side fan de brêgeman; as se troud wiene en weromkamen, rûn it wiif oan de lofter side fan de man, omdat se har onder de macht fan de man jûn hie en ticht oan syn hert krûpe moast.

[p. 402]

sil net te rom omkomme.’ ‘Ja, jimme prate wat,’ sei Gosse. ‘Mar do wurdste mei frouljuflêsk lichte bedragen; dêrom moatste 'er sa min pûnen fan nimme aste mar kinste.’ Dy lytsens dat wie dan ek it iennichste; want oars hapere 'er neat oan. Hja wie evenredich; moarns ier en jûns let altyd allyk fan sinnen. Har hert smolt yn har as se ellinde seach, en dêrtroch bedraagden har ondogenske earmen jamk. Hja namen har by it hert, en dan soe se har lêste stoer wol weijaan, hoe fyn en skrander har ferstân oars ek wie. Hja waard blyn slein troch it meilijen. Hja koe ek skoan onthâlde; want de hiele Maeght fan Cats koe hja fan bûten. Dêr wie ek nin ien faam yn Molkwar, dy heal sa moai song as hja, en hja hie oan har omke Jarich Eytes, in Eastynjefarjer, iender's in gouden skipkeskelling fertsjinne, omdat se Het daget uyt het Oosten sa moai songen hie. Elts mocht ek allike graach oer har wêzen, en dy har foar de earste reis mei har golle en skrandere eagen seach, dy frege oan syn buorman: ‘Wat leaf skepsel is dat?’ ‘Dat is lytse Ingel fan de rike smid,’ seinen se dan. Mei ien wurd: hja like as twa drippen wetter fan aard en oansjen op har beppe, dy om de religy mei har âlders út Frankryk flucht wie en har by Harich om dellitten hienen. Nei dy beppe hjitte se egenlik ek Angelique, mar dat hie Sibe-baas by de dominy, dy har doopte, oanjûn mei de Fryske namme fan Ingel. By dy beppe hie se soms ek wolris wiken en wiken útfanhûze, dy har dan lytse Frânske gebedsjes learde, dy se allegearre noch onthâlden hie. Gosse wie sa eang, dat hja him ontkomme soe, dat er al om har frijde, doe hja pas santjin jier wie. Ek rûkte er gau, dat Ingel net ôfwearzich fan him wie; want hja hie dat gebrek mei in bulte jonge fammen gemien, dat hja mear fan in losbol as in dimmen feint hâlde. Dêrom teach Gosse de stoute skuon oan en frege hy de faar om de tastimminge. ‘Dat rint mei jimme jierren rju útinoar,’ andere baas Sibe. ‘Hja santjin en do achtentweintich! Ien fan fiifentweintich paste dy better, Gosse.’ ‘Is se wat te jong nei jo tinken,’ sei Gosse, ‘dat is in kwaal dy mei eltse dei better wurdt.’ ‘En dan do,’ sei Sibe wer, ‘do sa'n grutten Rodger yn de helge en hja sa'n lyts jufferke!’ ‘En wat soe dat no?’ sei Gosse wer. ‘Jo habbe ommers nea heard, baas, dat in mûs onder in reak hea dearekke is!’ No, tsjin dizze dingen koe baas al net folle ynlizze. Mar it slimste wie in plak. ‘Ik ha ien kend,’ sei Sibe, ‘dêr hesto, tinkt my, in bulte fan; ien fan tolf ambachten en trettjin ongelokken. Dy hie fan alles leard: rekkenjen, stjurmanskeunst, Frânsk, Ingelsk, ja, lykfolwat. Dy like it buorkjen ek moai ta. Hy troude in lyts wyfke, sa'n krûpelhin, witste, Gosse? dy altyd brodsk wie. Hja koften in leechlânske pleats fan syn âlderserf, en dêr socht er in beslach fan griene kij op, dy nearne as yn syn harsenpanne te finen wiene. Syn wiif en hy hienen de divel op it hiem sjoen; hja wiene alle dagen yn 't fjild te gast of krigen gasten. It hûs fol bern, en dy altyd elts mei in stik krintebôle en tsjokke bûter yn 'e fûst; boai baas; moarns en jûns it hiele jier troch in meltser, en twa arbeiders. Folle hannen meitsje wol licht wurk, mar it is de divel yn 'e itenspanne. Dit buorke dan ek sa goe', dat hy yn fiif jier santjintûzen gûve fermuozze hie, en er him gelokkich rekkene, dat er mei in lyts berneskoaltsje noch sawat mei wiif en bern troch 'e tiid heukerje koe. En sa rekkenje ik, Gosse, soe it dy ek gean. Do buorkje? It soe dy moai stean.’ ‘Wel, buorkjen is dochs ek nin tsjoenen,’ sei Gosse. ‘It kin my neat skele,’ sei Sibe. ‘Mar aste hjir oars nin boadskip heste, dêr is 't gat fan de doar. 'Erút mar!’ Baas waard lilts, en smiet Gosse de smidtedoar efter it gat ta.

Mar Gosse hâlde oan as storein. Mei in wike twa kaam er alwer yn 'e smidte om alderlei kakboadskippen. Hy hie ek wolris heard, dat dominys meast keppelers wiene en foar elts pear in nije hoed krigene. Gosse joech de dominy in nije hoed op hân, en as er it klearmakke as net, de steek wie en bleau sines. Dominy wie dadelik mei pastoarske yn 'e war om Gosses plak skjin te meitsjen en Sibe-baas te belêzen, en hoewol er steech wie en rju boldere, waard er op it lêst dochs wat hânsumer. ‘Mar dat sizze ik dy,’ sei er Gosse; ‘lân ha ik, en de boereskuorre ek; dy binne ta dyn tsjinst; mar it beslach en boere-ark jou ik 'er net by. Dat ferdom ik sa wyt as sûpe. Dêr moatste sels foar riede; en wêr soeste dat weihelje? Do biste ommers sa earm as in sweal!’ ‘Ja mar,’ sei Gosse, ‘ik kin kraaie. Kukeleku! Kukeleku!’ ‘Dat hear ik,’ sei Sibe-baas. ‘Ik leau, do soeste better hoanne as

[p. 403]

boer op it hiem wêze. Wat gridzen binne dat no wer?’ Sibe-baas begûn wer te smeien en te smûgen, en hy harke net langer nei Gosse. Mar Gosse wiste wol wat er dreau, as er bargen foarhie. As jonge hie er altiten in bulte nocht hân om bistelûden nei te dwaan; hy âle as in kat; hy bâlte as in ko; hy gierde as in baarch; hy bile as in dogge; hy blettere as in skiep; hy kweake as in ein; hy keakele as in hin; hy tsjottere as in protter; hy kleppere as in ea'barre; mar hy wie benammen in grut master om te kraaien as in hoanne, en dat koe him no te pas komme. Dêrom wie er ferskate moarnen foar dei en foar dage yn 't fjild west om dy âlde keunst fan syn bernejierren wer oan te learen, en hy brocht it gau safier, dat as er twaris kraaid hie, de hoannen fan al de acht pôlen fan Molkwar him beskeid dienen.

Yn Molkwar stienen de hûzen krekt as se 'er delreind wiene. Doe de Friezen noch frij wiene, sette elts syn hûs op dat plak en nei dy kant ta, dêr de holle him opjoech. Dat kinne men ek noch sjen op Marken, te Katwyk, te Hynljippen en op oare pleatsen, dêr de hûzen noch stean sa as se alderearst set binne. Salang as 'er romte wie, koe dat; mar doe 'er mear minsken kamen bouden se it plak sa fol as in aai, en doe waard it ferlegen spul. Te Molkwar wie it safier komd, dat hja de deade liken net op de skouders, mar onder de earmen nei it tsjerkhôf droegen; oars koenen se yn al dy hernen en gatten net koarternôch krieme. Sa soe Gosse ris op in moarntiid om healwei sânen oer de Kattepôlesbrêge nei de Easterich gean, doe er by de Rintkebrêge stilhâlden waard. Hy seach om, en it wie in begangel! De begangel fan Sibe-baas mei al syn folk 'erefter! Doe de froulju kamen loerde er ris onder de reinkleden op, en sjochste wol! de earste wie pastoarske, dy hie de foargong, en de twadde nimmen oars as syn lytse Ingel, dy earmhertich kriet. Gosse liet de smite foarbygean, mar hy naam 'er sines fan. ‘Wa wit,’ sei er yn himsels, ‘wa wit, as ik Ingel krij, dat ik meikoartens it kaptaal fan de rike smid 'er net op ta krij!’ Dit makke him noch happiger, en hy klampe Keimpe, sa gau er yn Molkwar kaam, dadelik oan om reau en beslach foar syn nije boerepleats. ‘No, lykas 't sein is,’ sei Keimpe. ‘Asto dy preker preker-ôf makkeste, dan sil ik dy oan in skoan reau bisten helpje cum annexis mei alles, wat by in boerespul heart. Ja, ik sil dy de ûlebuorden op 'e skuorre sette, as is 't moarn de dei, en noch wol foar 't kraaien fan de hoanne.’ ‘Do mochtste wat!’ sei Gosse, ‘wêr soeste it sa gau weiskuorre?’ ‘Dat rekket dy net,’ sei Keimpe, ‘mar as ik it net doch, hawar, dan jou ik dy dyn rispis wer.’ ‘Ja, dat seiste wol,’ sei Gosse, ‘mar aste it ferlearste dieste it dochs net.’ Keimpe seach no, dat Gosse net mear yn syn macht leaude, en dat wie dochs nedich as er him allehiel oan him oerjaan soe. Om no dat gelove, dat fêst fertroujen yn Gosse te hammerjen, sei Keimpe: ‘Ik wyt rie. Dêr, lykaste sjochste, is dyn rispis; dat slút ik yn dizze brief, en ik lak him ticht.’ En doe er him tichtlakt hie, sei er: ‘Gean no mei my nei baas Sibe ta.’ Hja gongen, en Keimpe joech oan de baas it rispis yn de lakte brief. ‘Ik ha dizze jongkeardel,’ sei er, ‘belove om him moarn foar it hoannegekraai yn in reau bisten en boere-ark te setten; dêr is in sletten brief mei in obligaasje fan tsientûzen gûne 'eryn. Bewarje dy, en jou him my wer as ik it dwaan. Dwaan ik it net, smyt him dan mar frij yn 't fjoer, en no kom mei nei jo pleats.’ Sibe-baas sleat de brief yn in pultrom, en jûns tuske ljocht en tsjuster kamen se mei har trijen yn in idel boerehûs mei bûthús en skuorre, dêr neat yn wie as watte spinreach. Op it hiem groeide alles yn it wyld; de appelbeammen wiene net snoeid, en út it lange gers koe men hast net stappe, sa raaiïch wie 't. De boer wie 'er foar in jier út stoarn, en sont hie baas de pleats by stikken ferhierd. Want it wie watte ongeryflik, omdat 'er nin opfeart nei de huzinge rûn. Hja wienen pas yn dat holle idele hûs as Keimpe tyspele watte mei syn fingers en bromde wiles ek watte yn himsels, en eltse reis, dat 'er har wat om de earen wyndere, riisde 'er in stik hûsrie út de grûn. Sa kamen 'er earst in tweintich aden; doe in tsjerne; doe in tine; doe in tsjiistsjettel; doe in brokaad mei in tsjiisparse; en sa wie 'er op it lêst neat yn in buorkerije te betinzen, dat net krekt as in bûle op in stjonksleat út de grûn opsetten kaam. Ik tink, dat 'er eltse fiif minuten in stik fan it boere-ark opkaam, en sa wie it al hynstemiddei wurden, doe 'er in klok mei weauwjende

[p. 404]

skippen, dy op tolf oere stie, by it bêdskutting opskode. ‘No it beslach,’ sei Keimpe. ‘Mannen, folgje my nei de finne!’ It wie wol nacht, mar de moanne skynde prûs onder in trop bleke stjerren, dêr fan tiid ta tiid in swerk fan wite wolken oerhinne skau. Baas Sibe wist net wat er sjoen hie; hy wie stom fan ferbazinge, en folge sonder in wurd te kikjen of te mikjen nei de finne, dy leech stie. Mar doe er dêr op it getipel en gegons fan Keimpe nei eltsoar tritich reabonte meltskij mei in swarte trinterbolle út de gerzen oprizen seach, dy aanstons mei har lange blaaiers yn 't gers omskearden; ja, doe begûn baas twifelriedich te wurden, as hy net mei syn kollega út de helske smidte te dwaan hie. ‘No is 'er safier alles, as ik better net wyt,’ sei Keimpe, ‘allinne it byld fan de minske is 'er noch net.’ ‘Minsken?’ sei Sibe-baas, dy oan tritich minsken as oan tritich iters tochte, ‘minsken? Minsken en fretters genôch! Nin minsken mear. Dan leaver bargen. Dy kinne men jitte slachtsje en ite.’ ‘No krekt,’ sei Keimpe. ‘Ik sis net fan minsken, mar it byld fan de minske, en wa komt dy eare ta as de baarch, dy nei siel en lichem al heal minske is. Dêrom is de baarch ek oeral de kammeraat fan de minsken. Dêr minsken op de wrâld wenje, dêr binne ek bargen. De hûven mankearje noch wolris; mar de baarch noait.’ Hja gongen wer nei it lytse bûthús, dêr it rju tsjuster wie; mar op it gegons en getipel fan Keimpe hearden se it gnoarjen fan in party bargen, en doe it ljocht fan de moanne troch in kier fan de bûthúsdoar yn it bargehok foel, seagen se seis gelde sûgen nêst eltsoar lizzen te hymjen. Keimpe sette de amer onder de saad; hy pompte, en 'er kaam neat út as sûpe, dêr hy de bargen mei boarnde. Hy tipele en gonze foar it lêst nochris, en in keppel gies wraggelen mei tsjokke gatten troch de skuorrereed; mar foar't al dy giezzen mei har garren klearspile waarden, wie 'er safolle tiid ferrûn, dat de dage yn oantochte kaam. De kimen waarden min-of-mear blank, doe Keimpe oan baas Sibe frege: ‘Is 'er ek lek of brek oan hûs of skuorre?’ ‘Ja,’ sei baas, ‘de ûlebuorden binne okkerdeis mei de noardweste stoarm 'er ôfwaaid.’ ‘Kukeleku!’ kraaide Gosse doe. Keimpe glimke ris, en sei: ‘Ja mar, feint, dat hâldt net; do biste nin hoanne.’ ‘Kukeleku!’ kraaide Gosse nochris, en as in blits kraaiden alle de hoannen fan al de acht pôlen fan Molkwar: Kukeleku! dat it fier oer de stille mieden hinne klonk. Sa as Keimpe dat gesjong fan de dage út it easten hearde, besauwe hy foar de earste kear fan syn libben. Bedragen, ta skande makke fan syn ei'ne learling, waard er woedend fan skeamte en spyt. It brûs stie him in hannebree op 'e mûle. Hy krige in kop as in bolle. Hy tynde út oan alle kanten as in sjipbûle, dy in bern út in piip bliest, en doe de nochteren dage har earste bleke striel op syn oansicht smiet, boarste er ek as in bûle mei in plof en in ougrysliken stank útinoar, dat er as in tichte storein fan hunichdau yn 'e loft opgong.

‘Dat is my te mâl!’ sei Sibe-baas. ‘Dat is klinkkleare duvelerij! Dat is yslik! Fij, man!’ Mar Gosse kraaide fiktoarje: Kukeleku! en tachtich hoannen fan de acht pôlen fan Molkwar kraaiden him efternei: Kukeleku! ‘Do kraaiste al fiktoarje,’ sei baas, ‘en ik trilje as in blêd oan in beam, sa ontdien bin ik. Mar wat soe yn dat brief fan dy snaak skûlje? Ik wol it nin eagenblik langer yn myn pultrom ha; oars fljocht myn hûs en smidte mei Ingel en de hiele santepetyk noch yn 'e loft.’ Hja mei in blits nei hûs, en doe Gosse de brief opskuord en sjoen hie, dat 'er syn ei'ne rispis yn stike, smiet er it ding dadelik op it fjoer.

Gosse liet dêrmei by in âlde suster fan syn mem in fyn linnen doek oan de rânen besije mei sidene beammen en blommen, en dêr middenyn de wurden: Fryske trou oan de alderleafste. Dêr beknoopte er tsien gloednije dikketonnen yn, en doe er op in jûntiid by it slûge ljocht fan in smidslampe by Ingel yn it lytshûs siet, sei er:

‘Wotte sa wotte?
Dêr heste de knotte.
Wotte it net dwaan,
Kinst de knotte werjaan.’

[p. 405]

En Ingel sei: ‘Ja, myn!’ Hja taaste ta, en de boask, dy mei tûzen triuwers fan lippen en hannen besegele waard, wie sletten. Gosse troude syn Ingel en gong mei har op de pleats; mar Sibe-baas, goe'man, hie safolle fan de skrik skipe, dat hy sont dy nacht nin sûn oere wer hie en as in siik hûn omwynde. De jierren wiene ek dêr, sadat hy ferdwynde einlik as snie foar de sinne, en seis wike nei Gosses troudei rekke Sibe-baas út de tiid, wêrtroch al syn 1ân en guod op Ingel erfden. Sa gau as hja yn al dat jild foel, wie har earste wurk om te testamintsjen. Hja moast yn 'e kream, en as se dêr ris yn bleau, woe se net habbe, dat Gosse troch har folk út syn dwaan staat waard. Hja woe foar him soargje. ‘Want alles mei-eltsoar gemien te habben,’ sei hja, ‘behalven it jild, dat jout nin pas. Dêr is it wrâldske guod my net wurdigernôch ta.’ Ongelokkich wie dêr nin seine op al dat jild. Ingel krige mei de âlfde moanne al twalingen, in feintebern en in fammebern. De blydskip fan it jongwyfke wie mei nin pinnen te beskriuwen as se har Isabella yn de lofter, en har Sibe yn de rjuchter earm hie, en sa yn har folle boarsten optreau, dat de bern de tate om it kin kweaze. Yn twa glûpen bestoppe mem se nêst eltsoar, en dêr leinen se dan mei de geur en it waas fan de gesondheid op 'e troanje en in dauwe fan fine switkobbelkes op it foarhaad te sliepen. Tsienris yn in oere kaam Ingel mei de foarste finger op 'e lippen, en teantsjende op hoasfuotlingen yn 'e keamer, om ris te sjen hoe de bern it hienen, mar egenlik om har eagen wer ris te ferklearjen oan dizze twa ingeleftige pronkstikken, dy hja nea genôch begluorkje en triuwe koe. As it folk om buorren kuiere, siet hja foar it finster mei har twa hertlapkes te pronkjen. Doe de bern doopt waarden, die hja twa gouden riders ta tankberheid yn it bekken, en hja bea: ‘O Do, hege Heit yn 'e himel, Dy ús minsken noch mear leaf heste as ik dizze bern. Do heste it yn myn herte ritst om har leaf te habben. Lit har groeie en bloeie! Lit har libje, dat ik myn leafde bewiizgje kin; dat ik Dyn hillige wurden oan har folbringe mei, en Dy priizgje en tankje ta yn ivichheid.’ Ingels lippen beefden, en doe hja Amen sei, foel se mei de holle tusken de hannen op it skouder fan de kreamheinster del; hja boarste út yn triennen, dat de diakens yn 't hek mienden, dat hja in oerfal krige. Hja gong wer nei hûs; mar de heechste leafde, dy tagelyk de heechste wysheid is, oardielde dat Ingel in better man en har twalingen in better faar wurdich wiene, en naam se alle trije by him op, om har foar de skande en ellinde, dy noch folgje moasten, te warjen. Fiif fearnsjier nei de berte stoaren beide de twalingen op ien-en-deselde eftermiddei oan terminen: de moarns laken en djoeiden se noch yn 'e glûpe, en de jûns wiene it kâlde blauwe lykjes; twa roazen, dy ek as roazen mar de koarte oeren fan in moarntiid bloeid en libbe hienen. Hja woene wol sizze, dat dy earme hertsjes troch de kreamheinster fergiftige wiene; dy moat har molk'-entwiebak út in earnen pantsje, dat bloeide, klearmakke ha. Mar hoe dat ek siet, Ingel fielde harsels, as hja fan de blaksem te pletter slein wie. It wie as it yngewant har tsjin de kiel kroppe. Hja koe nin wurd sizze, hja koe nin trien litte; hja siet by de twa glûpen, dêr de lykjes yn leinen, as in stiennen byld, en seach mei grutte opspalke eagen nei boppe ta. Gosse kaam by har en sei: ‘Wat skilt myn wyfke? Hoe sjocht se sa nei boppen?’ Dêr hja mei in sêfte mar earnstige stimme op anderde: ‘Ik sjen dêrhinne, dêr myn skat is, Gosse.’ ‘Wêr is dyn skat dan, leave?’ frege hy. ‘Ik sjen dêrhinne,’ sei se, ‘dêr de sieltsjes fan dizze twa ingels no binne.’ En mei-ien sonk har holle wezenleas op har boarst del. Mei in oere kaam se wer by; mar doe waard har wat ferhelle, dat har djip yn de siele stiek, en twa houwen yn ien sear wiene. De lytsfaam klage Ingel har need, dat de boer har net mei frede litte koe, en wiles de frou yn 't waarm-bêd lei, ferskate ramen op har dien hie. Dat lei har heech! O! Dat stiek en krinkte lytse Ingel sa! Ja, stutsen, 'jip stutsen wie hja, mar dochs, edel en heech, smiet hja mei fonkeljende eagen it moaie kopstik yn de nekke, en sei de faam neat oars as: ‘Dat ha ik net fertsjinne.’ De faam gong sneontejûne wei, en dat joech nin each,

[p. 406]

omdat te Hynljippen en Molkwar de fammen¹ by de wike hierd waarden. Dyselde jûns gong Ingel mei in lampe nei in keeft op 'e souder om 'er deahimdkes en hinnekladen, dy altiten by de Friezinnen foar elts fan it hûsgesin klearlizze, út te krijen. Hja kaam, bleek as de dea, allehiel bestoarn en triljende wer onder, krekt as hja in skynsel sjoen hie, mei de lampe yn de hân, mar sonder himdkes. ‘No, ja, dan!’ sei hja wanhopich yn harsels, ‘no, ja, dan, mar nei boppen! No, ja, dan, mar nei ús heit en myn twa ingels!’ Hja gong de doar út, en kaam net wer. Wech-ende-wear waard hja socht, mar nearne fûn. Allinne har toffels waarden op de muorre fan de Molkwarrer syl oan de seewâlsside werfûn.

It wie sa, Ingel wie wei, en har bern waarden opdroegen. Mar mei de sânde dei; hark ris, minsken! mei de sânde dei nei de dea fan de berntsjes kaam Ingel werom, alteas ien dy troch Gosse en hiel Molkwar foar Ingel hâlden waard. Dêr waarden rare eagen fan Gosse opskuord, doe hja oer de Kattepôlesbrêge kaam en har hûs wer ynstapte. ‘Myn God! Wêr komsto fandinne?’ sei Gosse. ‘Dat moarddédige ferdommen,’ andere Ingel, ‘dat godlasterlike flokken en swarren, Gosse, datsto altiten dien heste, koe ik net langer hearre. Do heste Him salang tritrotte, dat Hy dy dyn twalingen ontnomd het, en dat moast ik mei ontjilde. Dêrom bin ik weirûn. Mar ik ha my betocht. Ik ha dy ienris foar it oansicht fan in alwitend God de belofte fan ivige trou dien, en dy wol ik folbringe. Ik wol dy hou en trou wêze. Mar ien ding moatste my beloovje, dat flokken en swarren moat ophâlde, of ik rin nochris fuort, en dan, dan sjochste my yn der ivichheid net wer.’ Gosse belove har, dat hy 't flokken sa goed litte soe as er koe, en dêr joech er har de hân op; mar de swierste flokwurden wienen in oanwenst by him wurden en him hast yn de mûle bestoarn. Hja libben sont yn frede mei-eltsoar; hja joech Gosse, as it duveldei mei him wie, wakker ta; hja troaide him yn alles, en dat gong sels fierste fier. Want foar de dea fan har bern wie hja dipper en sunich, en hâlde alles wakker byinoar, lykas in kloek hûshâldstertabeheart; en hja soe foar harsels nin duit onnut fertarre om dûbelstûren en sechstehealen oan earme widdowen en wezen wei te jaan. As Gosse oanslaggen hie, dy tefolle jild kostje soene, of as er te rynsk mei jild en iten omgong, dan wist hja him yn te binen. Mar no wie 't blêdsje ynienen omkeard. Hja taaste no alles sels mar rom oan, en wol fier fan Gosse tebek te hâlden, gong hja him mei pronkjen, gasterearjen en alle rynskens foar. Dêr bleauwen de fruchten net fan wei. De boel gong efterút, en de hûshâldinge begûn meiertiid mear te kostjen; want it wiif krige alle jierren in bern, en op it lêst hienen se in keppel fan njoggen doaiters by eltsoar, dy altiten as hoantsen yn eltsoar omsnauden en tsjierden. Dêr kamen noch in bulte keunsten fan Gosse yn de buorkerij by, dy ek jild kosten. Want wat gridzen al sa yn dat holstik opkamen, dat kin nin minske begripe. Sont is er dan ek twa winters yn 'e war west, om fan hea echte gersbûter te winnen. Hy hie dominy ris trije oeren preekjen heard oer de prakkesaasje fan Jakob om swartbonte skiep te krijen, en dat die er, lykas bibelkundige lju wite, mei skylde twigen yn 'e boarne te smiten, dêr de skiep út dronken en de rammen by dreauwen. Hy tochte, as de kij it hea foar gers oanseagen, dat 'er dan ek gersbûter komme moast, en dêrom as it sketjeftstiid waard sette hy alle kij, foardat hy fuorre, earst grutte griene brullen op. As se dêrtroch seagen krige it hea in griene kleur, en dy ynbyldinge soe dan sa sterk op de bisten wol wêze, tocht hy, dat de molke feroare en de rjemme by it tsjernjen gersbûter joech. De bûter bleau noch wol watte bleek, mar dat ferholp syn wiif mei

1 De leafde fan de âlde Friezen foar frijheid sjocht men net allinne yn har republikeinske regearringen, mar ek yn har húslike brûkme. Hja woenen nin jier oan in faam bûn sitte, mar alle wiken los wêze, en dêrom hierden se de fammen by de wike. Ek lieten se de fammen nachts wer nei hûs gean, om de poatkikers sa koart mûlk oer de flier te habben. De fammen, dy by ús har âlders sa gau ferjitte, bleauwen dêr bern fan 't hûsgesin ta se in man krigen, en wiene har mem en heit hou en trou. Ik ha dat as jonge noch sa kend te Hynljippen, en ik ha ek wol faak by in rike omke en muoike mei fjouwer doaiters útfanhûze, dêr rju arbeidsters deis oer 'e flier wiene, mar nin fêste faam of ien dy nachts bleau. Mar doe stieken de niften sels noch in hân út, en folle seinen: ‘Men wurde net better betsjinne as fan jinselme.’

[p. 407]

kleursel, en hy koe him mar net begripe, dat de bûterkeaper, doe er it fet stutsen hie, ferklearre, dat it neat oars as readferve heabûter wie, dy er in trijegûne ôfstiek.

Mei al dy keunsten, mei in grutte keppel doaiters, dy pronken dat it boarste, en in rije hûshâlding, droege de boel hurd út. Hy fersette syn lân it iene stik nei it oare, en it jild, dat hy 'erfoar opnaam, dêr betelle er in daalder mear rinten fan as hy fan it lân makke. Doe dat 'erby kaam, gong it sa hurd efterút as twa hynzers lûke koenen. Op it lêst wiene alle einen te koart. De doarwarders kamen mei sitaasjes; it krielde fan moanners, en it kredyt wie op. Doe it safier komd wie, kaam 'er einlinge útslútsel fan in tsjuster riedling, dat Ingel neilitten hie. De grutfaam soe de dreage molke út de aden yn 'e tsjiistsjettel jitte, mar glied op har wiete klompen út; hja trûzele mei it aad en al oer 'e bûthúsflier hinne, sadat de molke yn de groppe rûn, en dêr waard Gosse sa breinroer-lilts om, dat er de ougryslikste flokwurden, dy ea Molkwar onthillige hiene, útbraakte. ‘Aste net weigieste, flarde,’ sei er op it lêst, ‘dan skop ik dy tsjin dyn grouwe bealch, dat dy dyn termen om 'e ko-stilen slingerje!’ ‘Hâld dy stil!’ sei syn wiif tsjin de faam. ‘De boer sil syn lean wol krije. Boontje komt eindelijk om het loontje.’ ‘Ja, frou,’ sei de faam, ‘ik gean mar wei.’ En de faam gong yn 'e jister te meltsjen, mar de frou gong nei de molkenkeamer om te rjemjen. Dêr bleau se wol oardel oere, sonder dat 'er gewach fan har kaam. Doe Gosse watte bekaam, rôp er har, mar dêr kaam noch nin gewach; einlinge tinzende, dat har mûlk watte oerkomd wie, gong er sels yn 'e molkenkeamer, dêr er de klean fan syn wiif op in tropke oer de flier fûn, mar hjasels wie wei; en nin minske hie har sjoen; nin minske wiste, wêr't hja stauwen of flein wie. No kaam it einlinge nei tweintich jier út, dat Ingel, út wanhoop oer de dea fan har beide bern en it smoarge stik fan Gosse, har by de yngong fan de Molkwarrer syl yn see drinzen hie, en dat Keimpe doe dadelik in âlde fekke fan in nift, dy de gedaante fan Ingel oannaam, op him ôfstjoerd hie. De njoggen doaiters, dy fan dy aaien set wiene, wiene ek allegearre fan it wurd; dy habbe dêr wol in fyftich, sechstich, jier hûshâlden, en dêr krige Molkwar doe onskuldich de skeldnamme fan it Heksershol fan. Tsjinwurdich is 'er noch skaai fan, mar net mear as ien of twa âlde fekken, dy har soms by nacht en ontiden yn hazzen feroarje, en dan de kij de molke ôfsûpe, dat de Molkwarrer boeren moarns de jieren sa slop fine, as in lege moalpûde.

Sa gau as de tynge yn Hollân kaam, dat Gosse de kliuwers yn hûs hie, kamen de twa kompanjons fan de firma Pik en Zonen om him te helpjen. It wie de splitter yn de lotterij Philanthrope (sa neamden se him yn 'e wann'linge, want hy hjitte oars Filou En Troupe), en de jeneverstoker Graanstra. Doe al syn lânen en spullen him troch de krediteurs onder it gat wei ferkoft wiene, sette Graanstra him yn in lytse gribus, dêr in slok ferkoft waard, en Philanthrope spegele him de lotterij sa moai as de haven fan syn behâld foar eagen, dat hy syn lêste fiifhondert gûne, dy er noch út de brân rêden hie, yn hierbriefkes te weak lei. Mar dêr kaam nin duit fan telâne, en dêrmei wie er rûpele, útpûle ynienen, kin ik jimme sizze, ta de lêste duit ta. Doe er neat mear te ferspyljen hie, joech mynhear Philanthrope him in traktaatsje, dat er sels skreaun hie, ta treast fan de ongelokkigen en ferbetteringe fan sondaren. Dêrmei winske er him de segen des Hearen, mar kaam net wer. Gosse begûn no syn treast te siikjen yn it koartguod, dat er in oar ferkeapje soe; mar foardat er allehiel te neatte rekke, die er op it âlderlêste noch in needsprong, dy him de nekke briek.

Jan Kredyt wie foar him yn de kriten fan Molkwar stiendea; en oan stellen en falske wiksels weage er him net, omdat er nin sin hie om de liuw yn 'e bek te sjen, en dan noch in tsien jier op 'e keap ta provinsjehout te raspjen. Dêr moast watte oars op úttocht wurde. Hy hearde sa ris by de boekhâlders fan skippen yn Molkwar om, wat keaplju en winkels se yn Hollân koenen, dy sa it iene en oare oan de rederij ferkoften; it koe him dan egenlik net folle skele watte. Oan al dy winkels en kantoaren skreau er gnappe brieven, dat hy oan har rekommandearre wie, en dat er in lytse negoasje yn har fak driuwe woe, en dat, as se him in priuwke stjoere woenen, en de waar befoel goed, hja in goede minger oan him habbe soenen. Ytlike wiene wol sa hoedend, dat se him earst ris hifken,

[p. 408]

en dêr krige er, sa as fansels spriek, neat fan.

Gosse oan 'e skandpeal (de kaak) te Ljouwert

Mar in bulte wiene sa nearringsiik, dat hja him op syn gnappe brieven ôf fan har guod stjoerden, en sa krige er it hûs boarstende fol fan alderleie waren. Dêr fûn men fiterbân, spikers, frouljus mofkes, manljus huodden, inket, pin en papier, klompen, hazzenuten, messen, kakynjes, toffels, putheakken, kanten, groat, romers, almanakken, Spaanske sjippe, hoazzen, snuf, piper, jokken, reade ruften, klontsjes, silen en beagen, ja, lykfollewat. It wie in útdragerij fan nij guod; in arke sa as 'er nei Noachs tiden mûlk nea wer op 'e wrâld west hie. Dêr het er doe noch in bulte wille mei makke; hy krige de bûsen fol jild, en de Molkwarrers guod. Mar dat lietsje wie mei twa jier glêd út; want doe 'er op dy priuwkes nin gewach kaam, waarden de Hollanners wekker, en sa as se hearden, wa't Gosse wie, lieten se him rinne foar wa't er wie; want, tochten se, men kinne in lûs net mear nimme as it libben, en goed jild by kwea te smiten, om him sette te litten, wie har foech net. Mar dêr wie in Amsterdammer, dy bekaam it danige nij, dat er fan in boarger fan it Vriesche doolhof sa fyntsjes betrutsen wie. Dy liet him foar rjucht sitearje, en doe Gosse dêr kaam joech er syn boel oer oan de krediteurs en ferklearre him sels bankerot. Mar hy wie sa gau net thús, as by nacht en ontiid liet er syn hûs leech toaie fan it bêste, dat 'er noch yn wie, en dat burch er op souder by in wiif te Starum, dy sa'n hûske fan hâldoan foar fammen en feinten hie, en 'er sels wat bline nearring onder dreau. Ongelokkich kaam dy lêstige justysje dêrefter, en in wike dêrnei wiene de witsjers fan Ljouwert te Molkwar en lichten Gosse by nacht fan syn bêd ôf. Doe er foar de kommissaris fan it hôf kaam, wie leagen it neiste rjucht; mar de bewizen en de getugen, dat er nei it bankerot syn guod út hûs tôge hie, sprieken sa klear, dat it hôf nin swierrichheid makke om him in oere op it skavot te Ljouwert te pronk te setten, en him boppedat noch fiif jier fêst wurk te jaan. Doe Gosse dêr te skande stie, stoe 'er ek in tropke fan fiif minsken foar it skavot, dy oer him praten; dat wieën dominy Bavius, de abbekaat fan Gosse mei ien fan syn boeren, en dan noch de hearen Philanthrope en Graanstra. Hja hienen oars al sein, dat Philanthrope út de tiid wie; mar dat wie sa net; splitters binne sa taai as hier. Philanthrope en Graanstra skodhollen betinklik en riddenearren wakker, hoe djip de minske falle kin, dy fan God ferlitten wurdt. ‘Ja,’ sei de abbekaat, ‘en benammen as er in hompke kriget fan in splitter en in jeneverstoker.’ Mar dy hearen wiene yn 'e wol ferve en hienen spek efter de earen; hja dienen as se dêr neat fan begriepen, en riddenearren mar fuort, dat men de fallene sonders in hân tarikke moast, om har wer oerein te helpjen, en dat elts dêr in bytsje tadwaan moast. ‘Ik leau net, dat elts it dwaan moat,’ sei de boer. ‘Dat is jimme fak egentlik. Dy de lju mei lotsjen en sûpen yn it tichthús bringe, moatte 'er har ek wer úthelpje en betterje. Dat is in rûne O.’ ‘Ja, hearen!’ sei dominy Bavius. ‘Daar het de boer gelyk an; elk moet de fulnis, dy er maakt, self ok allienech wear ophemele.’ Dêrmei wie de kategisaasje út; want dy rauwe wurden fan de boer tingen nei de lever, en de hear Philanthrope sei oan Graanstra: ‘Hja habbe ús hjir yn 'e kaart sjoen’; en hja kamen noait wer te Ljouwert. Gosse kaam tagelyk mei in poep, dy spek by in boer stellen hie, yn it tichthús. De poep seach wakkere sunich, doe de sipier har by de oare boeven brocht, dy

[p. 409]

mei healneakene hûden twa oan twa oan in read stik hout stienen te raspjen. Harmen skodde de holle en sloech de hannen yn eltsoar, doe er yn 'e doar stie. ‘Lieber Gott im himel!’ sei er, ‘wäre ich bei mein weib zu hause! Aber was wird man sagen?’ ‘Provinsjehout, duvel!’ sei de sipier, en state him yn it tichthús op.

Doe Gosse dêr fiif jier ferkeard hie, wie er net better wurden. Wat de iene net wist, dat wist de oare. Hja fertelden eltsoar har skelmstikken; wa en wat se ferklapt hie; hoe se har foar de kommissaris fersprutsen hiene, en hoe dy har knipt hie; allegearre leksums fan in ripe onderfininge, om, as se loskamen en tenei wer stielen, it watte tûker oer te lizzen. Dêr wiene ek ferskate onder, dy hûsbraken en moarten op it each hiene, mar dy foar dy tiid yn de lampe rûn wiene. Dy kommisjes droegen se no oer oan kammeraten, dy gau loskamen, mei oanwizinge fan pleats, fan tiid en minsken, dêr de bût te striken wie, en ytlike tsjeaftmes en moarten, dêr men in bytsje dêrnei fan hearde, wiene yn dat ferbetterhûs klearmakke. Sa wat 'er noch oan Gosse hapere om ien fan de earste skelmen fan de sân provinsjes te wurden, dat learde hy 'er yn it tichthús út de pin by.

Doe er syn jierren útsitten hie, kaam 'er krekt ek in gnap frommes los, mei namme Rynk Ockes, dêr er even bûten de doar fan it blokhûs mei yn kunde kaam. Dat frommeske wenne earen as faam by in ryk rintenier te Ljouwert, dy in ynbannige en stille hûshâldinge hie, en de boaden sneins trijeris nei tsjerke stjoerde, dat 'er nin jongkeardel hin-ende-nei by har komme koe. Hja spriek ek nimmen hast as it hûsgesin en in kategisearmaster, dy dêr wolris om in gleske wyn kaam, dat de man sels net barre mocht. No wie dy faam grousume mansiik, en it sloof bylde har yn, dat hja nin frijers krige, om't se net moaiernôch klaaid wie. Dêrom pronke se dat it boarste, en om 't se noch ek wolris in pear sechstehealen en in himd oan har earme mem te Harns stjoerde, sa kaam it mei it bûsjild krap om. Hja krige op it lêst sin oan in ferversfeint, dy in rút yn 'e koken lape en har doe ris in fûgel ontstiel, en, lykas it giet, ek ris troch de hannen gean liet. No moasten alle seilen byhyst wurde! Hja seach yn in winkel op de Kelders in nij jestaaltsje fan in jak, nei har sin sa nuvere moai, dat as se dat oan hie, ja, dan moast de feint sin oan har krije, as hy woe as net! Mar it bûsjild wie te koart, en no koe it earm sloof de hannen net thúshâlde. Hja naam in pear inkelgûnen út in festjebûse fan har hear, dêr wol tweintich yn sieten, om se 'er letter stiltsjes wer yn te dwaan, as se hier barde. De rintenier, dy banger foar syn jild as foar de siel fan in earm ferleafd sloof wie, brocht 't oan; de kommissaris onderstie har, en hja bekende kritende en om genede biddende aanstons alles. De justysje moast har gong gean; omdat Rynk har breahear bestellen hie, wie de sentinsje in giseling en fjouwer jier sitte. No kaam se onder it skom fan froulju, dy mear op divels as minsken liken; rabsters, slepen, tsjeaven, sûpsters, trochtrape yn alderhanne listen en leagen, oars spriek hja net, oars hearde hja net. Hja wist net dat 'er sa'n smoarge taal wie as se hjir hearde, en yn trije jier wie se 'er sa al to wend wurden, dat hja net better wiste as it hearde sa. Mei ien wurd, as in ingel, dy stroffele hie, kaam hja yn it tichthús en bedoarn kaam hja 'er wer út. Mei dit frommes gong Gosse al skoaiende it fjild yn. Hja hie in kuorke mei lietsjes en watte lodderein, en hy hie in boskmannich swevelprikken en riskepitten, mar dat wie mar om de bysjagers, dy de bidlers efter de faksen sieten, te ferrifeljen mei te sizzen, dat hja mei de marse rûnen; yn wierheid skoaiden se, en foel 'er hjir of dêr wat te grabbedaaien, dat lieten se ek net stean. Nachts ferkearden se meast by de boer yn de skuorre yn 't hea, neidat Gosse de boer earst de hals fan allerlei onbegryplike dingen fol leagen' hie, en sy de boerinne en de doaiters út de fâlden fan de hân wiersein hie. Hja hienen it nearne better, as dêr it molken betsjoend wie; want dan lei Gosse krûden om 'e tsjerne en mompele 'er in mannich frjemde wurden binnensmûle by: dan koe de boerinne aanstons wer tsjernje as in liere.

Neidat se oeral west en fan alles besocht hienen, kamen se einlik yn de kompenije fan Kollumersweach-westeinde telâne. Dat wie har lân; want dêr wiene doe noch trije dingen, dêr de dogeneatten onder ús nochal lêst fan habbe, onbekend: te sizzen, in hûs, in tsjerke, en it houlik. De lju wennen dêr meast onder de grûn; tuske sneins en deis

[p. 410]

wisten se nin onderskie, en hja kroepen mar byinoar, sonder dat 'er in dominy by te pas kaam. Hja trouden dêromtrint as de polderjonges noch dwane. De onderbaas, ek folle de man fan de keet, dêr iten en drinken oan it arbeidersfolk ferkoft wurdt, komt mei de pin efter it ear en syn rekkenboek yn 'e hân as dominy op. Hy stekt in putheak dwers foar him út mei de punt yn 'e grûn. Dan giet it pear oer de putheak hinne stean, sadat se de stôk tuske de skonken habbe; want as 'er ien oerspringt, dat hâldt net. Earst giet de breid 'eroer stean, en dan de brêgeman, en dêrmei ferklearret de baas fan de keet, dat it hylk sletten is. Dêrop drinke, dûnsje, en sjonge se, en einlik te bêd. Dien is 't! Dat is it hiele houlik, en sa wie 't yn de kompenije ek. De measten kroepen yn hoalen onder de grûn. Dy letter in hûs boppe de grûn krigen, hienen dat ek al yn in omsjen. Sneintemoarns tôge elts fan it folk waste oan; de iene in kezyn, de oare in doar, de tredde in finster, in fjirde wat reid, of wat kalk en stien, of in sparmannich, in fiifde in stoel, in seisde in lampe of tafel. Dy boel waard mei alle mannemacht yn de foarmiddei kant en klear oereinset, en om tolf oere wenne it pear 'er al yn, en onthellen it brulloftsfolk op barndewyn en pankoeken, dy it jongwiif yn it nije hûs sels bakte. Dat wie it hiele houlik yn de kompenije, en omdat se seinen, dat de lju, dy de measte reizen de liuw yn de bek sjoen hienen, dêr de hurdshernen krigen, sa miende Gosse, dat er op sa'n kompenijster houlik mei syn faam ek rjucht hie. Mar doe de kompenijsters hearden, wêr dit pear fandinne kaam, seinen se: ‘Wi habbe hjir genôch fan dat flêsk,’ en dreauwen har mei kjitte en pôlkjen de kompenije út.

De winter kaam oan, en dêr wie nin onderkommen, nin klean, nin tek, nin brânje, en nin iten. No moasten hja lije as koarn op it fjild. Kjeld- en hongerbâlje, dat hja swart waarden, wie no har lot. Hja waarden as heineballen fan it iene doarp nei it oare keatst; want nin earmfâd woe dizze twa kostgongers oanhâlde. Te lêste kamen se te Harns, dêr it frommes fandinne wie, telâne, en om't Gosse allehiel ferlijd en ferkjelde wie, rekke er dêr siik. De earmfâdije fan de stêd moast him mei syn frommes wol opnimme, mar de pine, dy er útstie, wie onhjirmlik, sadat er nin oare útkomste as de dea seach, en God om in hastich ein bea. Syn frommes ferliet him net, en wol omdat se frommes wie. De man het it wiif leaf om himsels; it wiif het de man leaf om de man, mei wa se har lêste stik brea part, en dy se folget op it skavot en yn it grêf. Hoe djip Rynk ek fallen wie, dizze grûntrek fan in wierhaftich frommes hie it tichthús noch net by har útfage; hja paste him op as in mem har siik bern, en wat hy minder waard, wat hja mear hoedzje en noedzje woe. Op it lêste waard it sunich wurk, en hy begûn te weinen, dat se it fjouwer huzen fier hearre koenen. Sa as Rynk dêr foar de bank fan Gosse mei de holle foaroer siet te kriten, kaam de earmedokter dêr mei mynhear Philanthrope yn, dy foar syn affearens fan Amsterdam mei de beurtman te Hams oer wie, en no by tafal fan de dokter heard hie, dat Gosse op it gybjen lei. ‘Is 'er neat oan te dwaan, dokter?’ frege Philanthrope. ‘Jawol,’ sei dokter, ‘mar mear mei in goed bêd en switten, as mei drankjes, en dat is hjir net.’ Aanstons liet Philanthrope foar syn rekkeninge in goed bêd en skjin linnen komme, mei trije wollene tekkens, en doe Gosse dêronder kaam, begûn er sa dierber te switten, dat it him ta de fingerseinen útdripte. Dit wie syn genêzinge; mei trije wike koe er it hûs fan barmhertichheid wer ferlitte. Fan it eagenblik, dat Gosse op strjitte stoe, hâlde Philanthrope de hân fan him ôf; want hy hie fan syn kompanjon Keimpe yn kommisje, om it libben fan Gosse salang te rekken as 't mar koe, mar him nin duit tsjin de ellinde fan 't libben te jaan. ‘Hy moat 'er wille fan ha!’ sei Keimpe. ‘'Er moat yn it grûnsop fan de libbensbeker nin bitter grizelke lizze, dat hy 'er net útdrinkt en priuwt, en dêr moatte wy him tiid fan libben ta besoargje.’

‘Sjesa!’ sei Philanthrope, doe er Gosse wer op strjitte seach. ‘Hy giet wer in nij fjild fan ellinde yn.’ En dêrom krige Gosse no dan ek nin duit ondersteuninge mear. Allinne stiek er him by it ôfskie noch in lotterijbriefke yn 'e hân, dêr in nul op foel. De firma fan Pik en Zonen handelt mei har klanten omtrint as de Japannees mei de Jezuïten die, dy er mei de holle del boppe in put oan 'e fuotten ophinge, en as se om-ende-by dea wiene, liet hy se

[p. 411]

yn in gasthûs bringe, en mei in bulte soarchfâldichheid oppasse en genêze. As se dan wer kant en klear wiene, kamen se wer opnij oer dy put te hingjen, en dat waard sa faak herhelle, ta se of dea pinige wiene, of it roomske gelove ôfswarden en ta de Japanske godstsjinst oergongen. Sa die de firma Pik en Zonen ek mei Gosse.

De lêste treast, dy Gosse noch oerhâlden hie, wie Rynk, dy alle ellinden mei him dielde; mar dy ferlear er op in winter yn it iis. Hja wie in sterken fotse, dy sa goed as de bêste tsjirl in lippenmannich rogge oer iis slydkje koe; iender's doe Gosse en sy elts mei in slide fol graan oer de Makkumer mar nei Boalsert soenen, rieden se tsjin de sinne yn, dy sa op it glêde iis teistere en tyspele, dat se nin wetter fan iis onderskiede koenen, en sa ried Rynk mei de folle feart yn in wjek, dêr se earst wat op de rokken omdreau, mar ferfolgens onder in hertbrekkend jammerjen sonk en ferdronk. Gosse, dy har net helpje koe, skuorde him de grize hierren út de holle, en men moatte sizze, dat dit ontsettend eagenblik it earste yn syn libben wie, dat him fiele liet, wat achting en genegenheid is. Hy miste no syn iennichste oanhâld, syn taspraak. Hy wie allinne yn 'e wrâld, fan God en minsken ferlitten. Hy hie nin oar selskip as it byld fan de onskuld, dy er bedragen en fermoarde hie. Salang as er noch syn brea simmers mei houkjen of houtfarren, en winters mei slydkjen winne koe, gong it noch hinne; mar doe er by de earmesteat fan Molkwar, dêr elts him ferspei, telâne kaam, wie it libben him in hel, en hysels troch jeld te laf en te lyts wurden om 'er mei wetter of strop in ein oan te meitsjen.

It wie ek al lang útkomd, wat er te Aldwâlde útrjuchte, en wat er dêr neilitten hie, om dominy foar syn freonskip te tankjen. In pear bizen te Molkwar hiene opmurken, dat Gosse onwitende bygelovich wie, en dat se him mei teltsjes fan skynsels, fan foartsjirmerijen en soks sa bang prate koenen, dat hy net wiste yn wat gat dat er wine soe. En hy hie ek sa'n sterke ynbyldinge, dat er in ding, as it sa dagelikswei en wier wie, net leaude. Hy moast wat hawwe, dat boppenatoerlik wie; dat woe 'er aanstons by him yn. En as er dat fan in oar net krige, dan prakkesearre hy it sels, en al de leagens en mirakels, dy er fan syn eigen libben opdichte, dy ferhelle hy salang, dat er sels miende, dat se wier wiene. No hiene de earmefâden him by in earm man, dy hiel sunich lei, set te wekjen yn in hûs by de Brieskrinkebrêge, dêr de bak skjin makke waard en allehiel leech wie. Ien fan de bizen hie in frijster, dy ek fol oanslaggen siet; dy makke de frissels los, en sprate se doe ferwylderd oer har troanje hinne, dy se mei fyn wetenmoal bepoeiere hie; widers strûpte se noch in wiet deahimd oer al har klean hinne. Dat spook lieten se in amerij foar tolven stiltsjes yn 'e bak, en op de klokslach fan tolven begûn de faam wakker te weinen en te kroanen, dat yn dy holle bak by de stillens fan de nacht in near en akelik lûd joech. Gosse stike aanstons mei in tikjend hert de earen op. Hy harke: it kaam út de grûn! Hy sloep yn 'e gong en harke nochris; it wie yn 'e reinwettersbak! Hy moast wite wat it wie! Mar sa gau as er it lid opdie, riisde in jong frommes mei de holle ta de bak út, en doe Gosse dat wiete wite himd, en dy lange gitswarte lokken seach, dêr har wite troanje ougryslik trochhinne skimere, frege er ferheard: ‘Wat dochsto hjir? Wa bisto?’ ‘Ik bin sa wiet en sa kâld, Gosse,’ sei se triljende. ‘Ik riboskje sa! Kinste my net wat waarmje? Ik bin Betsje fan Aldwâlde!’ Doe Gosse by dat skynsel de namme fan Betsje hearde, ja, doe miende er yn de grûn te fersinken. Hy fleach út it hûs; hy fleach út Molkwar de dyk út nei Hynljippen, as de hel en de ferdommenisse him efter de hakken sieten, en dêr wie nin stilstean yn te krijen, foardat er te Taaike Sytsjes (Skulenburch) allehiel efter azem oankaam en delfoel. Dêr fûnen se him de oare moarns yn de skieppestâl, neat oars sjende, neat oars roppende as: ‘Betsje út de bak!’ Wêr hy mei syn wylde opspalke eagen hinne dwylde, oeral, Betsje, Betsje, oprizende út de reinwettersbak! Dan fage er de beide hannen ôf oan syn grize hierren; dan helle er de iene hân troch de oare, krekt as er it wetter ôfstrike woe, en sei riboskjende: ‘Wat is dat wiet en kâld!’ Dan kriet er wer glimkjende: ‘Nee, nee, Betsje! Nee, flarde! Do biste net wiet en kâld. Do barnste my! Do smytste my de flammen fan de hel op it liif!’ en dan klaude en skuorde er yn syn klean om, en smiet de hannen fan him ôf, krekt as er gleone koallen fjoer fan syn flamjend lichem smite woe. Mei ien wurd,

[p. 412]

Gosse wie fan syn ferstân rekke, en hy waard dyselde deis noch sa razende, dat nin fjouwer keardels him maneare koenen. In koart berie, in goed berie; de earmefâden fan Molkwar bûnen him hannen en fuotten, en smieten him yn de stjûn fan in fiskaak, om him yn it gekkehûs te Snits te bringen; mar it hoefde net: want dy skrik by de bak hie him sa djip en fernieljend yn de siel taast, dat se noch net te Heech wiene as Gosse hie it tydlike al mei it ivige wiksele. Alle ljuwe, dy him koenen, seinen: ‘Dêr is in dogeneat minder.’ Mar de splitter Philanthrope sei: ‘Ik ha in skoane klant ferlern.’ En dat wie it útein fan de ekstoarje fan it heksershol. Ut.

Sathe Westerein

j.h.h.