Rimen en teltsjes

Gabe Skroars reis om in wiif

Ik bin ris wiet en smoarch en ontdien fan de Boalserter merke komd: ik woe it al in bytsje ferblomme foar ús folk, mar de klean en de pong wiisden al út hoe it 'er trochgien wie: want ús mem hie al foardat ik de sliep úthie, de boel neisjoen en de pong luze. Ik gong de deis wer flitich oan de nudle, mar de jûns waard my it leksum wer oplêzen, en ús mem sei: ‘Do soeste dochs ris om in wiif omsjen. Do hieste folle stadiger libben.’ ‘Dat kin ik net sjen, mem!’ andere ik dêrop. ‘By folle troude ljuwe is 't in hiel onstadich libben: eigentlik is it in soarte fan aprilswaar, ytlike mylde leave simmerdagen nei-eltsoar, en dan wer heil en snie, ja, tonger en wjerljocht, en stoarm 'eropta; en dan wurdt de tange sims mear brûkt om de divel út it flêsk te klopjen, as om it fjoer te manearen.’ ‘Ja, mar Gabe heite,’ sei se, ‘dan hieste dochs in oanhâld as wy út de tiid rekkene.’ Ik dêr wer op: ‘Ik haw oanhâld genôch oan de âlde broeken en baitsjes, dy de ljuwe my stjoere te laapjen, mear as my leaf is.’ Koartom, hja koe neat mei my wurde; want ik hong yn 't gat as in baarch dy ringe wurde soe. Ik woe mar net, tochte my. Mar hoe nuver kin it rinne! Us buorman is wakkere tier yn de dominys. Ik nim it sa nei net, as dy ljuwe mar goed binne, en mar in goede freedsume gong troch de wrâld geane; in foarbyld docht it measte ôf. Want as de ynhouten net doge by in minske, ik wyt net, of 't wol troch preekjen lape wurde sil. Dêrom wol ik net sizze, dat it kwea dwaan sil. As in beam goed stiet te waachsjen, dan mei er wolris begetten wurde. Koartom, ik bin sa kieskeurich mei de dominys net, mar myn buorman meunstert se allegearre sneins ôf. Dan reizge er nei de iene, en dan nei de oare, en no wie oan de Baarder kant in dominy, dat nei syn sin in útrinder wie: dêr moasten wy hinne. 't Wie winter, en heal omdat it my thús te near wie, en heal út nijsgjirrichheid, reizge ik mei de man.

Doe wy oan it doarp kamen stoe dêr in moaie nije boerehuzinge; dêr stoepen wy yn, en wy fregen, of wy de redens dêr salang yn lizze mochten. En doe rôp in moai jongfaam, dy heal to de molkenkeamer útseach, sadat ik it boppe-ein allinne sjen koe; dy rôp sa freonlik fan: ‘Ja, hiel wol, freonen!’ dat ik 'er allehielendal oars fan waard, en mear om de faam tochte as om de dominy, doe wy yn de tsjerke wiene, sadat ik weinich fan de preek ferhelje kin. Allinne wyt ik 'erfan te sizzen, dat er meastal binnensmûle op 'e tosken prate, en dan rôp er wer: Jeruzalem! Jeruzalem! mei in bolderjende lûd. Hoe nuver seach ik op, doe de tsjerke útgong, en wy ús redens weromhelje soenen, dat wy oan de kofje-

[p. 324]

tafel

It lûd út 'e molkenkeamer

noade waarden, wêr dy jongfaam pronkemoai by siet. It wie in blomke fan santsjin jier, danich optakele. Moaie reade wangen hie se, mar de eagen gitswart, en dat stiet net foar in Fryske faam. Sa tink ik 'eroer, mar eltse minske het syn sin, sei ús beppe, en hja iet plattekoek.

Us buorman en de boer wiene kennissen. De boer frege: ‘Wat foar in jongfeint ha jo dêr by jo?’ ‘Wel, dat is in soan fan Pibe Rommerts.’ ‘O,’ sei de boer, ‘dy het sa'n rún hân, dy frijwat in gûns rûn.’ ‘ Just, ja. Dy foks'le nuver de wei lâns as er los wie; ja, hy het noch stêdsswipen wûn.’ ‘Dochs, ju?’ sei de boer, en al sokke hynstepraatsjes mear, dêr ik in bytsje nocht oan hie. De jongfaam siet te klontsjeknippen; dêr fleach in grut stik krekt yn myn pantsje. ‘Ho!’ sei se, ‘dat is mis!’ ‘As it miend is, net, faam; dan wie it my goed, al wie it in balstien, fan sa'n skepsel as jo binne.’ De faam sloech de eagen del. ‘Ha, ha!’ sei de boer, ‘men kin wol sjen, dat er fan deselde lape toarnd is as syn heit. Dêr haw ik ris Wytmarsumer merke mei hâlden, en doe gong it ek al nuver yn syn wurk. Keardel, wat hiene wy doe in wille! Wy sloegen yn eltsoar om as heidens en Turken. Wy jagen de eksteur en de ad'stinten de wei op. Mar it het ús jild koste.’ ‘Ja,’ sei ús buorman, ‘hy kin syn wurd wol dwaan, al is it mar in kreupele skroar.’ Op dizze wurden koe ik dúdlik merke, dat de troanje fan dy jongfaam feroare. Wie it jit mar in bakker west of in timmerman, tochte hja licht, mar in skroar! It sloof wist miskien net, dat we better sonder klerken koene as sonder skroarren. Mar ik sei: ‘Buorman, jo sizze dêr fan kreupele skroar; wyt je dan net, dat it sa beskikt is, dat skroarren, dy kreupel of rûnrêgich binne, dat sokke de bêste binne? Binne se kreupel, dan kinne se maklik de iene skonk onder de oare trochslaan, en binne se rûnrêgich, dan binne se tichter mei de noas op har wurk.’ De boer lake, dat er skodde, en de faam glimke sawat temûk. ‘Ha!’ tochte ik, ‘no fal ik har dochs net ôf.’ Dat streelde mysels; want siker it famke befoel my. De klean sieten 'er sa kant om; har moaie kleur; har ynblanke hals; har moaie rûne earmen, koartom alles naam my yn. Dêrby de moaie rike keamer; it moaie fjoer; it blinkjende hûsrie, it sulver yn de pasteleinkast; alles wie sa ferguldich foar myn jonge bloarrige eagen, dat ik as betsjoend like, en tûzen kearen dêrnei haw ik wolris tocht: ‘Sa kin men mar ienris in jongfaam leafhabbe.’ De boer noade ús te iten, of leaver dy goede ljuwe wisten net better, of dy de kofje jout is it iten skuldich. Hja lieten earst de barndewynskop rûngean, en doe it tafal sa kaam, dat de faam mytabringe moast, sei se mei in bernlike, flaaiende stimme: ‘As je b'leaft, sille je ris mei my drinke, feint?’ ‘Dêr tankje ik foar, faam!’ en ik preau. ‘Sokke drank haw ik noait dronken út in leppel, dy troch sokke lippen oanroerd is,’ sei ik. It

[p. 325]

skimere my foar de eagen, doe ik dat skepsel dêr foar my stean seach, en ik seach net ienris, dat se op de iene tean stoe. Want it ongelok woe, dat se krekt oan de oare kant kreupel wie as ik. Wy ieten, en ús buorman plakte my oan de griene side fan de faam, en de frijerij begûn, dat ik in lyts tikje mei myn kreupele rjuchter knibbel tsjin har kreupele lofter side joech. De frijerij waard grutter, doe de âlde ljuwe yn it bûthús gongen om it fee te besjen, en de faam de tafel ôfnaam. Us buorman rôp my by it útgean ta: ‘No, Gabe, do moatst 'ermei oanpiele, krekt as it âld wiif mei de hinnepiken.’ ‘Ja, mar dy rekkene dea; sa wol ik net,’ rôp ik werom. Ik hoallefoalle dêr krekt salang om, dat ik har in tútsje ontstiel en har frege om de oare sneins wer te kommen. Krekt sa as wy dêr rjucht oerein by eltsoarren stoenen, en hja sawat op 'e lippe kôge om ja of nee te sizzen, dêr komt ús buorman oanstoarmjen, en dy sei: ‘Hoe no, Gabe? Heste har noch net op 'e skurte? Jimme skroarren doare ek nin dea rôt oan. Jimme moasten ris by de hynstekeapers op 'e skoalle; dy soene jimme wat oars leare.’ ‘Ja, mar as it my te dwaan wie om kwea te learen, dan woe ik de baas sels sprekke; dan woe ik by de divel op skoalle gean, buorman.’ Sa spriek ik, en de faam sette grutte eagen op, dat ik ynienen fan in sêfte weisinkende frijer yn in rouwe bolderbast feroare. Mar ik wie te fol fan har, sa inich troch alles hinne ferslingere, dat ik it myn goede buorman hast kwalik naam, dat hy my oansette woe om fierder te gean as it fatsoen meibrochte. Doe it tsjin fjouweren rûn woe buorman fuort; want hy sei: ‘Ik sjen wol, do krigeste hjir sa'n grut klontsje yn de tee, dat ik 'er my hiel net nei set om dy mei te krijen.’ ‘Ja, wis,’ sei ik, en ik woe al nei myn redens gripe. ‘Nee, no sis ik op myn beurt, no silste bliuwe. It is sa kâld dat it ongelt. Ik sil it wol oan dyn âlders sizze, en moarn om tsien oere is de feint hjir om dy te heljen.’ De faam lake ris, mar dy wipte hurd nei it bûthús, en dy frege oan de âld boer, en mei in amerij wie hja werom, en in knikje wie genôch om my it witen te dwaan, dat ik bliuwe koe, en ik wie boppe de wolken. Doe ús buorman ôfskie nomd hie naam er my by de earm, en hy sei: ‘Dy de dominy sprutsen het, mei de kastlein ek wolris sprekke. Ik wol in ôfsetter nimme.’ En doe wy nei de herberge gongen, doe sei er: ‘De diker, Gabe, no heste byt. Maatsje, maatsje! asto dêrefter komme kinste, dan kinste dyn skroarstafel mei al syn lappen mar opbarne. Hjir hinget in boerepleats oan, man. De boer wurdt âld, en syn âld wiif is blyn, en meastal bêdridich. En d^erby jimme kinne eltsoar neat ferwite; want jimme binne beide efterbernsbern fan Mephiboseth.’ Ik moast laitsje, want de man wie rûch en bibelkundich. Doe ik wer thúskaam, doe stie de âld boer al te heajaan, en ik fage de stalhouten ris oan krekt as thús. ‘Dat giet dy jit al linich ôf,’ sei de boer dêrop; en doe begûn ik oer ko, kij en skiep te praten as in alk. Ik betaaste alle kij, en sei 'er 't mine oer. De man sei: ‘Jy koene wol boer wurde, Gabe. 't Is jammer, dat je it net binne, mar men kin 't net wite,’ sei de man, en dat hie foar my in djippe betsjuttenisse. Koartom, de man wie mei my ynnomd, en hy gong koart nei iten op bêd, en liet my mei Geke yn de moaie keamer allinne.

Wy hoefden nin ljocht; de moanne skynde boppe yn de loft, en sa'n nacht te beskriuwen is boppe myn krêft. Ik sil ús âlde Gysbert-omme mar sprekke litte.

Da 'k boaske', er'n, oon uwz Ynts, (het wier ick jiette yen Jobbe!
In jae wier earm' Djier jong), ick lille' ick bortte ick sobbe;

Ynts knuwck-forsche my weer, so lordig in so swiet:

O jeugd! o swiete jeugd! Ick mecke in sjongsum Liet.

Mar yn de neinacht, doe ik allehiel fersonken en ferdronken wie yn mysels, doe (hja siet flak foar my, en de moanne skynde har flak op har moaie troanje, sadat er yn de appeltsjes fan har brune eagen omdreau) doe suchte ik, en sei ik: ‘Wat bin ik in grut gek west!’ ‘Hoesa?’ sei de faam. ‘Ik haw altiden in tsjinnichheid, ja, in wjeraksel op brune eagen hân, en no de moanne sa freonlik yn dines skynt, no sjen ik 'er de himel fol salichheid yn.’ ‘Nee, Gabe,’ sei de faam, ‘do biste gjin grut gek west, mar do biste it jitte. Ik sil ús folk roppe. It wurdt tiid, Gabe,’ en woeps, doe fleach se op en liet my allinne sitte, en

[p. 326]

ik sloech mysels foar de boarst. ‘Gabe, Gabe!’ sei ik yn mysels, ‘do biste in gek, in ferleafde biste. Tûzenris heste sein, in frommes sil my noait fertokje, en no bart it al yn ien nacht. Mar dizze faam het my dochs leaf; want hja seit my de wierheid.’ Ik gong op bêd, mar myn Geke gong wer nei it folk onder de kij. Oft dy ek watte hearre moast dêr yn 't bûthús, dat se in kreupel skroar ta in frijer hân hie, dat kin men tinke.

De oare moarns om tsien oere kaam yn pleats fan de feint in earm arbeider, dy foar de feint yn 't plak wie. Want dy wie útfanhûs gien. Doe wy fuort soene joech se dy earm man earst in grut glês barndewyn, en doe er dêr in swolch fan naam, doe striek er him oer it liif en sei: ‘O, bêste faam! dat falt 'eryn as Gods wurd yn in soldaat. Want ik ha it yn gjin healjier preaun, en yn gjin fearnsjier spek of flêsk yn hûs hân.’ (Om it earste wurd koe hja hast wol lake hawwe; mar it twadde makke it minder.) ‘Mar ik moat net kleie, faam; want ik haw it mysels dien. Ik ha yn myn jeugd te los libbe en gjin priis op it jild steld, en no ik oppasje wol is it te let. Ik doar oars sizze, dat ik oprjucht bin: ja, ik bin altyd te oprjucht west. Mar ik kin jimme sizze, dat it my wolris om 't hert slacht, as ik myn seis earme berntsjes en myn wiif dêr om de hurd heukerjen sjen; en as ik dan tsjin mysels sis: ‘Dat is dyn skuld,’ dan rinne my de triennen wolris oer. Mar wat sil ik? Ik arbeidzje mar wer, en siikje mysels op te barren mei kwinkslaggen lykas je niis heard habbe.‘ Wy stiene allegearre besaud by eltsoar en de iene seach ferslein op de oare. Ik ek; ik wist wol, dat it in mâle Bearn wie, en dat it mâl gien wie, mar dat er dêr safolle betinken en gefoel fan hie, dat hie ik noait tocht. Geke wie hastich fuortrûn, en dy kaam werom mei in grut stik spek, wol seis pûn swier. ‘Ha jo dêr wol sin oan?’ ‘O, myn leave faam!’ sei er, ‘ik soe jo wol patsje, mar dat kin Gabe wol ôf.’ ‘En dêr haw ik jitte in stik spekkoeke foar jins earm wiif.’ Dat die se yn in pûde. ‘Tankje tûzenris,’ sei de man. De boer die de groetenis oan ús heit, en sa teagen wy 'erop ôf. ‘Gabe!’ sei de arbeider, ‘wat hesto dêr in bêst faam krige! Of wie se noch sa mishipt, of wie s' 'er ferwoechsen by, it wie jit in ingel; want in meilijich hert is in goed hert.’ Ik swijde dêrop; want ik wie ek beteutere en ontdien.

Einlinge kamen wy thús. ‘No,’ sei ús Rommert, ‘do komste fatsoenliker foar den dach, as doesto mei de Noarger rún yn de sleat sitten hieste; mar do wurdste ek in dei âlder.’ Us heit en mem wiene allehiel yn 't moaie pak stutsen, dat ik by sa'n gnappen faam, by sa'n riken faam west hie, en dat wol ien fan har âlde kunde. Mar it moaiste fan de reis wie, dat Bearn syn wiif op ider ein fan dy spekkoeke in trijegûne fûn. Noait fan de dei fan myn geboarte ôf haw ik blider minsken sjoen as dy twa ljuwe. De man siet yn de hoeke te sjongen en hy smiet de hoed yn de skoarstien op fan blydskip doe er my seach. It wyfke stienen de triennen yn de eagen, en dy sei: ‘Dat minske woe 'k wolris sjen.’ ‘Wel, dat is in kreupelen ien lykas ik bin.’ ‘Hâld de bek, ju,’ sei Bearn, en stiek my de fûst ta. ‘Sille je komme te meltsjen, Bearn?’ ‘Ja, Gabe,’ sei er, en ik gong 'er wer út.

Lykas ôfsprutsen wie, soe ik mei in fjirtsjin dagen wer by de faam komme, mar ear't 'er fjouwer dagen om wiene, hie ik har al op de hynsteslide. O, wat fermakken wy ús! En ús âlders seagen 't mei gjin lede eagen oan. Omdat ús beiden it riden lêstich foel moast ús âlde guds it ontjilde.

Tenei, doe ik ris wer by har kaam, hie ik te djip yn de romer sjoen: ik hie alderhande nuvere praatsjes, en dêr siet in feint yn de hoeke, dat in neef fan Geke wie; in stumper, dêr net folle ferstân yn siet. Yn myn oerdwealskens koe ik net litte him sa onder wetter troch de gek oan te stekken; ja, ik koe it net litte 't har heit min of mear te dwaan. Mar doe ik allinne by har kaam, doe waard my it leksum oplêzen, en hja sei mei in sêfte leidige stimme: ‘Gabe-heite, dêr heste it min makke. Het ús neef in lyts ferstân, syn hert is te goed om him foar de gek te hâlden. En dêrby heste ek onfoarsichtich west; want hy is sterk, en kin dy wol meitsje en brekke. Mar meast griist it my jitte, datste myn âlde heit’ ... en hjirop begûn hja te kriten, en de triennen fan in jong frommeske, dy men leaf het, binne sterker as kanonkûgels fan ús fijannen. Ik wie allehiel te neatte, en myn hert wie sa brutsen, dat my de wetterlanners ek oerrûnen, en ik betterskip beloofde.

Ik seach no oan har dizze trije dingen: foarearst, dat hja tefolle ferstân hie, om har troch

[p. 327]

flaaien yn it net lokje te litten; ten oarden, dat se in meilijend hert hie; en ten tredden, dat se wol wiste, dat de froulju de mânlju bêst mei sêftens liede kinne; ja, dat se 'er master en hear fan binne, dat se har om de fingers wine kinne, as it mei sêftens giet. Master Freark syn âld wiif seit altyd: ‘De mânlju binne lykas de fjoerstiennen: as men dy stikken slaan wol en men leit se op in balstien, dan fleane de fonken 'erút, en de fjoerstien fljocht fan siden út en bliuwt hiel; mar lis him op in kessen, slaan 'er mei in moker op, en hy fljocht yn tweintich stikken.’ Om koart te gean, ik rekke allehielendal op dy faam ferslingere, en ik hie wis mei har boaske; mar sjoch, wat barde! De faam krige de pokken, en waard 'erfan skeind; en no waard ik fan myn makkers pleage, dat ik sin oan wat raars hie, en no liet ik har tsjin myn sin stiltsjes glide, en ik bleau wei. Mar myn makkers hiene my ek al de hiele winter pleage, en seine altyd: ‘Asto nei de preekstoel silste mei dyn breid, dan moatte jimme lykas de stêdljuwe yn in sleepkoetske; want as jimme te foet geane, dan fleane jimme stap op stap tsjin eltsoar oan.’ En oan sokke praatsjes steurt in jong minske him sims safolle, dat er dêr allinne om syn grutste belangen foarbysjocht. Doe de faam nei de pokken wer op de fuotten kaam en ik stil weibleau, doe skreau se my út har goedheid jitte in freonlike brief, wêryn dat se my betanke foar alles, mar hja ferge net mear, dat ik har leafhabbe soe, omdat hja skeind wie. Fergeat ik har, it wie net goed fan my, dat ik sa licht fan har ôfseach. Ik wie as in hiel hopen berntsjes, dy de nút leafhabbe, om mei de dop te boartsjen, en dy de pit weismite. Tûzen reizen het it my roud, want noait krij ik wer safolle sin oan in faam as oan dat minske. En no gong it mei my yn de wyldernisse. Ik reizge nei allerhande fammen krekt salang as ik omkomd wie, en ik nearne mear heul fûn, of it moast allehiel yn de frjemde wêze. De lêste kear, dat ik by in faam west ha, dat wie op in Drylster merke. Doe seach ik in tsjep boerefaam, dy by in âld boer wenne. Ik wie by in omke, dat in bakker wie, útfanhûs. Ik hâlde merke mei de faam, en mei in fjirtsjin dagen reizge ik nei har to op in sneintejûne, mar dêr bin ik sa raar weirekke, dat my it einekroas op 'e holle siet, en dat ik in dei op bêd lizze moast, om de klean op de ûn op te druien. Ik woe net sizze, wat my oerkomd wie, mar lykas 'er nin moard ferhoalen bliuwt, sa gong it my hjir ek mei. En doe moast ik wat hearre, dat kin men tinke. Mar om oan al dy praatsjes in ein te meitsjen, sa makke ik 'er sels dit sankje¹ op, en dat song ik alleman foar, dy 'eroer begûn.

Nei dizze set haw ik noait wer nei froulju taald, want dy ik wol hawwe woe, dy woe my net hawwe, en dy my wol hawwe woe, dy woe ik wer net hawwe. Ik kaam ris by in feint fan ús, dy in jier of fiif troud west hie. Dy siet by in moai fjoer en paste op 'e brij. Hy hie it âldste jonkje op 'e knibbel sitten, in skilderij fan in jonge! Syn wiif hie ien yn 'e skurte, en ien lei yn 'e widze. ‘No heste it wûn,’ sei ik tsjin him, ‘no-sto wiif en bern heste, maat. No kinste de brij omriere.’ ‘Ja,’ sei de man, ‘no wyt ik, wêr ik foar arbeidzje. Ik plichte foar de kastleins te wrotten en te wramen, en no dwaan ik it foar myn eigen flêsk en bloed. Mienste dat dat gjin nocht is, Gabe? Mienste dat ik net grutsk bin op sokke moaie gesûne bern? Mienste dat it gjin inerlik fermeitsjen is, dat de bern jûns sa bliid binne, dat hja by my opfleane as ik fan it lân kom? En as ik dan sa wurch bin, dat ik hast net sitte kin, dat myn wyfke alles docht wat mar kin, om út ús lyts bestean my te ferkwikken? Is dat gjin nocht, Gabe? Do witste wol better, feint.’ ‘Ja, mar,’ sei ik dêr wer op, ‘de measte houliken binne as in sûkerbeantsje. Dat bytsje sûker is 'er gau ôfsobbe, en dan miene folle ljuwe, dat 'er in swiete mangelpit foar den dei komme sil, en it is in stik duvelsdrek of rabarber, en dan lûke se mislike gesichten.’ ‘Ja, heite,’ sei de man, ‘it giet dy as de foks yn de fabel. Dy seach in moai bosk druven hingjen; dêr hie er folle sin oan, mar hja hingen him te heech; hy koe se net rikke. ‘O!’ sei er, ‘hja binne dochs ek mar soer.’ Sa giet it dy ek. Do kinste gjin goed frommeske mear krije, en no begjinste op it houlik te smeulen. Mar do kinste 'er dêrom jitte wol mei in slingerslach oan reitsje. Dy

1 Dat sankje dêr is de piip mei oanstutsen.

[p. 328]

âld boer te Abbegea moast earst troch 'e skoarstien reizgje, en doe hie er mei in rep in wiif. Sa kin it dy ek gean.’ Doe hie ik genôch, en ik winske him genacht, en ik bin en bliuw de âlde feint Gabe Skroar.

Grou

e.h.