Rimen en teltsjes

Taheakke
Fan J.H. Halbertsma

Wat Gabe hjir yn syn reis fan de hûn yn 'e tsjerke ferhellet, wyt ik net as wier is. Mar efkes nei 1787 is 'er yn in tsjerke fan Eastdongeradiel in ding bard, dêr ik foar ynstean. 'Er preke in dominy mei in fyn ferstân, en dy 't hert op it rjochte steed siet; mar hy hie it ongelok, dat hy net sa gleon foar 't hûs fan Oranje wie, lykas 'er doe wol folle bearden. Hy hearde, lykas men it neamde, ta de patriotten, en de patriotten wiene troch de bajonetten fan de Prusen ta swijen brocht, sadat se moai onder de knip sieten en amper kikke doarsten. De dominys krigen allegearre in foarskrift wat en hoe se foar de prins bidde moasten; dy it net dienen, wisten har lot. Doe ús dominy, dêr ik niis fan sei, yn it neigebed oan dy wurden takaam, hie de master, dat in biis wie, in hûn onder de bank by him klearlizzen, dy er sa ongenedich op de sturt trape, dat it earme bist moarddédich begûn te jankjen; en doe dit al oanboaze, stiek de hele gemeente de holle op. Dominy bleau midden yn dy wurden stykjen, en sei Amen. Sa as dominy fan de stoel kaam wie syn earste wurd oan de master: ‘Meester, wat schandelijk leven was dat met die hond?’ ‘Ja, dominy,’ sei mas-

[p. 245]

ter, ‘as jy foar de prins bidde, dan gûle de hûnen it út.’

De Friezen is altyd in frij folk west. Frije ljuwe litte har net licht oan it lyntsje bine fan seremoanjes; as it ding, dêr it op oankomt, yn 'e heak is, kinne har de omballingen net folle skele, en wat de ljuwe mei kompliminten fan har sizze, dêr laitsje se watte om. Dat sjocht men noch oan de Ingelsken; en sa wie it tefoaren ek mei de Friezen. In folk no, dêr sa'n frije geast yn spilet, het kwinkslaggen en oanslaggen, dêr in folk, dat nei oarmans pipen dûnset, nin begryp fan het. As ik de Friezen ferlykje mei ús lânslju yn de oare provinsjes, dan leau ik, dat 'er wol minder kristenen binne as hja. Flokwurden dy yn de mûle fan oare provinsjelju bestoarn binne, en spotten mei de godstsjinst, wie har in grouwel; mar dat naam net wei, dat 'er yn dy pleatsen, dêr se oars nin wurd kikke doarsten, onfoege dingen barden, dêr wy no nuver tsjin opsjenne. Yn de tsjerke selme, dêr de Friezen oars sa dimmen en stil binne, koenen se it net litte om soms mear mei har gemak, mei har lust en spotfûgelige aard as de deftichheid fan de pleats te riede te gean. Ik sil 'er jimme in pear staaltsjes fan sizze, mar ik wol nin nammen neame, hoewol ik se wyt. De neikommelingen fan dy nammen libje noch, en dy soene licht tinke, dat dit wie om har in stikel te stekken, dêr it fier fandinne is. Wierheid sis ik, mar ik bin bang, dat de ljuwe my dochs net leauwe sille, omdat ik nin nammen neam. In tûk leagener het dit boppe my foarút, dat er altyd syn minsken neamt, en de oere, en de pleats.

In dominy fan Aldegea bepreke Hynljippen eftermiddeis, as it dêr fakant wie. Yn de toer te Aldegea wie in klok, mar sonder slachwurk, en omdat er bang wie, dat er te lang preekje soe om yntiids te Hynljippen te wêzen, liet er syn dochter om tsien oere mei in kneppel op de tsjerkedoar bûnzje. As dy pomp kaam, wie de oere ferrûn, en dominy sei Amen.

De dominy te Eastermar, dy de twade augustus 1705 stoarn is, kaam as elts treftich predikant mei rôk en mantel op stoel; mar as it simmers myld wie, en de boeren yn de tsjerke sieten te switten en te sliepen, dan hong er syn rôk en mantel oer de râne fan 'e preekstoel, en preke yn in rea damasten baitsje mei sulveren knopen, dêr peardsjes op wiene. Ik leau, as dat no barde, dat 'er mear om it baitsje as de preek fan dominy komme soenen, en lykwol preket it baitsje net of de mantel en rôk, mar de man, dy 'eryn sit.

In dominy, dy tuske de 4 en 5 april 1745 stoar, stie yn 'e Haskerdiken, dêr doe in lytse gemeente wie. De man wie bêst, mar hy koe it ein net fine; hy preke te lang. Iender's waard it sa let, dat de boeren ien foar ien dripjende út de tsjerke sloepen; op it lêst bleau de master allinne oer. Mar dy makke it ek koart, en sei by it útgean: ‘Dominy, as je dien hawwe, woll' je dan de doar wat efter jo talûke?’

Sommige dominys lieten ek wolris Frysk yn de preek floeie. De foargonger fan myn stalke sei ris op Palmpeaske oan de gemeente: ‘Freonen, ik fersiikje jimme takommene freed te begraffenis, mar 'er wurde nin bôlen jûn.’ Hy woe sizze: ‘Ornaris komme jimme op begraffenis om de leedbôlen; as 't jimme dêr hjir ek om te dwaan is, moatte jimme mar thús bliuwe. Hjir is it om de deade te earjen.’ De lêzer sjocht, de wurden, dy sa ienfâldich en plat lykje, sneinen as in flime.

Mar net alle dominys hiene safolle ferstân as dizze man. In bulte wiene better yn de flêskkûpe en har hôf thús, as yn de boeken. Dat giet yn alle fakken sa; goeden en tsjoeden rinne troch eltsoar, ek onder de doctors en abbekaten, mei dit onderskie, dat in kundich doctor of abbekaat, dy flitich is, fierder yn de wrâld komt, en dat it domme heapske in kundich dominy meast sitte lit, as se him mar net ferkettert. Sa meitsje domme gemeenten domme dominys, en beide binne se oan eltsoar weage. In leaf lyts eksimpeltsje sil jimme dat klearder meitsje.

In dominy yn Frjentsjerteradiel hâlde 'er sân of acht preken op nei. As er No. 8 preke hie begûn er wer mei No. 1 fan foaren ôf oan; dan hie er skjin linnen. De boeren hiene dy acht hurddravers sa faak rinnen sjoen, dat se it eindlik sa wurch waarden as spein spek. Twa boeren klagen doe har need oan de grytman Sicce Goslinga, dy har frege, wat foar teksten dy acht preken hiene. De boeren karden de holle; de iene seach de oare oan,

[p. 246]

mar nin ien fan beide wist it. ‘My tinkt,’ sei de grytman, ‘dan moat dominy sa mar fuortfarre ta jimme my dat sizze kinne.’ Mar de snoade man ontbea de dominy, en rette him, om foar syn eigen goede namme salang te studearjen of te soldearjen, dat 'er noch acht preken bykamen.

Hjir sjit my by yn 't sin, wat Loadewyk de XIV ris oerkomd is, doe er in reis troch Frankryk die. Hy kaam ek yn in doarp, dêr er in bytsje lyn in pryster skikt hie, dy útmunte yn geleardheid. De kening frege oan de skout en syn bysitters, as er dat net kapitaal mei har makke hie. No, ja, dat koe wol, seinen se. ‘Hoe?’ sei Loadewyk, ‘skilt 'er dan watte oan?’ Dêr woene se net folle fan sizze, mar de kening faksearre har salang, dat it hege wurd 'er einlinge útkaam. ‘Om jo majesteit de wierheid te sizzen,’ anderen se, ‘dan hienen wy fan de kening ferwachte, dat er ús in persoan stjoerd hie, dy trochstudearre wie, en dizze keardel is te dom om foar de divel te dûnsjen; want hy sit noch fan moarnsier ta jûns-let te studearjen.’

Jimme begripe wol, dy Fryske staaltsjes binne optekene; oars koe ik se net wite. Hja binne mei in heel bult oare optekene fan in âld treftich Boalserter, dêr in skrandere holle op siet, en dy sokke dingen opskreau om 'er ús de kleur en de geast fan dy tiden út te learen. Mar dat hy se oantekene het is al in blyk, dat dy dingen alle wiken net barden; want dan hie nimmen 'er nychheid oan hân. As jimme dêrom út dizze staaltsjes miene, dat de dominys fan 1700 in soadsje onbeskoften wiene, dêr skik of fatsoen by wie, dan soene jimme de planke drôvich mis wêze. De deaker, nee! dy hearen wiene sa edel. Hja lieten har it tsiende part net dwaan of sizze, dat se no as swietekau trochswolgje. En wat it fatsoen belangt, dat lústere mei har folle nauwer as yn ús tiden. In muoike fan myn wiif wenne yn 1750 by har heit, dy predikant te Goutum wie, en dy het my ferhelle, dat in dominy by harres om, dy apels út syn hôf ferkoft hie, nin holle by syn kollega's heel hâlde koe. Dat wie poetsje it each út! In dominy apels ferkeapje, krekt as in boer of in g'nierker? Oan syn freonen of de earmen moast hy se jûn hawwe, as er tefolle hie. Ik leau net, dat de iene kollega de oare tsjinwur'ch op de rêch oansjen soe, as er apels ferkofte, dy er mei syn hûsgesin net op koe.

Wat sil men sizze? Salang as in minske watte te sizzen het, fielt er himsels; mar as er neat yn te bringen het, lit er de moedfearren sinke, en it kin him net folle skele, hoe er in wintertarring foar wiif en berntsjes binnen kriget. Aste tefolle ierdappels oan de merk bringste, hawwe boargers en boeren 'er de spot mei, en sa is it folle dominys mei harsels gien.