|
| |
In jûnpraatsje fan Gabe Skroar
Op in kâlde winterjûn foel it praat oer de krapte fan de earme ljuwe, en oer gjirrige minsken, dy neat weijane as dat nedich is of dêr hja ta twongen wurde. Elts sei der sines fan en op it lêst fette Gabe it wurd op, en sei neiernôch wat hjir folget. ‘Ja, de gjirrichheid is de wurtel fan alle kwea, mar is in bittere wurtel slimmer as de stjonkwurtel, dy fergiftige wetterskearling, dy as men 'er mar in lyts stikje fan nimt yn koarten tiid deadlik is foar
| |
| |
minsken en bisten. En de man, dy troch gjirrichheid in dûbelstoer behandelt as in stik gleon izer, dat er hastich wol tsienris omkeart foardat er it útjout, is lykas Camphuysen seit: “De mensch door menig zielsgekwel sterft meer dan eenen dood.” Mar wat is gjirrichheid? En wêr rint hja op út? Ik sil it jimme sizze, freonen! Ik wol de minsken net by in baarch gelykje, mar twa dingen hawwe de minsken mei dat bist gelyk; dat is de mage, en de oergeunstichheid. Net allinne, dat in minskemage folle fan it fatsoen fan in bargemage het, mar hy het 'er it aard ek fan. Want it is in ding as de keats fan de fearskippers: dêr wurdt alderhande iten yn smiten, en meastal wit er rie mei dat túch; en hoe nuver dat it liket, it is dochs wier, dat de measte minsken 'er guod yn slane, dat as it troch eltsoar rierd waard, dan soe 'er nin hûn de bek op sette.’ ‘Kom oan,’ sei Gabe tsjin master Freark, ‘ik sil mar ris stelle, jy binne by de grypman nedige te iten: dêr komme jy de moarns om alve oere sa gau net, as jy krije sterke kofje, dy om jo jitte mear oan te fiterjen en sterker te meitsjen, mei ferbarnde sjerp oanmingd is. De kofje is jitte tsjok fan reame en wite topsûker. As jimme dêr genôch fan hawwe, dan komt it kroansop, de jenever, op tafel, dêr de statekûgels op driuwe, mei bitter dêryn; bitter, dat út alderhande hjitte krûden en wurtels, dy fier efter de waaibergen woechsen binne, dêr de apen mei de minskebonken boartsje as de berntsjes hjir te lâne mei hispelprikken en kowebonken. En dat bitter is sa sterk, as it troch de earste distillateur fan kweade dampen, troch koarthakke, op de fornuzen fan de hei útbret is. En as dat weinomd is, nammentlik as de noazen begjinne te glimjen en de tonge al min-of-mear dûbeld slacht, dan wurdt 'er de tafel dutsen; en as 'er in goed wurd
sprutsen is, dat by de langste mieltiid sa koart mooglik makke wurdt, dan wurdt 'er dalik in romerfol kâlde reade wyn ynskonken; dan wurdt 'er in Doctor-Snelletje dronken. Dat is de foarboade om de mage te warskoujen fan de grutte dingen, dy 'er op til binne. Dan wurdt 'er in sop opskept, heal brún, heal blank: hja neame it skylpoddesop, dy sa heislike hjit fan smaak is, dat in earlik kristenboereminske, dy by brij en ierdappels, by earte en beane en groat en koartmoes grutmakke is, wol winskje mei, dat him de mûle mei estrikken opset wie. En dy ljuwe, dy de tonge al ferskroeid is en de hiele mûle ferskromfele is as in bokkefel, dat yn alún loaid is, dy ite 'erfan as it wjitten brij wie; en de oare fatsoenshalven in leppelfol of fjouwer, mei de gedachten: “Slaan yn mar! Dêr sil wol better iten komme.” En dat komt no ek, en dat is de hoofdarmee. Twa stikken bret flêsk; ierdappels; twa, trije soarten fan griente en apelguod; en no wurdt 'er tahaaid, fan alles in priuwke, en it flêsk wurdt troch 'e Sardammer moster dweile. Dan komt 'er in hazze, dy in fjirtsjin dagen onder in ôftek yn de bleate loft hinge het, dêr in lucht ôfgiet, dy hja pikant neame; krekt in walm lykas de murden ôfgiet, as se út de hoalen drinzge wurde. Dan snippen, dy bret binne mei him en grim, mei termen en al wat 'eryn heart te wêzen, en dat ik net op syn Frysk neame sil. Dan wurdt 'er boffert opset mei apels, parren, prommen en dowen; fan meast alles wurdt watte ynnomd. Dan komt 'er kersen yn barndewyn of gimberwurtel, hjit en swiet. Dêr is soms jitte wol mear; mar rier no alles wat ik hjir opneamd ha mar ris troch elkoarren, en ming it oan mei dy hjitte sterke tee, dy in oere dêrnei dronken wurdt, en soe 'er no wol in hûn wêze, dy 'erfan frette woe, as er nin trije dagen opbûn sitten hie? Sjoch jimme no wol, freonen, dat
in minskemage net allinne it fatsoen, mar ek it aard fan in bargemage het?
It twade ding, dat in minske mei in bargemage gelyk het, dat is, lykas ik sei, de oergeunstichheid. Sjoch dêr dy tsien bichjes! Moaie bistkes, net? Jammer dat hja grutter wurde! Want fuortoan is 'er neat oan, as dat 'er oan in ondogensk minske is. Frette en sûpe by it bealchfol, en dan jit mei in ferkeard sin troch de wrâld, mei grommen en brommen. As men se foarút hawwe wol, dan moat men se mei alle macht oan de kwast fan de sturt lûke. Hja doge net foardat se it mês troch de kiel hân habbe. Mar dy bichjes, sjoch ris, wat rinne hja nei de trôch no it sûpen 'eryn getten wurdt. Dêr is al ien, dy het genôch. Sjoch, hy kin just gean sa fol is er; mar hy sjocht ris om, en sjocht dat al syn makkers jit al fuortslabje. No rint er gau werom, hy set 'er de snute jitris yn, mar hy kin net mear. Dat
| |
| |
docht er trije, fjouwer kearen nei-eltsoar. Dat is de oergeunstichheid, dy de minsken mei de bargen te wrâld bringe. Sa binne de lytse berntsjes ek: hja binne altiten bang, dat se ferongelike wurde. In lyts bern is meastal bang, dat er net oan syn part komme sil. Jaan twa berntsjes elts in stikje koeke; pas dan foaral op, dat se beide allike grut binne, of de oergeunstichheid komt by him op. Gysbert-om seit net te onrjuchte:
Hoe fet sopje oare ljus petiellen!
En buorljus kij jaan grutte miellen.
't Is de grutte wet fan selsbehâld, dy ús ynprinte is, en dy bringt allicht de sucht yn de minske om mear te begearjen as er nedich is. It onderrjucht fan oare minsken en de rede moat dizze sucht neierhân oan bânen lizze, of dêr komt dat monster út fuort, dat wy gjirrichheid neame.
Dêr is oan de oare kant nin grutter lof, dy men in boargerman jaan kin, as dat er de tarring nei de nearring set. Ik hoef net te sizzen, hoe ús de dagelikse onderfininge leart, dat 'er wiif, bern, freonen en neibesteanden om suchtsje moatte, as dêr net om tocht wurdt. It stiet jin frij, ja, men moat sels sa kloek wêze as men kin, mar men moat oppasje, dat men jinsels en in oar net tekoart docht, en syn fatsoen hâlde wêr it te pas komt. Wat leit 'er in oar oan gelegen al wol ik foar mysels beane ite, en it wetter yn pleats fan kofje of peccotee drinke; mar as men yn de folop sit, dan in earm minske jitte yn syn lean te beknibbeljen, of wezen en widdowen te rûpeljen en te goarjen oan 't grêf ta, dat is lykas Tantalus oan de lippen ta yn 't wetter te sitten, en jitte fan toarst te fersmachtsjen. En it is ondogensk boppe alles om 'tjinge jin boppe tûzenen as in foarrjucht jûn wurdt te gebrûken om in oar jitte mear onder 't sim te krijen, en nei jin te skuorren wat los en fêst is. Sa libbet de gjirrige man fuort; it is in ivige striid om mear te hawwen. Hondert lytse dingen, dêr in gewoan minske net om tinkt, nimt er te bate om syn pong te foljen; ivich sit er te rekkenjen mei kryt en houtskoal om 'er jitte mear út te heljen. Wat in oar genot neamt is by him oerdied. Dêrby is hy in hater fan alle keunst en witenskip, dy it jild heger achtet as alles wat in minske besit en him feredelt. Hy neamt it sierlikste skilderij, de hearlikste muzyk, it swietste gesang mar gekheid omdat 'er neat mei is te fertsjinjen. De godstsjinst wurdt fergetten sels; want it jild is de God fan de gjirrige, en de soarge foar it jild oermastert de soarge foar de siel. Mar it slimste fan de kwale is, en dat woe ik lêst sizze, dêr de gjirrichheid op útrint, dat er altyd oanwint, dat it in ynfrettende kanker wurdt. Alle gebreken fan in minske nimme in ein mei de
jierren; de grutste leafhabbers fan de flesse moatte einlinge krimp jaan. As se âld wurde sizze se allegearre: “Wy jane it wûn. De hûd wol it net langer lije.” De grutste leafhabbers fan moaie hynzers sitte op har âlde dei yn de hurdsherne, en prate net mear oer hynzers. En dy yn har jonge jierren troch sleatten en slodzen fleagen, dat har it flach om de hals en it einekroas op 'e hoed siet, om in moai faam op te siikjen, dy sizze, as 'er fan in moai frommeske praat wurdt, dy sizze op har âlde dei: “Och! in frommeske is mar in minskebehelp, goed om de brij te sieden en de himden te wasken.” Mar as hja dan sizze: “Hja hawwe jo dochs frij wat jild koste, pake!”, dan seit er: “Wat guod?”, dan is pake kwarteldôf.
In oar úteinde fan de gjirrige minsken is, dat se jitte earm wurde: en dan hawwe se jitte in foarrjucht, dat se yntiids hurdzjen leard habbe. “Dat hja earm wurde?” freget miskien immen. Ja, earm trochdat de gjirrichheid syn master bedraacht, en dy ivige, pynlike, knipende begearte nei mear loadst har einlinge nei in kantoar, dêr mei grutte ferguldene letters op skreaun stean moast:
Is een hemel voor de dwazen;
ik mien nei it kantoar fan de Loterij, dy yn alle lânen, dêr mear noed foar de skatkiste stien wurdt as foar de goede ljuwe, dy him folle moatte, oerein hâlden wurdt, mar dy yn Frankryk op 'e grûn ôf sljuchte is. En dêr ferspylje se alles yn, en wurde fan alle stammen
| |
| |
Israels 'er jitte by útlake op 'e keap ta. Inkelde, dy it jild net sêd wurde koene, wurde einlinge it libben sêd, en hingje harsels yn in skuorre of op in souderke stil foar it each fan de minsken wei, of litte harsels op in iensume pleats fol wetter rinne. Mar de measte oerlibje harsels en har eigene gjirrichheid. Hja ferdroegje en ferskromfelje, en har lêste soarge is jitte de jildkiste. De bleke hân fan de dea strykt it gerdyntsje ticht en skiedt him fan alles ôf, wat him syn hiele libben troch as ien gedachte oermastere hie, it jild. De klokken liede neat as freugdetoanen foar syn loerende erfgenamen, en nin trien fan drôfheid of tankberheid biggelt oer de wangen fan ien iennich stjerreling. En dêr leit er no op itselde tsjerkhôf, yn dyselde ierde, as syn buorman, in earme arbeider, leit, dy mei swiere arbeid acht bern grutbringe moast, en alles en alles foar syn hûsgesin wie; en dy God yn syn hege need sa faak bea om in tsientûzenste part fan it jild fan syn rike buorman. Dêr lizze no beiden even ryk! Wa sil de bêste wêze? Dat is in sletten boek hjir foar ús earme bline minskebern; in sletten boek fol tsjustere djippe geheimen, mar har blêden wurde opdien yn de ivichheid. Us komt it oardiel net ta.’
Doe sei Saskemuoi: ‘Do falste my al tefolle út it mâle yn it earnstige.’ ‘Dat heart sa,’ sei master Freark, ‘men kin ek net altyd sjonge en altyd laitsje. Lit him syn gong mar gean. Him is it wurd wol tafertroud. Jammer dat dy jonge op 'e skroarstafel omkruse moat.’ ‘No priizgje my net tefolle; want dan mocht ik tefolle sin oan mysels krije, en dan hie op it lêst gjin minske mear sin oan my,’ sei Gabe dêrop. ‘Ik leau,’ sei Freark dêrop, ‘dat 'er jit al mear gjirrige minsken binne as men mient, en hja binne jit al yn achtinge. Wêr komt dat fandinne, Gabe?’ ‘Gjirrige minsken dy binne dêr mear as rynske,’ sei Gabe, ‘mar folle tsjenne in oar baitsje oan as hartabeheart, om har skurfte hûd te bedekken. Hja binne ek al as it bjirkenhout; dêr moat men earst trettsjin basten ôfskile ear't men oan 't sûne hout komt. De gjirrigerts binne lang net sa as hja ús op de komeedzje fertoand wurde, mei âlde smoarge nachtjaponnen oan, op sleepskuon mei prûken op 'e holle, dy jier en dei op 'e brol omswalke habbe; dy earst in dominy, doe in klerk, op it lêst in leedbidder en it alderlêst in earm skoalmaster de pleats bedutsen het, dêr it ferstân onder heart te sitten. Dy skieppe-yntaasten en wâld-ierdappels ite, en it jild yn âlde hoazzen en kessenslopen, yn holle balken en de boppe-einen fan âlde kasten weihoerdzje. Nee, dêr binne ek wol hiele deftige gjirrigerts, gnap yn 't habyt, en dy soms wolris goeddwaan om de minsken te ferbjusterjen, mar dy him yn 't geheim knipe dat 'er bloed neirint. Men fynt ek oare, dy lang bidde en mar koarte mieltiden hâlde, út freze dat de boaden de mage oerieze sille; dy gjin tsjerkgong fersomje, en dy 'salmsjonge, dat buorren en oerbuorren it hearre kinne. Dêr
binne ek rouwe apostels onder, dy flokke en swarre, en dy beare, dat it har net skele kin, en dy, as de reap draaid is, alles yn har nêst skuorre. Al dy ljuwe hawwe mar ien ding mei-elkoarren gelyk; dat se nammentlik net wite wolle, dat se jild hawwe, en wêr har jild sit. Hja geane allegearre troch 'e mesken, en wurde achtenearre (achte en earre) behalven fan dy de trettsjinde bast oplichte habbe, koartom, dy har kenne. En dêrby: foar it stomme jild is ek in stomme earbied onder de measte minsken. Sjen 'er noch sa haveleas of belabberd út; wês brutaal as de boal, en sa dwers as in harke; wês fûlfrettende gjirrich, dyn jild jout dy achtinge ... Nee, dat is it wurd net; it jout freze en ontsach. Us heit reizge ris mei in earm man troch de Wâlden om kij te keapjen. Dêr kaam har in âldich man temjitte, dy in âld fet eftersteekje op hie mei in foerlekkens baitsje oan, mei de hoazzen op 'e slomp en gearsette klompen oan. De earm man lichte nederich syn huodsje, en sei: “Dei, bysitter!” Doe sei ús heit: “Licht jo foar dy man de hoed? Docht dy jo safolle goed?” “Dat net,” sei de man, “hi sal gin krûm weijaan; mar hi hat wol.” Inkeld bart it jit wolris, dat se net ontsjoen wurde, lyk as jimme hjir oanhearre sille, dat ik jimme hjir ferhelje sil. It is mûlk, dat ien fan jimme it wol earder ris heard het, mar allegearre net.
It is ris bard te Koudum yn Gasterlân, dat dêr in âld kofskipper kaam te wenjen; dy hjitte yn 'e wann'linge Japik Swerver. No, dy namme koe er wol fiere; want lange jierren efterien hie er tuske twa stevens swalke om syn brea, en no hie er it einlinge safier brocht, dat er de skiepkes op it droege hie en dat er fan de blêden libje koe sonder dat er de
| |
| |
beam hoefde te rûpeljen. Dêr libbe er sawatte hinne, en foar tydkoartinge hie er in gnap jachtsje, dêr er mei op de mar yn de Fluessen omstrûsde; in pear skeakels, in tôchseintsje, en wat fûken 'erby, dêr brocht er de tiid sawatte mei te'n ein. En jûns gong er by syn buorren te praten en ferhelle fan oare lânen en minsken, sadat de âlden net allinne nocht fan him hiene, mar de berntsjes ek; want omdat er noait mei lege bûsen kaam, sa hongen se him oan syn klean as kladden, en de earme ljuwe wisten ek wol wêr Japik-om wenne as de need oan de man kaam. Om koart te gean, it wie 'n man sa as men mar in bytsje fûn. Dêrom hie de gemeente mar begrepen, om dy man de eare te jaan dy him takaam, en him diaken yn de tsjerke te meitsjen. Mar de man sei altiten: “Ik wol graach, en jimme kinne it my meitsje; mar ik sis jimme, ik bin dêr net geskikt foar”; en dat holde er mar fol. Mar de minsken te Koudum tochten 'er oars oer; dêr foel op syn libbenswann'linge en al syn dwaan neat te sizzen. Hy koe pront lêze en skriuwe om it boek te hâlden. Hy hie folle tiid oer om de earmen te fersiikjen en te helpjen, en de gemeente stimde him en twong him heal om it oan te nimmen, en hy naam it oan. “Mar,” sei hy 'erby, “ik wik it jimme; it sil de gemeente wee opbrekke. Jimme sille it onderfine, dat ik 'er ongeskikt foar bin. Ik sis it jimme jitris, it sil jimme rouwe.”
Japikom yn 't hekje
No wenne 'er yn dy tiid in grytman dêr te Koudum, dy sa smoarryk wie as 'er mar inkelde yn hiel Fryslân binne, mar sa trochtrape troch alles hinne gjirrich, dat 'er neat ôfgong as de reek. Hy libbe as in hjerremyt, en joech gjin duit oan de earmen. It earste jier dat Japik Swerver yn 't hekje siet, gong it bêst mei syn diakenskip; hy siet mei in swartlekkens âld-Frysk rokje mei klinken oan, mei in siden damasten onderbaitsje mei sulveren knopen, mei gouden knopen yn 't himd, en in moai siden Eastynjesk doek om 'e
| |
| |
hals, dêr jit in seemansstrûs op siet. Inkeld kaam de âlde biis jitte wolris út, as 'er in moai jongfaam foar it hekje kaam te sitten, dat er dan de prûk ris watte skeef loek, of ris in bytsje skilich seach om dy sloven oan it laitsjen te krijen; mar dat merkte in oar net, en alleman wie tefreden oer de keus dy hja dien hiene. Mar it twade jier moast de man mei it ponkje troch de tsjerke gean om de gaven foar de earmen op te heljen, en doe rikte er, lykas it gebrûk wie, it ponkje earst oan de grytman ta, dy nêst it diakenshekje yn in stoel siet, en doe dy syn gave jûn hie kearde Japik-om it ponkje flak foar de preekstoel om, en dêr kamen twa duiten útrôljen, en doe sei er lûdop: “Dêr hawwe we it earste oartsen al! Dêr lis ik in blank by; dan is it in stoer.” Hy stiek dy duiten by elkoar yn 't ponkje, en gong de gemeente rûn, krekt as 'er neat gebard wie; mar de grytman stau grimmitich de tsjerke út. De measte fan de gemeente giisgobbene, en de dominy wie sa fan syn stik brocht, dat er dalik sjonge liet, wêrop dan ek al skielik it Amen folge. En doe Japik-om foar de tsjerkerie komme moast mei de grytman 'erby, lykas wol te tinken stiet, doe bekende er earlik skuld. “Mar,” sei er, “ik haw jimme foarôf warskouwe, dat ik ongeskikt wie, mar jimme woene my net leauwe, want ik sis altyd de wierheid, en dat makket in minske ongeskikt foar folle dingen. En ik haw it gelok, dat ik nin minske nei de eagen hoef te sjen. Want wat ik yn de wrâld ha, dat ha ik mei Gods help oan mysels te tankjen.” “En oan jo, mynhear,” sei er tsjin de grytman, “haw ik neat misdien, as dat ik ús Leavenhear wat foarútrûn bin; want dêr stiet ommers skreaun: Wat gij in het verborgene doet, dat zal u in het openbaar vergolden worden. Ik
betankje foar myn diakenskip, en kom net wer yn 't hekje; en ik winskje jimme it bêste.” En doe gong Japik-om fuort. “En ik ek,” sei Gabe. “En ik winskje alle gjirrige ljuwe, dat hja sa te pal reitsje as dy grytman.” Ut.
Grou
e.h.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd