Rimen en teltsjes

De hoanne fan Westerein
De boer en de hoanne

Boer. Wat bisto grutsk! Wat byldsto dy wol yn, heite? Do stapste dêr hinne as in darken, ja, as in kening; by eltse trêd hâldste dyn poat watte yn 'e hichte en sjochste parmantich om dy hinne, krekt asto seiste: ‘Wa is my allyk?’ En dat op in dongbult! It stiet dy moai.

Hoanne. Ja, grutsk bin ik, mar dêr binne ek redens foar. Ik stap as in kening, omdat ik in kening bin; in kening mei ried en died.

Boer. Do in kening?

Hoanne. Ja, ik in kening, en faak in ruk better as ien, dy oer jimme minsken regearret, tinke doar.

Boer. Kom, lit ris hearre, hoe regearresto dan?

Hoanne. Ik hâld de wacht by nacht en by dei. Begjint 'er in kollega fan my yn 'e buorren te kraaien, al is it yn 'e holste fan de nacht, ik bin wach en kraai ek; ik toan, dat ik 'er bin. As jimme noch miene, dat it piktsjuster is, dan sjen ik al dat de kjimmen watte blank wurde, en ik kraai it oer 't hiele gea út: ‘Mannen, it is dei!’ Asto ek mienste, dat ik lis te sliepen, as se my twa tredden fan myn team ontstelle wolle, dan biste de planke fier mis, feintsje!

By it hiem fan Sate Westerein, pleats by Warkum

[p. 329]

Boer. No fierder. Do kraaiste goed, dat is wier. Do heste in bek as in see; mar as de hannen út de mouwe moatte, en it komt op stik fan saken oan, hoe dan?

Hoanne. Dan bin ik 'er ek, dan bin ik krekt de man. Ik raam, ik byt, ik pjuk en klau, ik stjit yn de hichte op, dat 'er de fearren nei stowe. Ik sis kik noch mik; ik fjucht; ik fjucht as de dapperste held onder jimme tinke doar; ik fjucht salang as 'er in drip bloed yn myn ieren is, en de eagen hingje my al út de kop, foardat ik kamp jou.

Boer. Ja, mar, feintsje, dyn fjuchtsjen het net folle yn de marse. Want dyn hintsjes soene it nin krommel minder by in oare hoanne hawwe as by dy. Do fjuchtste mar út jaloerskens, krekt as ús dronkene boerefeinten, dy eltsoar de bek opsnije om in moai faam.

Hoanne. Ik fjucht út jaloerskens, ja, mar ek út nocht. It is wier, ik moat wolris mei de sturt slypjende op de grûn en in beblette kop om in hinnekommen sjen; mar, jonge, aste ek ris wiste, wat in wille it is, as dyn fy'ne onderleit en teliter slein is, om dan boppe op syn bliedende en hymjende bealch te stean, en fiktoarje oer de hiele buorren út te kraaien; dan soeste de kâns ek al ris weagje.

Boer. Do fjuchtste dan út jaloerskens en earsucht; dus do fjuchtste foar dysels, en do biste ek al nin hier better as de keningen oer de minsken.

Hoanne. No, hûsman, as dat dan sa is, dat ik foar mysels fjucht, ik doch it sels allinne ek ôf. Dêr is nimmen yn myn ryk dy fjucht, as ik allinne. Dêr is ek nimmen dy in heale duit foar de oarloch hoeft op te bringen; want ik betelje de kosten mei myn eigen hûd. Ik rop myn folk net yn 't fjild om myn rûzjes, dy't ik mei oare hoannen ha, út te meitsjen. Do seiste, ik bin nin hier better as de keningen oer de minsken, mar as dy lilts op eltsoar binne, of hja wolle eltsoar in flie ôffange, of hja loere om in hoeke lân fan har buormans hiem ôf te skuorren, dan is 't gerop: Te wapen! Uwe eer; uwe haardsteden en altaren; uwe vrouwen en kinderen; uw goed en bloed zijn in gevaar! Op de roepstem uws konings dan te wapen! En de onderdanen moatte faak fjuchte as earme halzen foar in ding, dat har nin botsen skele kin, wylst de man, dy 't egentlik allinne oangiet, thúsbliuwt en syn gleske pons drinkt.

Boer. No, dêr sil 'k net fan sizze; dêr is al in bytsje fan oan. Mar dat feroaret ek njonkelytsen al. Fan âlds makken de keningen oarloch op har eigen manneboet, mar no wolle de onderdienen it al watte mei wite, omdat it op har hûd en jild oankomt. Mar nee, sa as doe is by ús de wizânsje noch net. Do dochste lykwol ek in bulte foar dysels; do fjuchtste út jaloerskens en earesucht, mar do fjuchtste ek as in hoanne út hoannichheid foar dyn plezierkes, feint!

Hoanne. Ja, plezierkes haw ik, dat is wier; safolle as ik mar út de skinen sette kin; mar dêr bin ik ek tankber foar. Ik doch in bulte goed.

Boer. Sjen my dyn kammeraten onder de bisten ris oan; wat in gelok hesto boppe tûzenen! Is 'er in edeler bist as in hynzer? Sjen my dy leave lytse fôleman, dy dêr mei syn moer oer de sleat rint te boartsjen. Wat in tsjep, fyn besnein, nuver bistke is it! Soe it jin net grize, dat men it ferkeapje moatte? Foardat it earme skepsel it ein fynt, moat it earst noch troch tweintich boalshannen gean. Mei in mannich jierren wurdt it in âld knol, dy mear ferge wurdt wat er jierriger en swakker wurdt. Arbeidzje by it bealchfol; skriel foer, en dat by de tomme heind; yn kjeld en snie faak oerwinterje yn de weide; de boarst, ribben en skoften oan 't blieden lûke, en dan ta in salve bruien op de iepene rauwe bealch ta. As 't alles omkomd is, ta lean foar al syn bodzjen it mês fan de filder troch de strôte en de hûd oer de tromme. En dyn libben, it is ommers inkel wille; it is it libben fan de sultan fan Konstantinopel yn 't midden fan syn harem.

Hoanne. Ik in Turk? Wrimels net, Jelle! Ik bin in goed kristenhoanne, lykasto in goed kristenboer biste. En wat dyn foarâlders, de âlde Friezen oangiet, ik wie al de heechste yn 't kristenryk, doe dat noch wylde heidens wiene; want doe stie ik al boppe op alle tsjerken en tuorren, dêr kristenen wiene.

Boer. In kristenhoanne soeste wêze aste in dominy wieste; want dy kraaie, skraabje en bite ek wakker, as hja it wurd biskop hearre, mar no-ste njoggen froulju allyk troud heste,

[p. 330]

biste in Turk. Dêr heste de Ljouw'ter krante fan Smeuding; dêr kinste yn lêze hoe de sultan libbet. Lykas hy libbesto yn dyn harem, en dat is it hinnehok; wa't dy mar yn de kop komt smytste de bûsdoek ta, en 't spul is klear. Dat giet sa, de iene foar en de oare nei, en as de dei yn dat wurk ferrûn is en de nacht komt oan, dan sit dyn partelot, de earste sultane, dyn hertlapke nêst dyn side te sliepen, wylst de oare fan de team har lokkich rekkenje, dat se wat fierder ôf mei de grutte hear op 'tselde rik sitte meie. Wat in wille! En dat giet sa dei út, dei yn, it hiele jier troch. Lijen heste net, lijen kenste net. Wurdste âld fan dagen, en 'er komt in sike onder ús folk, dy in licht hoannesopke nedich het, knik, draaie se dy de nekke om, en do heste 'er west. It docht dy noch minder sear as it lûken fan in losse tosk oan ús boai. De faam stekt syn majesteit yn 'e soppanne, en it wetter, dêr de sultan yn útsean is, tsjinnet noch ta in ferkwikkinge foar in gammel sloof. Yn gloarje en wille heste libbe oan de lêste sike ta, en dyn lyk docht noch goed nei dyn dea.

Hoanne. Fergunste my dat, Jelle?

Boer. Ik bin net oergeunstich. Mar ik kin it net begripe, wêromsto, hoanne, in hoanne, dat is, gelokkich wêze moatste; en dat leaf fôltsje dêr hynzer wêze moat, dat is, ongelokkich. Us lânhearre seit altiten, as 'er in diere-ivichheid is, lykas in minske-ivichheid is, dêr al it kromme fan dizze wrâld yn rjucht makke wurdt, dan hesto dyn lean wei.

Hoanne. Ja, mar ik doch mear goed asto tinkste, boer!

Boer. Dyn goeddwaan dat mei ek wol sa wêze, dêr sille wy net fet fan sopje, feint! Kromme aaien leiste ús by de rûs. Do biste sa loai datste stjonkste; fjuchte, no ja, dat kinste, en dat wolste eltse oere fan de dei, mar krekt as de grutte oarlochshelden biste noch te loai om út te brieden, watste sels trêden heste. Hawar! dêr heste dy doffert, 't leave bistke lost syn doke ôf; hja sit deis, en hy nachts te brieden; mar do, loaie stjonkert, litste 'er de earme hin allinne mei oanpiele. Dat sloofke sit trije wike oan ien stik op de aaien te brieden; alle fearren broeie har fan it liif; hja liket wol fild op har bleate rauwe boarst, en do sjochste 'er net nei om. Ja, do heste net in kerltsje foar de earme piken oer, en it is al folle datste dyn eigen bern net op 'e kop pikste.

Hoanne. No, ja, dat ha 'k dy al sein. Ik bin kening, en as 'er ien kening oer jimme is, dy de kream foar syn wiif útleit of syn lytse bern himmelt, hingje my dan mar op. Mar myn wyfkes dy doch ik goed, en ik trotsje de bêste kening út, dy better foar har soarget as ik. Skraabje ik de hiele dei net yn de grûn om, yn 't gers, yn de rúchskerne en wechende-wear? En as ik in kerl of in wjirm fyn, rop ik dan net altiten fan: tuk, tuk, tuk! Stjerre soe ik leaver fan honger as in grizelke yn de mûle stekke foardat myn hintsjes har bederf hawwe. Sjoch ris, binne se net fet en tierich? Ha 'k se net yn steat brocht om it brieden út te hoven, en foar myn jonges en famkes allinne te soargjen? En wat in skraits bin ik! Ik bin ommers sa meager as in range. Nee! Jelle, ik doar myn kaam skodzje dat er klapt, as ik keningen onder de minsken sjen, dy sels skatryk wurde, wylst de onderdienen swietkeswei útdroegje. Eltse Hohenzolr'nsman op klompen seit tsjin har: Ha, bruther mein! Hja wite net wat hja ite wolle, en miljoenen fan har folk wite net wat hja ite sille. Hja wite net hoe útwreidsk en oerdwealsk se har wol optakelje sille, en miljoenen fan har folk rinne hast neaken en bibberje fan kjeld.

Boer. Ho, ho! Do gieste 'er mei feart út. In ryk is nin hinnehok en in kening nin hoanne. In kening kin net fan in kerl of in keallegerske libje. Do witste ek sa goed as ik, dat in kening moat as in kening yn pracht en hearlikheid foar 'e tried komme; oars leauwe se net oan him en syn macht om oarder te hâlden. Do strûzeste dêr oer hiem en dongbulten hinne mei lange spoaren oan de learzens; in takkelde kaam, sa read as kralen, fierste op de edele kop; twa lellen fan bloed litste bingelje onder dyn kin; in rôk mei goudene knopen en grien flewielen opslaggen heste oan; en dan noch in sturt fan bonte fearren, dy dy mei in nobele swier efter it gat swypkje en neibôgje. As 'er de sinne op spilet, dan wit men wrychtich net, of men goud en juwelen flonkerjen sjocht, of side en flewiel. En do ferdomste 't ek al om 'er lang mei te rinnen! As 'er it minste spruseltsje oan komt, litste 't pak by stikken en brokken by dy delfalle, do skopste 'er as fodden yn om, en tsjochste

[p. 331]

in splinternij oan. Dat dochste yn dyn keninklike oerdwealskens alteas eltse jier iend'ris, en no biste lêbich, dat ús keningen har ek nei har steat yn 't brat stekke en 'er in bulte jild foar útjane. Do heste goed sprekken; dy groeie de klean oan de bealch, en hja, dy sa neaken as in sweal te wrâld komme, moatte 't ommers keapje foar 't jild, dat wy har jape. In swan het syn fearren krekt sa goed nedich as in mosk.

Hoanne. Dat wite de bern wol, Jelle! Mar ik sis no mar ris, jimme wurde 'er neat better troch. As de harder in baitsje oan het fan flewiel, in hoed mei sulveren lutsen en reade plommen, en in staf mei poarper strûsen het fan goud, dêr sille de skieppen nin byt better by farre, as dat er yn pij klaaid is en in iken stôk yn 'e hannen het. Mar sa binne jimme minsken. Jimme leauwe oan nin kening as er him net op jimme kosten oppronket. Dan earste kin de kening syn hoanne kening kraaie, as syn pracht jimme blyn skynt foar jimme eigen jild.

Boer. Kenste Frânsk?

Hoanne. Nee; wat Frânsk! Ik kin net iend'ris lêze, myn leave man.

Boer. Do praatste oars omtrint krekt as de Frânsken foar in santich jier. Doe krante ús heit wakker, en dan hearde ik dêr alle dagen op omtongerjen. Of sit 'er dan Frânsk bloed yn dy? Biste in Frânske hoanne?

Hoanne. Ik bin in echte Fryske hoanne. Myn mem het my te Frjentsjer yn 'e Bogt fan Gunee lein. Ik bin te Lollum yn de pastorij útbret en opfet. Dominys Hindrik het my te Boalsert oan dy ferkoft, en sa bin ik, asto witste, hjir te Westerein komd. Ik stean hjir op in âlde grûn, dêr dyn foarâlders twatûzen jier tsjin de tirannen foar fochten habbe. Nin foet kinsto hjir sette, dêr nin heldenbloed fan harres foar ús frijheid yn sipere is. Spat it net tsjin dy op? Fljocht it dy net yn de eagen, no-sto my foar de skinen smytste, dat ik in Frânske hoanne bin, omdat ik praat as de âlde stânfriezen? Do tinkste ommers net, dat har âld sûn ferstân en de nije Frânske franjes, dy op guillotine en tiranny útdraaiden, itselde ding wiene?

Boer. No, dêr seiste wat, hoanne, dat koe de planke wol net ris fier mis wêze. Us pake dat wie in âldfrinzich keardel en in Fries op-en-út. Dy mochte nin Frânskman sykjen hearre; mar dy prate omtrint krekt-en-allyk asto. Nim it my net kwaal'k; mar de smouzen, dy de kranten skriuwe om ús jild yn har pong te krijen, meitsje ús sokke fabels wiis.

Hoanne. Nee, ik krantsje net. Ik kraai mar út myn dom hoanneferstân, mar dat is dan dochs noch better as it getsjanter fan de tolf stammen, dy kranten skriuwe en lotterijbriefkes en brillen ferkeapje, om de hân yn jimme pong te krijen.

Boer. Do seiste algeduerigen, ik kin net lêze. Dat flouste ommers, hoanne. Doe 'k in bern wie, ha 'k dy wol tûlzenris yn 't Abieboek sjoen. Do stoeste 'er foare-yn flak tsjin it Abie oer; en dêr stie onder:

Gelijk de wakk're haan tot kraaien is genegen,
Zo laat u, jonge jeugd, tot onderwijs bewegen.

Do wieste in eksimpel foar de berntsjes; dêrom hjitte it ek in Hoanneboek. As hja fregene: ‘Hoe fier is boai hinne?’ en hy wie noch yn 't Abieboek, dan wie 't: ‘Hy is noch yn 't Hoanneboek.’ En no seit de hoanne sels, dat hy nin A foar in Bie ken.

Hoanne. No just. Salang ik yn 't Abieboek wie en alle letters jimmer foar myn snavel hie, koe ik alle letters op in prik; ja, ik koe ek noch boekstaverje A Bie, ab; E Bie, eb; O Bie, ob. Mar no bin 'k 'er al fyftich jier útskopt west; wolste wol leauwe, boer, dat it my allegearre skjin fergetten is?

Boer. Ja, mar in ding moat onderhâlden wurde. Do pielste 'er ek net mei.

Hoanne. Ja, wol, piel ik 'ermei. Ik ha lêsten al ris yn de finsterbanken sitten en harke, doe de master út it Heidenskip jimme Rindert lêzen learde; mar dêr koe 'k nin grizel fan fetsje. De master wiisde op in printsje en frege: ‘En wat is dat?’ ‘In lodde,’ sei Rindert. ‘Het is een spâ,’ sei master. ‘Is dat sa?’ frege Rindert oan in Ljouwerter, dy 'erby siet.

[p. 332]

‘Nee, jonge; dat is op syn Lúwarders 'n leppe. Mar mooglek is 't Hòllaans.’ ‘Nee,’ sei Freark Dimter-farjer fan Boalsert, dy 'erby ek siet. ‘Nee, ut is gien Hòllaans. Te Deemter-en-so dar segge se altiten fan skup.’ ‘Ja,’ sei de Hollânske hear, dy jo span bleskes keapje woe, ‘maar Deventers is Overijssels, geen Hollands. Spâ is Hollands, zoals 't gemeen spreekt, maar een fatsoenlijk man zegt spade, en zo ziet men het ook altijd geschreven en gedrukt.’ ‘No, dan mar spade,’ sei Rindert. ‘Nee,’ sei master, ‘spâ, want oars komt it net út. Spâ, A.’ En dat wie no om de a te learen! Mar doe Rindert oan de Bie, Die en Effe kaam waard it noch mâler. Dêr moast er tsjin sizze be, de, fe; want dy hienen nin klank, en dochs moast hy se útsprekke. No, dat giet fier boppe myn hoannebrein. Nei myn dom ferstân kin ik net kraaie, en do nin letter neame, as is 't noch sa sunichjes, as it het in lûd.

Boer. Dêr is dochs noch in bytsje fan oerbleaun, datste in pear hondert jier yn 't A-Bie west heste. Foar in hoanne praatste 'er moai tûk oer. Mar datsto dat mei dyn hoannebek net útsnetterje kinste, dat tanket dy de divel! Dat kin Prinsen fan Haarlem allinne, dy 't útfûn het.

Hoanne. Ik wyt it net. Mar it liket my ta, dat de Friezen wakkere onnoazel wurde. Hja litte har troch domme Hollanners yn 't lêzen en troch Juda en Israel yn de polityk onderwize.

Boer. Wat wolsto mei polityk sizze? Dat wy leaver nei smouzen harkje as nei ús dimmene foarâlders? Wolsto sizze, dat wy it begryp ferlern habbe fan de echte âlde Fryske frijheid?

Hoanne. Kukelekoe!

Boer. No, nin oerdwealskens! Fiele wy net mear, wat Fryske frijheid is?

Hoanne. Kukelekoe! Kukelekoe!

Boer. Do biste in grutske gek. Dêr is nin wiis wurd mear mei dy te sprekken. As sa'n Fryske hoanne it wurd fan âlde Fryske frijheid heart, wurdt er poergleon; dan kraait hy it út.

Hoanne. Kukelekoe! Kukelekoe! Kukelekoe!

Sate Westerein

j.h.h.