Rimen en teltsjes

It feartflagjen,
In reis fan Gabe Skroar utjun troch doctor E. Halbertsma

Gabe hie in omke op in doarpke yn de greidhoeke wenjen. Dêr wie it oars noait merke, mar ienris yn it jier yn de neisimmer waard de opsleat flagge, dy nei it doarp ta rûn, en dat diene de boerefeinten mei-eltsoarren; en jonge boeren, dy de hjouwere jit ek net alleheel en al ferrûn hiene, kamen dêr ek al mank; mar kaam 'er willens of by ongelok in faam by, dy waard sonder wilens troch dy droege opsleat helle, en dat neamden se dêr fuotwasken, en sa koene dy sloven dan, oan de middel ta klaai, op hoasfuotlingen nei hûs ta peazgje.

As de opsleat dan ophimmele wie, dan kaam'ne al dy ljuwe by eltsoar yn de skoalle; dêr siet de âlde master dan mei in grut kanne mei barndewyn op swarte beien, en masterske mei in kanfol mee foar de fammen. Dominy en pastoarske koene by sa'n rûch spultsje net wêze, mar skikten dêr de kofje en koeke by, en sa waard dat in gearjefte, dêr neiby it heale gea oan te pas kaam. It meltsjen waard oanbesteld, en de allerâldste ljuwe wiene op sa'n jûn by dominy te kofjedrinken.

Dy goede minsken, dy oars noait nin drank onder eagen krigen, mienden foar sa'n pas, dat it sûpe wie, en sa geaten se it 'er ek yn, en dan barden 'er al nuvere dingen yn dy âld skoalle. Master, de âlde stadige master, dy oars neat song as psalmen Davids, begûn dan te sjongen fan: O Holland schoon, met eenendertig steden, of: Daar was er een ruiter en de meid, en al sokke oerdwealske bierpsalmen mear, dêr it jongfolk har danich mei fermakke, en dat duorre krekt salang, dat de âlde hear de prûk dwers op 'e holle siet, en dat er troch masterske sleeptoffeljende nei bêd laat waard. Sa'n dei trof Gabe dêr ek ris, en hy hie him foarnomd om dy ienfâldige ljuwe ris op in fine manear fan in nuvere kwaal te genêzen. Hja hiene dêr de bynamme fan murden, en as men it wurd of wezeling mar neamde, dan soene se jin deaslaan; as men fan stank prate, dan wie it al mis, ja, al snúfde men mar ris tige op, dêr koene se mar just oer. Gabe woe har genêze, mar hy wie te slim om mei de doar yn it hûs te fallen: dêrom brûkte er in grutte omhaal fan ferteltsjes, dy

[p. 231]

neat ta de saak diene, om sadwaande de ljuwe foar him yn te nimmen, en mear yngong te finen, as er einlinge mei de hele hûd útfoel.

Syn omke, dy him wol graach ris oan it praten hawwe woe, stelde him foar om ris in ferteltsje te dwaan fan de reis, dy er foar trije jier ris dien hie nei de Dokkumer klaai. ‘Dat heste my faak beloofd, jonge; dwaan it no; dan kinne de fammen en feinten it ek hearre.’ Dêr skoarre Gabe earst wakker tsjin oan sabeare, mar de feinten, dy by it feartflagjen wol sjoen hiene, dat it in snedigen hont wie, rôp'ne allegearre: ‘Do silste, Gabe; of wy helje dy troch de opsleat.’ Mar driigjen holp hjir neat; dêr waard er steech tsjinop. Einlinge komt de gnapste faam út it hele selskip by him, dy lei him de hân op it skouder, en sei: ‘Toe, Gabe! dochste it net om it oare selskip, dwaan it dan om de fammen; dêr sit ommers wol frouljusflêsk oan dy.’ ‘Dat soe ik miene,’ sei Gabe, ‘en it soe skande wêze as it sa net wie; mar as it âld folk fan kant is, dan wol ik nêst dy sitte.’ ‘Dat kin wol lokke,’ andere sy him dêrop, en doe gong it oan. Hy set de iene hân op syn kreupele skonk, en begjint te fertellen, lykas hjir te lêzen stiet.

‘Wy hawwe ris in arbeider fan de Dokkumer klaai by myn âlders hân, dy alle jierren by ús kaam te sichtsjen, in bêsten pronten keardel! Dat duorre wol tsien jier efterien, mar it lêste jier klage er ús heit syn need, dat er mei syn hûsgesin fan acht berntsjes fan arbeidzjen allinne net mear libje koe; hy frege ús heit om fjirtich gûne jild; dêr soe er in foech kampke terp te Westergeast foar hiere, om ierdappels op te bouwen, en dan soe er ús heit earst tweintich kuorfol ierdappels stjoere, dêr ús mem folle fan hâlde, en yn de winter soe er ús de oare efterstallingen werombetelje. Omdat it in man wie, dêr nin spyn oan wie, dy ús altyd earlik en trou tsjinne hie, sa waard him dat jild dalik op in goed gelove ôf tateld. Mar de oare simmer liet er ús in brief troch de skoalmaster skriuwe, dat er net komme koe om te sichtsjen, omdat er siik wie; mar it slimste wie, dat 'er ek nin ierdappels kaam'ne doe de tiid om wie, dat dy út de grûn komme moasten. Doe sei ús Rommert (dat altyd in bol-David wie): ‘Dêr ha we de duvelderij al geande; ik tochte wol faak, dy fine snaak sil ús wol by it fuotsje hawwe.’ Dat sei er, omdat de man sneins flitich yn 'e bibel lies, dat syn manear net wie. Rommert tipte, keatte, of koekslingere sneins leaver, mar Rommert wie tweintich jier, en Ynte al fyftich. ‘Dêr sil ik aaien yn klopje!’ rôp Rommert. ‘Ik smyt moarn it gat op 'e rún, en ryd nei dy keardel ta.’ ‘Dêr sille wy net fan hawwe, man!’ sei ús heit; ‘do biste te balstjurrich yn it oankommen, en te wreed om te moanjen; dêrby biste my ek te swier foar dat jonge rúntsje. Lit Gabe dat dwaan; dy is lichter, en rom sa beslepen om mei minsken om te gean as do; en dêrby mei Gabe ek wolris fan de biezen; dy sit my dochs genôch; dat seit master Freark ek, dy het in sprekwurd, dat is:

Dy al tefolle sucht en sit,
Op 'e stoel wol nei 't grêf ta rit.’

Dêrom gong dy reis oan. Us mem joech my fiif inkelgûnen, en in stik spek en brea mei op reis, mar ik treau jit fiifentweintich gûne âld skroarslean by my foar de kweade oere. Ik tochte dêr koe my ris in ongelok oerkomme, en dêrby it is samar yn de wrâld gelegen, in folle pong is in frijpas, dy de grutste gaudief foar in earlik man trochgean lit, mar in lege pong is in lûs op dyn baitsje. Haw gjin jild, en do biste in ferdachtigen lúsangel. Sa teach ik op reis mei ús Noarger rúntsje, dy doe op syn edelst wie; it gong 'er hurd oer, en de wei wie nei de tiid fan it jier jit al skiklik, mar de loft hong oft er katten spije woe: gallich, kin ik jimme sizze. Ik kom oan in kroechje, dêr hong in grutten houten romer ta út: sa grut wie it boppe-ein as in earnamer, fammen! en dy hong mei in swier keatting oan in lange spjirre, dy ta de gevel útstiek as in barbierstôk, en dêr stoe op: Een stuivertje maar, dan ben je klaar.

Ik tochte, dat is in skoane mjitte foar in stoer, en ik sei tsjin 't âld wyfke, dat foarkaam: ‘Soene jo my ek foar in stoer jenever jaan kinne?’ Dêr kaam dat wyfke oan mei in romer as de Tsjûkemar, en by ongelok dreau it kikkertskroas 'erop; it sloof moast de sleat te bate

[p. 232]

nimme om in grutte mjitte te jaan. Ik sei:

Gabe op 'e Noarger rún foar De houten Romer

‘Wat is dat, wyfke?’ ‘O, in lyts blêdsje fan de linebeam, dy lit jinwur'ch los.’ ‘Kom, jaan it hynzer in bytsje wetter, en my in koaltsje fjoer.’ ‘As 't je b'leaft, keapman!’ Wylst ik dêr stoe te oanstekken, en te praten, kaam dêr in lang keardel oanrinnen mei blauspinalen hoazzen oan en in koarte spanbroek; in lange blauwe rok hie er om, hy hie in hege hoed op, in kattesturt yn de nekke, en hy rûn op lege spitse skuon; hy wie sa meager dat er wol mei de kninen troch 'e traaljes frette koe. ‘Goeien avond!’ sei de man tsjin ús, en hy hime as in ôfbeund hynzer. ‘Goeien avend!’ sei ik en it wyfke: ‘Wel man, wat binne jy gysten en ferbaasd!’ ‘Ei ja, wat dúvel!’ sei de man, ‘ik loop my de bonken hast út ut lyf; ik hew un slachtbeest kòft fan Doede, dat súd' fandaach slacht wurde; en al wy dat komt,

Doede komt niet. Myn buurman de kúper súd' 'er de helte fan hewwe; dy is al soa heisleke kwaad. 't Is om tureluurs te wurden. Ik bin soa flauw as un beest; ik hew bij myn nicht te Aalsum al twie pekelhearingen derin slagen. Frouw, geef my un glas bier!’ ‘As 't je b'leaft!’ en even rimpen as de man, tapet se him yn in glês, dêr in dea mûs yn lei. Sonder wilens slacht de man dat glês bier mei de mûs 'eryn nei binnen ta. Earst waard er bont en blau om 'e holle; mar hy kokhalze watte, en doe rekke de mûs 'ertroch. Ik hie dy mûs wol sjoen, mar ik tochte, dêr sil dy stedman wol foar opstrûpe. Deabenaud wie dy man! Ik sloech him sêft op 'e rêchbonke, en sei: ‘Man, jo drinke te stjelpich.’ ‘Nee,’ rôp it wyfke, ‘dêr lei in bytsje kyn op it bier, dêr is de man yn fersketten.’ ‘Poepelderij!’ rôp de man, ‘ik weet wel wat ut weest is, dy dúvelse brouwers te Dokkum! Ik ken se wel, want ik bin sels un Dokkumer, dy súvere hòr bier niet goëd fan de hòp; ut is un hòpbladsje weest, dat my inne hals seten het.’ ‘Sa moast it wêze,’ sei it wyfke, en sa koe de man mei syn deade mûs en twa pikelhjerringen yn de mage wer fierder reizgje.

Nei't ik my wize litten hie wêr Ynte wenne, ried ik nei de man ta. Ik hie al fan it wyfke heard, dat dy ljuwe danich yn omslach sieten, mar hoe besaude ik, doe ik yn dy wenning ynstoep. Seis earme berntsjes sieten om de hurd, healneaken. It wiif, dy just de goarre trochstien hie, siet mei in tekken om, en hie nin lust om op te sjen. Einlinge waard de bêdsdoar iep'ne en dêr seach Ynte ta út. Syn ynfallene eagen boarsten de triennen ta út. ‘Biste dêr, Gabe!’ sei de man snikjende; ‘ik bin bliid, dat ik dy sjoch, en kel dêrby; ik wyt dyn boadskip foarôf; do biste altyd in minske west, Gabe, en mear as in minske, do wieste in minskefreon; mar as men jild oan de minsken skuldich is, dan binne it nin minsken mear, mar divels.’ Dêr stoe ik no: it rûn my iiskâld troch al myn lea; it meilijen oermastere my sa, dat my de wetterlanders oerrûnen. Ik koe myn triennen net ynhâlde, en nin wurd útsprekke. Mar ik spriek ynwindich tsjin mysels: ‘Silsto, Gabe Skroar, noch in minske wêze, of in divel?’ en ik tochte oan de wurden fan mynhear Van Haren:

Hoevelen is nog min geluk beschoren,
Die d'ijz'ren armoe fel met scherpe tanden bijt,
Die nacht en dag het kermen horen,
Van 't teder kind dat honger lijdt!
Heeft d'aarde dan geen voedsel voor ons allen?

En ik sei tsjin mysels: ‘Nee, Gabe! do silste in minske wêze; want do kinste hjir mear wêze

[p. 233]

as in minske; do kinste in ingel wêze.’ Ynte ferhelle my doe, dat syn wiif en hy tagelyk siik wurden wiene, en dat er al syn jild fermastere hie, en dat syn ierdappels fertribele wiene troch de droechte; hy hie de bysitter ek al oanwest om onderhâld, en dy hie belove dat 'eryn fersjoen wurde soe, mar meidat no de hazzejacht ynfallen wie, hie de man it glêd fergetten, en it wie by beloven bleaun; en meidat er de hele simmer fan de baan west hie, sa wie fan de heawinninge ek net komd; hy hie oars fjouwer aardige kijkes stean, dy him jit al troch de winter slepe koene, en no soe er dêr twa fan ferkeapje moatte. ‘Och, Gabe,’ suchte de man, ‘as goede minsken my net bysteane, dan moat ik dizze winter mei myn earme berntsjes omkomme; ik kin net betterje fan swierichheid, ik lit earmen en skonken hingje, en wachtsje myn lot hjirboppe wei; witsto ek rie, Gabe?’ No tochte ik by mysels: dy man kinste helpe aste wolste, en aste dy man fan dizze winter mei syn earm hûsgesin omkomme litste, dat hesto foar dyn rekkening, en it sil dy ivich as in stien op dyn gewisse lizze. Ik wol leaver de lêste stoer weijaan as onbarmhertich wêze, tocht ik. ‘Ja, Ynte,’ sei ik, ‘ik kin jo helpe, ik wol jo helpe, en ik sil jo helpe; mar net prate fan hannen en fuotten hingje te litten, om as in bult fodden foar 'e wyn ôf te driuwen, want dy komme ornaris op in rûge skerne of yn de jarredobbe telâne, freon! Jo hawwe fjouwer bisten, en mar foar twa hea; wolno, ik haw in moai klibke hea te Skraard sitten; dat haw ik yn it foarjier yn in buolguod koft. Stjoer jins broer mei syn pream mei tweintich kuorfol Westergeaster ierdappels foar ús mem; dan is dy ek tefreden, en lit him dan dat hea fan Skraard helje en bringe dat oan jo; dan hawwe jo bisten fretten. Dêr hawwe jo foarearst jitte twa trijegûnen om jo wat út de earste need te helpen, en as je dêr dy feare ko útmolken hawwe, dy dêr stiet, dan stjoer har ús wer; wy moatte takommene jier dochs in weidko hawwe. As jo dan it gelok hawwe, dat je wer opfleurje, dan kinne jo werkomme te sichtsjen, en sa kin de rekkening wer goed komme. En no sil ik jitte in goe' wurd dwaan foar jo by de master, dy oer jo giet.’ ‘O Gabe!’ rôp de man, ‘ik hoef nin medisinen mear; ik kin wol betterje fan blydskip.’’ ‘Dat heste ris gnap makke,’ sei syn omke. ‘Gnap, gnap!’ rôpen se allegearre troch de hele skoalle. ‘Net al te gnap,’ andere Gabe; ‘want as frijfeint hie ik him alles skinke en ferearje moatten, mar om de hele winter it gejeuzel fan ús Rommert net te hearren, woe en doarst ik it net dwaan.’

Ien fan de fammen, dy watte weak fan aard wie, en dy op it hearren fan de earmoede en ellinde fan Ynte soms al djippe suchten litten hie, frege hastich oan Gabe: ‘En hoe is it tenei mei Ynte gien, dy earme stakker?’ ‘Opperbêst, faam,’ sei Gabe, ‘hy is opfleure, en hy het jitte twa simmers by ús sichte, en hy is yn 't ferfolch jit in wolsteld boer wurden op in nuvere manear.

Hy hie in ryk omke yn de Trynwâlden wenne, dy nin bern hie, mar hy mocht Ynte net lije, omdat er him de wierheid wolris opsei oer syn goarjen. Dêrom hie Ynte noait tocht, dat er dêr in stoer fan erve soe, mar dy man wie lykas de measte gjirrige rike ljuwe, freeslike bang foar de dea, en hy woe net testamintsje, omdat er miende, dat it mês dan foar him klear lei. Mar doe oerfoel de man mei de seine him onfoarsjoens, en it libben gong 'erút wylst 'er in leppelfol brij yn soe; en sa waard Ynte yn syn steed boer te Moarmwâld, dêr ik ferline jier by him útfanhûze haw; en no jout er my altyd de bynamme fan bysitter. ‘Want bysitter soe yn myn need foarsjen,’ seit er, ‘en do heste it dien.’ Mar gjin minske licht dêrom de hoed foar my, of binn' 't ek noch sokke grutte eagentsjinners.’ Master, dy de prûk al min-of-mear op 'e side begûn te krûpen, sei: ‘Hawar, Gabe! priuw ris mei my; do kinste prate as in pastoar; mar dat fan dy keardel mei de mûs yn it bier, dat rûn 'er by troch, maat.’ Wêrop Gabe sei: ‘'t Is wier, master; mar it wie in hele reis alleheel en al tichte by Boalsert wei nei de Dokkumer klaai ta; dêrom pleistere ik efkes, en omdat ik bang wie, dat it jimme ek sa gean soe, no pleistere ik ek ris mei myn ferteltsje; en dêrby, dy in stro om in aai, en in ferteltsje om ien lyts flouke bedjert, dy is net felle wiis. Mar, master; dat 'er grutte dingen troch it lyts kielgat gean kinne, dat het in neef fan my ris onderfûn: dat wie in kofskipper, in lichtmis fan in keardel, dy gâns âlderserf hie; dy dêrby ferskate oanstjerten krige, en yn it begjin heel gelokkich op see wie; dy brocht it safier,

[p. 234]

Gabe yn 'e wente fan Ynte

[p. 235]

dat er mei in gnappe koffe mei in lading Rigaske balken te Amsterdam kaam. Dêr ferkeapet er skip en lading, en jout him oan it rintenierjen, mar syn lichte sinnen ferdwaalden yn dy grutte buorren. Hy rekket oan it swieren en slampampjen, en hy lapet 'er syn hele boel yn koarte jierren troch.

Doe er mar in stoermannich mear yn de bûse hie, doe gong er nei in doctor of master ta; dy frege er oft er him ris yn de kiel sjen woe; hy soe wol in splinter yn de kiel hawwe, tocht him. ‘Een splinter in de keel, man?’ spriek de master. ‘Daar heb ik nooit van gehoord, maar wel in de handen.’ ‘It moat dochs sa wêze,’ sei myn neef, ‘sjen dêr mar yn op.’ De master seach him yn de kiel, mar hy seach neat. ‘Dan moatte jo it jitris tige besjen,’ sei er, en de master drukte him de tonge mei in plat izer del. Mar de master sei: ‘Ik zie niets, volstrekt niets; maar hoe is het mogelijk, dat je op dat denkbeeld komt, vriendje?’ ‘Wol, mynhear,’ spriek myn neef doe, ‘der is in koffe fan njoggentich lêst mei in lading Rigaske balken 'eryn mei seil en treil trochflein, en no liket it my nuver ta, dat 'er net ien lyts splinterke fan hingjen bleaun is.’ ‘Ja Vriesje,’ sei de master, ‘ik geloof, dat het je begint te reutelen; loop naar het buitengasthuis bij de gekken; daar hoor je thuis, maar niet bij mij.’ En dêr hie de master dochs ongelyk yn; by de gekken hearde neef net, mar by de swiften en doog'nieten op in oarlochskip. Myn neef hie wurk it laitsjen yn te hâlden; hy rûn hurd ta de doar út, en hy ferronsele him nei East-Ynje. Dêr libbet er no jitte as siketreaster op it eilân Ambon; want hy kin sa de man wol, dan út it Heechliet, en dan wer út Jeremias.’ ‘Dat is ek in biis west, Gabe; gjin hier better as do,’ rôpen se de hele skoalle troch. ‘No, dat is ta dêroan ta, mar ik ferhelje wat ik wyt, en mear kin ik net; en dy dat ek wol is in gek. Mar ik sil no mar fan Ynte Sapes ôfstappe; dy man wie no besoarge. Mar no moast ik onder tek; want by dy earme minsken koe ik net bliuwe, en dêrby woe ik Ynte syn master sprekke. Ik ried nei in doarp dêr tichteby; ik seach in âld weardshûs, en dêr hinge in boerd út dêr watte op stie; mar dat wie sa ferwettere troch waar en wyn, dat 'er neat mear fan te beskieden wie, as oan de iene side in kattekop, mei in healfearntsje-kantsje oan de oare kant fan it boerd. Tenei ferstoe ik fan de kastlein, dat 'erop stien hie, oan de kat syn kant:

De katten branden zich aan brij.
en oan de oare side:
De mensen branden zich aan mij.

Ik sprong fan it rúntsje en rôp: folk! Dêr komt de kastlein oan, in grut keardel mei in wyt kyltsje oan, op houten klompen en mei in grut swart rûge mûtse op; hy brocht myn rúntsje op 'e stâl, en dêr skrobbe ik de fuotten ôf. ‘De diker!’ sei de man, ‘dat is in rúntsje as in jufferke yn 't flewiel; in edel ding! No, it liket my ek ta, dat in goed hynzer jo wol past; dat stylwurk stiet 'er al watte strampelich by mei jo.’ Sju', dêr moast ik my dalik myn kreupelheid al ferwite litte. ‘Mar, kastlein,’ sei ik, ‘kin m'n hynzer it hjir goed hawwe?’ ‘Jy hawwe nearne mear nei om te sjen, want ik hâld mear fan in jong hynzer as fan in âld wiif; ja, sels al wie it in jong frouminske, dan moast hja 'er jitte al moai by wêze, sil ik 'er mear fan hâlde. Gean jy mar nei de keamer ta.’ Ik traapje de holle stiennen gong lâns, mar doe ik just by de keamersdoar kaam dêr hear ik in frouminske ferheftich roppen: ‘Aste 'eryn komste, dan hou ik dy mei de bile foar de kop!’ en ik as de blits dêrop wer nei de stâl ta nei de kastlein. ‘Hoe no!’ sei dy, ‘dooch it dêr net better, dat je sa gau weromkomme?’ en ik ferhelle him de set. ‘Dat klinkt nuver,’ sei de man; ‘dan moat ik ris mei,’ en doe waard ús 't ding klearder. Dy hospes dêr dy wie ek skieppeslachter; hy hotte just syn bile doe ik mei it hynzer foar de doar kaam, en doe lei er de bile op 'e tafel om my te rêden; it wiif siet te smoar-ranen, en dêr stoe in pôt mei rie snien smoar onder de tafel, en dêr woe in lyts mophûntsje fan frette, en dêrop wiene dy wurden fallen, krekt doe ik de klink fan de doar yn de hân krije soe. Doe ik yn de hoeke siet easke ik kofje om te bekommen, en doe begûn it wyfke te kleien, dat de kofje sa yn de mole omdwarr'le;

[p. 236]

sa sei se: ‘Onwaar krije wy wis; hark 'is, wat kreaket it úthingboerd, en de kat het hjoeddeis al sa yn de beam opflein.’ Dêrmei komt de kastlein, en dy frege my al dalik: ‘Wêr is jins pas, jongfeint? It bestjoer nedigt ús 'erta om it te freegjen.’ Ik liet him de pong sjen. ‘Goed,’ sei de hospes, ‘dy bringt dy troch alle lânen, ja, troch it fagefjoer en de hel.’ Ik tochte, do biste in nuveren kastlein; en doe ferhelle ik him dalik wêr ik fandinne kaam, en wat myn reis wie; want ik seach wol, dat it in man wie, dy my wol paste; en doe sei er ek: ‘No, it is goed; ik wyt no wa ik onder myn pannen ha: do moatste dy no mar nei wenjen sette; do silste it hawwe as in soan oan hûs.’ Hy joech my in âld jas oan, in blauwe sliepmûtse op, en in pear âlde útdroege toffels mei skieppebloed 'erop oan de fuotten, en sei: ‘Hawar, dêr heste in lang piip.’ Mar de piip wie net klear, en ik sûgde en helle, en it holp net. Doe joech de kastlein my in nijen ien, en sei: ‘Hawar, heite; dêr is in oaren, mar ik ried dy om takomme jier ris nei Boarnwerter merke te riden, om in nije sûchlape; dy wurde dêr ferkoft.’ Ik sei: ‘Is 'er op sa'n lyts doarpke jit in merke?’ ‘Wel ja, man; witste dat net?’ sei de kastlein. ‘Dêr is foar jierren, doe ik jit in jonge wie, in mirakel bard, dêr alleman him oer besauwe moast. Dêr wie in âld soldaat fan 't rezjimint Oranje-Friesland, dy te Dokkum wenne, en dy in houten skonk hie; dy, omdat de man fan syn pensjoen net libje koe, him mei swevelstôk-meitsjen en pluchsnijen genearje moast. Dêr koe er jitte net fan bestean, of hy moast it flearhout, dêr de man syn pluggen fan snie, 'erby kape; hy hompele by jûntiid ta de stêd fan Dokkum út nei Boarnwert ta, en dêr seage de man in grut fleartûke fan in boerehieminge ôf, mar hy waard betrapt en dalik mei fleartûke en al yn de toer set. De moarnsier, neidat er goed útslept wie op in gruzemannich strie, waard er út de toer litten, en dalik foar de doarprjuchter brocht, en dy frege him, wat er foarhie. ‘Wel,’ sei de man, ‘ik wiste dat it moarn Boarnwerter merke wie, en no woe ik de ljuwe hjir ris te fiter hawwe, en sette dizze maibeam op 'e toer.’ ‘Do dy maibeam hjir op 'e toer sette? Dêr fersjen ik in gûne op.’ ‘Jaan my de gûne mar; as de maibeam net op 'e toer komt, sa set my 'er dan mar wer onder.’ Hy kriget de gûne op hân, en kladdere mei fleartûke en al yn de toer op, en doe er boppe op 'e naal fan de toer kaam, doe bûn er syn sek mei pluggen op 'e rêch, en dêr in grut bosk swevelstokken boppe oerhinne, en doe gong er skonkje-oer op 'e fleartûke sitten. Doe lichte de man syn hoed, en hy sei: ‘Ik tankje de boargers fan Boarnwert foar de hûsfesting en it reispenninkje.’ En sa fleach er nei Dokkum ta by syn âld wiif wer foar de doar.’ ‘No,’ sei de kastleinske, ‘aste noait leagen' heste dan dochste it no.’ Jouke gnyske sawat, mar ik sei dêrop: ‘Sêft, sêft, wyfke, rin net te fier, en smyt alles net fan jo; it kin nuver; dêr binne rare minsken yn de wrâld. Dêr het yn 't jier 1503 ris in âldwiif west te Allingawier by de Makkumer mar, dy hjitte Houkje, dy hie in jong gnap keardel troud, mar dy op in swarte namme lei, dy it oars skoan dwaan koene: buorkjen en fiskjen wie har wurk, mar Houkjenmuoi gunde nin minske watte as harsels; hja jage har Jakle mar nei it lân ta, en siet sels mar yn de hurdsherne te spinnen, en iet en dronk fan it allerswietste en bêste iten en drinken, en as de man dan út it fjild kaam, dan koe er nei de sûpmogge of nei de waaiboaits rinne, en ite dêr syn droege brogge by op. Op in jûntiid komt er wakker ferklomme oer its fan Makkum ôf, dêr wie nin fjoer op 'e hurd, nin lampe opstutsen, sa siet se as in flearmûs yn de skimering troch it finster te mikerjen en te spinnen, want dat koe se by de fiel dwaan. Hy sei goejûn, mar hy krige mar kwalik in goe' wurd werom. ‘Heste wer neat klear? wat bin ik in ongelokkich minske; ik bodzje de hele lange dei, en do tinkste mear om dyn spinwiele as om my. Jaan my doch watte waarms.’ Doe sei dy fekke: ‘Men soe 't sizze! Kinste dyn sûpkop net by it hurdsje sette? Dan heste watte waarms; do kinste dy altyd wol rêde, dwaan it no ek mar, ik moat oan myn wurk bliuwe. Fea, sa'n omslach, en dat by ontiden, men soe leaver by de hoanne op 'e toer wenje, as by sa'n keardel asto ien biste.’ ‘Dêr kinste wol komme,’ sei Jakle mei in driigjend lûd, ‘en aste wolste, jûn jitte.’ En sy spitich en skeetsk: ‘Dat soe ik wolris sjen wolle fan sa'n ierdmantsje.’ ‘It sil dalik oangean,’ sei hy, en hy smyt syn wiif mei de spinwiele en in bundel flaaks yn de kroade, en kroadet har by de toer fan Eksmoarre op. Hy plante har en de spinwiele op de toer,

[p. 237]

en sei: ‘Dêr sitte no twa hûsdivels; spin no dêr dyn tried foar it ivige libben wei, âlde tsjoenster.’ ‘O, Jakle, dy tried sil dy jitte santich jier nei dyn dea pleagje!’ rôp Houkje him efternei. ‘Santich jier!’ tocht er, ‘santich jier! Jawol, âlde iegewiege; do biste jit net heal ferdroege op 'e Eksmoarster toer, of ik haw in leaf jong frouminske by my op bêd. Fries dêr út op dy âlde toer! Fertoarje! ferronfelje en ferskronfelje! En do âlde trouwe noardeastewyn, strui har mei spinwiele en flaaks as jiske oer de mar, en sa nei de see de Fryske wrâld út. Lit se spiele en driuwe tsjin de klippen fan Yslân oan; want ik haw myn nocht fan dy âlde têst.’ Jakle kaam wer fan de toer ôf en brocht syn kroade thús, en gong op bêd lizzen en slepte; mar Houkje-muoi waard de oare deis dea op it tsjerkhôf fûn mei de spinwiele nêst har. It sizzen gong, dat dat sloof nei in nift fan har út spinnen en út jûnpraten soe, lykas doe manear wie, en dat se har fan de kjeld bejûn hie, lykas mear bard is yn hurde winters. Houkje waard begraven, en Jakle troude ytlike wiken dêrnei in jong wyfke, dêr er frij goed mei libbe, mar by gong dochs ivich mei de kweade om. Op in jûntiid, ek al yn de wintertiid, siet er allinne yn syn fjoerherne te netbreidzjen, en dêr komt ús maat oan mei syn hynstepoat, en dy seit: ‘Jûn, Jakle!’ ‘Jûn, mynhear!’ seit Jakle. ‘Wat wie 'er fan jins begeartme?’ ‘Wel,’ sei Joast dêrop, ‘ik haw hjoed in ferkeard miel hân; ik haw earst in dominy briede litten, mar dy wie my te meager; doe in doctor yn de medisinen, en dy stonk my tefolle nei Rhubarber en knyflok; doe pakte ik in abbekaat oan, mar dy wie my ek te bienbitich, en om dy de wierheid te sizzen, ik wist net of ik fisk of flêsk foarhie; doe krige ik in boer foar it mês, mar dy wie my ek te laf; en no kom ik by dy om in soad fisk.’ ‘Goed, mynhear,’ sei Jakle; ‘'t kin lokke.’ En hja gongen mei-eltsoar op de mar, dêr Jakle bitten kapt hie, en dêr fiske er mei setangels. It earste bit it bêste sei Jakle al: ‘Dy strampel is ôfrûn; hjir sil wol ien oansitte.’ Hy niicht him foaroer om de snoek 'erôf te krijen, mar syn tiid wie om, de kweade man briek him de nekke en treau him onder it iis; en tenei het er wol tachtich jier dêr op 'e wâl omspoeke, krekt salang as de lêste tried fan al 't webdoek, dat syn Houk him oanret hie, fersliten wie, en dêrom wurdt it dêr jit altyd neamd fan Jackle-set.’

‘Fij, Gabe!’ rôp'ne alle fammen yn de skoalle, ‘hâld d^erfan op; dat is ôfgriselik.’ ‘It is ek krekt út, fammen, en de kastleinske prate krekt as jimme, mar master skynt it net te grizen; dy het it fel al oer 'e eagen.’ En doe laken se allegearre. Mar de kastlein lichte syn rûge mûtse, en sei: ‘Do hest it wûn, Gabe heite, fier wûn; do kenste mear, en ik sil dy moarn wer op de tekst bringe, mar do biste no sliep nedich; ik sil dy op bêd bringe. Wy hawwe jûn in oansit, en as dat dan watte lûdloftich wurk waard, dan koeste soms net yn de sliep komme.’ Wy gongen mei-eltsoar in âld rammelich treppen op, en doe brocht er my op in âld hol keamer dêr neat op stoe as in swier langwerpich tafel mei draaide poaten, ien dêr wol in okse op slachte wurde koe sonder te brekken. ‘Dit het alear in weerhuis west,’ sei de kastlein; ‘dêr is dyn bêd, Gabe, en as it gefal wol, datste moarn te ier wekker biste, en it fertret dy op bêd, gean dan yn de jachtweide; dêr stiet in sjoeltafel, en dêr hinget in ringheakking; fermeitsje dy dêrmei.’ ‘Ik tankje, kastlein,’ sei ik. Ik tommele yn it fjouwerkant, en slepte as in roas yn ien see oan lân, krekt as in minske dy nin geweten het. Ik waard wekker in oere foar tsjerketiid; want it wie krekt snein. En ik rûn út nijsgjirrichheid ek al nei tsjerke ta, lykas de measte minsken dwane, dy fan ôfkomste of gewente 'er ek al hinne traapje. Op oanrieden fan myn kastlein gong ik 'er tweintich minuten letter hinne as it oar folk. ‘Ik begryp it is dy om de woartels te dwaan, en it lof leit dy net oan gelegen; it gebed,’ sei er, ‘is altyd itselde sont fiifentweintich jier, dat de man hjir stiet as dominy: it duorret sawat tsien minuten foar it sjongen en oare byspullen. Meitsje

[p. 238]

no dyn rekkening.’¹ Krekt doe ik yn de tsjerke kaam, doe kundige de man de tekst ôf, en dy wie, dat it makliker gean soe, dat 'er in kemel troch de oes fan in nuddel gong, as dat 'er in rike yn de himel kaam. Doe er de tekst ferklearje soe, doe rôp er: ‘Geliefde toehoorders, gij allen weet wat een naald en het oog van de naald beduidt; gij weet ook wat een kemel of kameel beduidt, maar hier op deze plaats wordt niet een grote, levendige, gebochelde kameel beduid, maar een fijn draadje van kemelshaar. Begrijpt ge het nu?’ Ik lake al yn myn fûst, mar ik tochte, ik sil en wol dy preek dochs úthearre. Dat preekjen wie allegearre al in nuveren biddeltekken, mar ik haw 'er mar in bytsje mear fan heard. Want it duorre mar in eagenblik, doe kaam 'er in freeslik geraas en gemoart onder de frouljuwestuollen. De frouljuwe spattene oerein; de stoven rekken om, en de jiske stau oer de tsjerke, en de dominy hâlde op fan preekjen; en dêrmei kaam in lyts parmantich keardeltsje mei in houwer op side en in stôk yn de hân by de tsjerkedoar wei, en dy rôp je fan fierren al: ‘Hâld faasje, dominy! De hûn sil 'erút of wie er fan de divel.’ En no kin 'k jimme sizze, waard it my te mâl, en ik rûn jitte hurder ta de tsjerke út as de hûn; de biisjager siet my net efternei, mar it laaitsjen. Doe ik sa gau weromkaam, rôp de kastlein fan fierren al: ‘Wat no? Biste no al út de leare?’ Ik ferhelle him de grap en hy lake mei my, mar doe ik him de tekstferklearringe ferhelle, doe fleach him it bloed yn de eagen, en hy sei sa ferheftich as er koe: ‘No het den donder him sels skjinmeitsje wollen. Ik begryp him wol, heel wol. Dominy het lannen en grûnen, hy wennet mei in âldfaam allinne; hy jout nin duit oan de earme minsken, en libbet sa earmhertich dat it in skande is. Hy yt soms grauwe earten mei lang sop, en dan lit er dy âldfaam it sop foar kofje opdrinke; hy kriget soms wolris in stik mêst kealleflêsk, of in poepeskinke út de stêd, mar dy wurdt dalik op 'e studearkeamer efter it slot set; mar oars komt 'er noait nin winterflêsk yn hûs; mar as 'er folle hjerringen komme, dan wurdt de skoarstien sa fol hjerringen hinge, dat de reek 'er mar amper troch kin, en dy hinget er sa heech, dat gjin minske 'er sonder ljerde by komme kin; en dy ljerde berget er jitte op 'e studearkeamer, dy ivich op it slot sit! want dat is eigentlik in provyzjekeamer, dêr al syn lekker iten en reade wyn op besletten sit. Lykaste sjochste, Gabe,’ sei er, ‘hy wennet midden yn de klaai, en hy slacht dochs winters neat as wâld-ierdappels op, en dan sit er de hele jûn mei in pear grutte klompen mei hea 'eryn, en fuotsokken fan sâltsekken oan, by in lyts fjoer, om dy wâld-ierappels om it hurdsje te brieden; en dêr ite syn âldfaam en hy dan elts in hjerring ta: mar as er net genôch nei syn sin kriget, dan giet er tenei ris eventsjes nei syn studearkeamer, net om preken te meitsjen, mar om de lege hoekjes fan syn mage oan te follen, wylst de âldfaam by my of in oar rint om in stik brea op te skoaien, dat earm sloof!’ Doe sei ik: ‘Dan ha jo as slachter ek net folle oan de man?’ ‘Ei man, sa goed as neat,’ sei Jouke, ‘ferline hjerst doe slachte ik in âld baarch; no, it spek doarst er net fan keapje, mar it ôffal lyk kop, poaten en de sturt, dat wie hearlik, tocht him, op 'e winter by syn koalrapen; want men moat him de eare neijaan, dat 'er nearne better koalrapen ferboud wurde as by him; as syn preken ek sa goed wiene, dan wie er allang prefester west.’ ‘En hoe gong dat mei dat bargeguod, Jouke?’ ‘Dat waard yn it sâlt set,’ sei Jouke, ‘mar hy hâlde 'er in barge-ear út; en dêr hawwe hy en de âldfaam trije kear fan iten. De earste kear is 'er sop fan sean, de twade kear hawwe se it bûtenste swaard en it bytsje spek, dat 'erop siet, by de ierdappels opiten, en de trêde kear moast de âldfaam it knarsbien mei sipels opsnoarkje, en meitsje 'er in krouske fan om jûns by de brette ierdappels op te smullen. Ja, Gabe, hy is sa heidenske gjirrich en oergeunstich, dat 'er nin miet fan is. Ferline jier miende er einlinge dat er ferroppen wurde soe, en doe helle er de grutte beane wer ta de grûn út, dy al útrûn

1 De kastlein praat as protestant, dêr de preek alles, en gebed en gesang tajefte by is. Mar de preek is nin godstsjinst; dat is in fermoanninge. Gebed en gesang binne de godstijnst, en dêr binne se by alle naasjes fan de wrâld foar hâlden.
j.h.h.

[p. 239]

wiene, en dy liet er syn âlde faam siede, sa bang wie er, dat syn opfolger 'er de frucht fan rispe soe. Okkerdeis is syn mem stoarn, dat minske wenne oan de Harnzer kant; dat sloof het lang omtjirme foardat se to stjerren komme koe. As er dêr dan ris hinne reizge om har te besiikjen, dan koe ik, as er weromkaam, benei altyd wol riede, hoe it mei de pasjint gong; want as er bedrukt weromkaam, dan wie it watte better, mar as 'er ferkearde tafallen west wiene, dan wie er fleurich: sa langhalze er nei it jild fan it minske, dêr de man dochs noait nin gebrûk fan nimme doar, en dat him earder minder as better makke het. Mar einlinge, doe it minske 'er útskate, moast by de leedbrieven skriuwe. Dat papier en dat lak like him te begrutsjen, en no naam er fan de Dokkumer skipper fan eltse brief in dûbelstoer; dat hjitte útsketten jild. Dat wie fyn, net Gabe? Mar begrypste no wol, wêrom dat er dy fergelikenis fan de kemel en it oes fan in nuddel oars ferklearje wol as in oar?’

Gabe foar de sjoelbak

‘No,’ seine de ljuwe yn de skoalle, ‘dan hawwe wy in oar dominy. Dy praat net allinne, mar by docht.’ ‘My tocht, wy moasten de gesondheid mar ris drinke fan dominy en pastoarske,’ sei Gabe. ‘Dan moatste ek ris rêste, heite,’ sei omke. Dat diene se, en doe begûn Gabe wer. Doe dit ferteltsje fan Jouke-kastlein út wie, doe begûn it te reinen. ‘Wat hear ik dêr?’ sei ik, ‘rein, Jouke?’ ‘Jawis, rein; reine moat it hjoed as de see: dêr het de loft krekt nei stien.’ ‘Dat muoit my; ik woe leaver, dat it sa net wie.’ ‘Hoar 'is, Gabe,’ sei de hospes, ‘do moatste mar tinke as it wiif alear te Dokkum. Dy har man waard ophinge, omdat er it 'ernei makke hie; dat wiif sei: It is altyd moai waar: reint it, dan groeie myn koalplanten, en droeget it, dan droeget myn man oan de galge.’ ‘Ja, mar ik woe graach jûn jitte te Ljouwert wêze.’ De man sei: ‘Do moatste op in snein net reizgje, Gabe; do

[p. 240]

kinste ek net mei sa'n waar.’ ‘Ik haw it al sein,’ sei de kastleinske, ‘dat it waar feroarje woe. De kat fleach sa yn de beam op, en de kofje dwarr'le yn de mole om.’ ‘Ja,’ sei Jouke, ‘ja, muoie, en de hûn friet gers; mar do bliuwste hjir, Gabe. Ik krij hjir jûn in geselskip, dêr kinste dy genôch mei fermeitsje, mear as te Ljouwert: en dêrby aste mar mei dei fuorttsjochste, dan kinste mei dyn flugge rún yn ien dei bêst oer, en dêrby rint in hynzer altyd watte luftiger as it op hûs oan giet, as dat it 'erfandinne giet.’ En wy ieten en dronken, en spilen op it sjoelboerd; wy smieten nei de ring, en sa rûn dy dei oan de jûn ta te'n ein: en doe rûn ik by de kastlein yn de stâl, dêr myn rúntsje ôffuorre waard.

Doe ik dêr wie, sei myn hûsbaas Jouke: ‘Hoar ris, Gabe; ik haw justerjûn oan dy fernimd datste masterlik ien stâle en opsnije kinste. Witste ek in ferteltsje fan Dokkum?’ ‘In gnappen, Jouke, sa gnap as jo oait ien heard hawwe, hospes-om. Mar wat woll' jo dêrmei útfiere?’ ‘Wel, heite, wy hawwe hjir in ontfanger yn it doarp; in ryk man, dy ek sawatte fetweider is; ien dy hjir gânsk de brette hoanne spilet, en dy folle ljuwe foar eagen hâlde moatte, omdat er har de foet dwers sette kin. It is in Dokkumer fan geboarte, en dy smyt wakker mei syn geleardheid om; en omdat hy folle lêst en ik neat, sa set er my alle jûnen sa faak as er hjir komt oer staach. Dy kinste noait better genêze as datste op Dokkum smeulste. Do moatste dy earst mar simpel hâlde; ik sil dy wol stevigje.’ Sa sein, sa dien; de jûns om fiven en seizen kamen 'er al ferskate heal-útlibbe âlde boeren op toffels oandribbeljen om in soopje. Eftersteekjes hiene se op, sarjes rokjes oan, en inkelde hiene blokjes oan de piip, en stopjernen prûken op. Einlinge komt ontfanger, ek in steil parmantich Dokkumer, mei in hege hoed op, in lange blauwe rôk oan mei in freeslik tsjokke wite kropdas om; koartom in man nei de moade fan syn tiid klaaid. Hy naam dalik de hoeke yn, en hie ek dalik it heechste wurd. Dy âlde stakkers, dy mei him yn de rige sieten, diene it swijen 'erta, as ontfanger prate, omdat se neat wisten, en al wisten se al watte, dan doarsten se jitte net. Hja wiene âlde Friezen, dy fuort alles net seine wat se wisten. As er har wat frege, dan seine se mar: ‘'t Is sa, ontfanger.’ En dat bloes de man dan jitte mear op. Ik hie de hoed yn de eagen lutsen, en siet mei de toffels oan yn de hoeke op in âld briedstoel mei in holle matte dêryn, en dêr hong ik sa sleau hinne, oft ik heal nôch wie, mei de holle op 'e side, wylst my de flibe ta de hoeke fan 'e mûle útrûn. ‘Wie is die persoon, Jouke?’ sei de ontfanger al gau. ‘O, dat is in feint, dy is hjir juster te pearde komd, en dy om de felle rein hjir hjoed hingjen bleaun is; 't is in skroar, seit er, ontfanger.’ ‘In schroor, en die te peerte hier? Dat lijkt ook raar.’ ‘Ja, mar it is in nuveren feint; it is in gelearde skroar, dat sis ik jo. Hy het hjir no in etmiel west, mar ik wyt net wat ik oan dy feint haw.’ ‘Geleerde? een geleerd lapschroor? Maar wat bij een slachter geleerd is, dat is het daarom niet bij mij.’ ‘Krekt sa! Krekt sa!’ rôpen al dy âlde boeren. No begûn ontfanger te brimmen, en mei de stoel te skikken, en op it lêst flapte er ferheftich mei de bierkanne, dat ik kwânskwiis wekker waard, en in pear ferbaasde eagen opsloech. En nei de gewoane praatsjes foel de man dalik oer my hinne mei allerhande praatsjes en fragen. Einlinge frege er my, of ik ek Latyn ferstoe. ‘Al sa min sa mear, ontfanger,’ sei ik dêrop. ‘Nu, lees dan 'is op, heer snijder!’ sei er spytgniizjende, wylst er de âldboer, dy nêst him siet, mei de earmtakke oanhompte. En dêrop sei ik mei in kleare stimme:¹

‘Integer vitae,
Mem, wat sille wy ite?
Scelerisque purus,

1 Dit rymke en wat 'er folget binne fan 'e âlde Latynske skoalle te Ljouwert. As jonges hiene wy mear fan sokke sprookjes. Yn 't Gryksk betsjut liepai, oan de fette, en yn it Frysk, it aai fan in leep. Skries-ai, tjirk-ai, grieneskyl is nin Gryksk. De fûgel tjirk klinkt oars as de mansnamme Tsjirk; de mansnamme Tjitte oars as tsjitte, kibje lyk de mosken. j.h.h.

[p. 241]

 

Al wat op it fjoer is.

 

Non eget Mauri

 

Sûpenbrij mei groat 'erby.

 

Pharetra sagittis,

 

As it net te hjit is.’

‘Ha! ha! domme kinkel! Wie heeft u gezegd, dat dat Latijn is? Het is Latijn, in boers.’ ‘Wel, mynhear, dy it my leard het, dy het it my sein,’ sei ik dêrboppe oerhinne. ‘Mar wyt jo it út josels, dat jo Latyn better is as mines, mynhear?’ Koartom, dat Latyn hie ontfanger net foldien, en hy hie 'er sels de gek mei. En doe frege er my, of ik ek Gryksk ferstoe, en ik sei dalik: ‘Sa goed as de bêste skroar fan Dokkum.’ ‘Laat eens horen,’ sei de man heal parmantich, en doe begûn ik fan degen oan:

‘Liepai kâi skries-ai
Tjirk-ai kâi grieneskyl ein-ai.’

‘Ha! ha! allemaal eiers! Hoe komme de mînsen erbij om jou dat voor Grieks te verkopen? Ben je zot, kareltje? Daar is maar één Grieks woord in, en dat is het woordje kai, dat en betekent.’ Ik sei: ‘Mis, ontfanger! Us dominy seit, dat einai it twade is, en dat betekent zijn. En jo hawwe my niis frege of ik sot wie; mar ik freegje jo, mynhear, of it net gek is, dat in skroar Gryksk leare soe. Fersteane de Dokkumer skroarren dat? Ik haw oars wol sizzen heard, dat dy nin goed krús yn de broek sette koene.’ En dêr waard ontfanger al stikelich oer; want hy koe gjin kwea fan Dokkum hearre. Einlinge smiet de hospes 'er in kneppel yn, en dy sei: ‘Gjin gehaspel mear oer Gryksk en Latyn. Want dy dêrfan it measte fersteane, dêr wurdt men ornaris it measte mei bedragen. Toe, Gabe heite; do heste justerjûn betoand, datste mastereftich ferhelje kinste. Dwaan dat leaver ris as al dat gehakketak yneltsoarren om.’ ‘Ik geloof,’ spriek ontfanger, ‘dat het ook beter met syn boeretrant en verstand overeenkomen zal.’ ‘No,’ sei ik, ‘dan sil ik jimme ris fan in nuvere grap ferhelje, dy yn âlde tiden yn de stêd fan Dokkum bard is; it liket raar, mar as ik liich, liich ik yn kommisje, want ik haw it út in âld boek lêzen.’ ‘Van Dokkum? Kom, dat mag ik hore,’ sei ontfanger, ‘dat is mijn geboorteplaats.’ ‘Soa,’ sei ik, ‘it sil de kastleinske ek better foldwaan as dat fan Jakkele en Houkje.’ ‘O ja, Gabe, dat wie aaklik,’ sei se. Mar it kaam doch oars út; it foldie har net, freonen; en doe begûn ik dit ferteltsje.

‘It is bard yn 't jier 1623, dat in skipper mei in lading hout út Noarwegen kaam, en op Iezumersyl binnenrûn. Dy skipper hie foar in aardichheid ytlike libbene kreeften yn in koer meibrocht foar syn keapman, dy te Ljouwert wenne; dy droech er by jûntyd, dat it al tsjuster wie, troch de stêd fan Dokkum, en doe rekke 'er troch ongelok ien fan dy bisten út de koer te fallen, krekt foar de doar fan in froedsman Grada. De oare moarnsier, doe de faam de strjitte oanfeie soe, fûn se dat bist dêr lizzen; hja rûn ferskrikt yn 'e hûs, en rôp: ‘Heare, froedsman! Kom gauw ris foar deur. Heare, wat leit daar un raar ding op straat!’ Froedsman mei in reade japon oan, mei de wite sliepmûtse op 'e holle, en de hoazzen op 'e slomp, rûn dalik nei bûten. Hy sloech de hannen yn elkoarme, en sei: ‘Dit is ien merakel! Súd dat ok un jong weze fan dy roek, dy hier boven in de lineboom nestelt?’ It duorre net lang of dêr rûn al skielik ien heal hondert minsken te heap, om it skepsel te oanskôgjen. In kategisearmaster, dy dêr ek foarbykaam, dy rôp: ‘Mînsen? Mînsen! sien ut beest dòchs niet an; want ik loof dat ut de Basiliskus is, daar men fan inne skrift leest; ut kon jimme allegaar ut leven kòste.’ - ‘Ut mocht un skyt, meester!’ sei in turfdrager, dy dêr mei syn koer foarbykaam; ‘ik hew him al goëd in syn freet sien; ut stomme beest sal oans niks doën, en dy 'er un mingelen bier foar over het, dan sal ik him daad'lek met de tange in myn kòrf legge, en drage him waar de frynden him hewwe wille.’ ‘Dat gaat an!’ sei froedsman. De tange waard helle, de kreeft yn de koer lein, en doe earst nei de brouwerij om it ming'len bier op te nimmen. Dêrfandinne rjochtút nei

[p. 242]

de boargemaster mei in sleep jonges efternei. De turfdrager sette de koer yn it foarhûs del, en froedsman gong yn de keamer by boargemaster. Hy spriek de boargemaster mei in heel bedrukte en in heel ferskrikte troanje oan, en sei: ‘Goeien morgen, burgemeister!’ ‘Goeden morgen, vroedsman! jou hier zoo vroeg al over de vloer, man.’ ‘Ja, burgemeister! Wij hewwe hier un raar stuk, burgemeister. Wij hewwe fan de morgen ien levendech ding op straat fonnen, en gien mînske weet wat ding òf ut is, òf hoe ut hiet, burgemeister. Wij hewwe ut metnomen, burgemeister; ut staat in ut foarhús, burgemeister. Wil burgemeister ut ok ris sien, burgemeister?’ ‘Vooral in believen, vroedsman,’ sei dy hear; ‘Jou wete, zeldzaamheden ben ik altoos nieuwsgierig na.’ De boargemaster, dat in biis út de bizen wie, seach dalik wol dat it in kreeft wie, mar dy hâlde him jitte dommer as froedsman yn wêzen wie. Dy sloech de hannen gear en sei: ‘Vroedsman! Vroedsman! ik loof dat er ons slimme dingen over het hoofd hange; zo'n ding staat in gien kronyk beschreven, en zolang as de wereld staat is er zo'n ding in Dokkum niet vertoond. Het is een stuk van te veel belang; daarom gevoel ik mij verplicht om nog hedenmorgen om tien uur de raad te beleggen, om dan te bepalen, wat of wij met dit monster zullen aanvangen. Jou komme dochs ook, vroedsman?’ ‘Ja, wis, burgemeister.’

De moarns om tsien oere kamen de hearen by eltsoarren op it stêdshûs, en omdat it sa'n bûten-extranaris ding wie, hie froedsman in skjinne wite bef fan froedsmanske om krige, en dêrby in splinternij broek oantein, ien sonder flappe, mar mei in gulfje dêryn, lykas de âlde ljuwe fan dy tiid droegen; en omdat it âld stêdshûs fan Dokkum doe watte lek wie, wiene 'er krekt op 'e stoel fan froedsman Grada ytlike drippen roetwetter fallen, en omdat er bang wie, dat er syn nije broek mei dat wetter besmoargje soe, sa sprate dy goede man syn wite bûsdoek oer de stoel. Dêr gong froedsman deftich op sitten.

De koer waard op it stêdshûs brocht, en dêr seach elts dan beurt foar beurt yn, en dan gong elts wer op syn pleats sitten. In inkele fan dy hearen hiene mar just it hert om it onnoazele beest oan te sjen. Doe se allegearre wer sieten, doe sei de boargemaster: ‘Heren van de raad van Dokkum! De heren hebben gezien, dat er in onze stad een wonderlijk creatuur gevonden is, en daar men niet weet, welk dier dit is, en vanwaar het gekomen is, zo heb ik hetzelve hier gebracht ten einde het advies van de heren te horen. Daarom, u, vroedsman Grada, als de oudste van de raad dezer stad, vraag ik het eerst, wat dunkt u van dit dier?’ ‘Ikke?’ sei froedsman Grada, ‘Ikke blijf bij mijn eerste advijs, dat 'et namentlek ien van die jonge roeken is, die voor mijn deur daar in die hoge lijnebomen nessele; want waar dúvel súd ut ding anders wegkomen weze. 't Ken ok niet út de straatstienen kropen weze.’ ‘Daar ben je mis in, vroedsman,’ sei de boargemaster, ‘mijn zoon heeft onlangs een nest-fol roeken uitgehaald, en die jonge roeken geleken nergens meer op als op oude roeken. Nu is de beurt aan u, vroedsman Inia.’ ‘Hearemistijd, burgemeister, wat weet ik froedsman Ynje fan fremde gediertens? Ik hew wel seggen hoard, dat de kanarjefeugels als se jong binne, dat se dan kropen; súd ut ook un kanarjefeugel weze?’ ‘Zou een jong kanarievogel dan groter zijn als een oude? Dat spreekt zich immers zelfs tegen,’ spriek dêrop de boargemaster. ‘Dat weet ik niet,’ spriek froedsman Inia. ‘Wij sien alderdegenst, dat grote mînsken klein wurde kenne. Mijn grootvader is fan burgemeister al bierdrager wurden.’ No wie de beurt oan de froedsman Starkenbolte, in Grinslanner, in ryk man en in fyn man; fyn yn de tsjerke, en fyn yn de wrâld. Hy die deis in lûd gebed oer de tafel, dat in kertier duorre, en it iten mocht mar in heal kertier duorje, en dêr hiene syn boaden gjin nocht oan. Dy hiene leaver in heal kertier bidden, en in kertier iten. Dêrby ferstoe er watte fan de swarte keunst. As de Dokkumer ljuwe mei froedsman Starkenbolte yn it trekskip sieten, en as er dan út de skrift begûn te praten, dan hâlden se hannen op har horloazjes; want as er dat die, dan fierde er dy keunst it measte út. Doe it dy syn beurt wie om te sprekken, dy sei op syn Grinzer: ‘Ik wijt nijt, ik leuf, burgemeister, dat onze meister Douwe nog geliek hat het, dat et nomentliek in Bosiliscus of in ploagbeest is, daor de Here ons met besuiken wil veur onze zonden en ongerechtigheid, en al et goddeloze vlouken, dat in Dokkum daon wert. Daorom hol ik mij oan meister

[p. 243]

Douwe.’ ‘Meister Douwe,’ foel froedsman Grada dêrop yn, ‘dy het wel earder de planke mis weest. Foorleden jaar song er foor ut boardsje in de kerk ‘Aller ogen wachten’ op un karsmòrgen.’ Op dy ynfal begûn de hele rie fan Dokkum te laitsjen, mar de boargemaster net; dy moast syn deftichheid ophâlde, en dy spriek doe wer: ‘Als er dan niemand van de heren is, die mij enige inlichting in deze zaak geven kan, zo laat ons dan nog eens de beide stadsboden boven komen, of die ons ook in dit geval ook nog eens konden dienen.’ De boaden kamen boppe en seagen ien foar ien yn de koer. De iene wie in stakker, dy doarst it bist net besjen; dy leaude ek steech oan master Douwe. ‘Ik sal der myn ogen niet na draaie, hearen,’ spriek dy man, ‘want,’ sei er, ‘as ut gien Baasliscus is, dan is ut ien plaagbeest, dy nachts omlope en pest en kwalen ferkondige, en ik súd 'er foar weze om ut hele beest met kòrf en al te ferbrannen.’ Mar de twade stêdsboade sei rûnút, dat it in skroar wie, omdat er twa fikse skjirren foarútstiek. ‘En sienje wel, burgemeister? hij houdt de ogen van dy skearen achterút, omdat er foar alleman niet wete wil, hoe groat of se binne, krekt as alle skroaren. Mar as ut un skroar is, dan is er betsjoend; want hij krúpt, en andere skroaren lope. Is 't niet waar, hearen? Ik sech myn sin, want daarom bin ik hier ropen.’ ‘Accoord,’ sei de boargemaster, ‘jou hebbe het geraden, bode; en wij zullen er dadelijk de proef van nemen. Kom, bode; ik had juist een nieuwe rok besteld; het laken is er al voor gekocht; wees zo goed en haal dat van mijn huis.’ Doe dat lekken op 't stêdshûs kaam, waard it oer de flier spraat en de kreeft dêrop set. Doe begûn er te krûpen, en doe moast ien fan de boaden mei in skjirre, krekt itselde paad lâns, it lekken trochknippe; en doe waard 'er dalik om in skroar stjoerd, om 'er in rôk foar de boargemaster fan te meitsjen. Dizze skroar wie in âlden Dútser, dy hjitte egentlik Labbenbach, mar hysels spriek dy namme altyd út as lappenpack, en no neamden de Dokkumers him yn de wandeling sljochtwei fan lappenpakker; ik tink wol, omdat er de lappen, dy syn klanten fan rjochten takaamne, sels ynpakte. Hy kaam op it stêdshûs mei de sliepmûtse yn de hân, en sei: ‘Koeten morje, mynheer Pirgemeister! En koeten morje, brave heren al gesamt. Wat heppe te Heren te pefelen.’ De boargemaster ferhelle oan de skroar it hele gefal, en liet him dat teknipte lekken sjen. ‘Tausend elemente! Hundert tausend elemente! Das hat keen mensch ketaan, mar de lebendige teufel. Donnerontoria, prave heren! tat is keen tijt, keen roye tijt meer weerdig. Daar kan ik een lappekrone voor de kinder van make, mar keen rok voor de Pirgemeister von Dockum.’ Mar doe er de kreeft yn de koer lizzen seach, doe waard er jitte bleker om syn smelle kiuwen as tsien bleke skroarren mei-eltsoarren; en hy rôp it út: ‘Kott bewahre, Heer Pirgemeister! Soll mich die swernoot straffen, wenn sich solchen peest langer in de stat von Dockum tolden sollte. Et is de teufel, prave Heren, de lebendige teufel; on wann ikke Pirgemeister war, ik that den hundsfot in de kragt kooyen on versupen him.’ ‘Heb 'k et nijt said,’ sei froedsman Starkenbolte, ‘dat w't hijr met de kwoade te doen hebbe? Dat komt nou van 't vervlouken, en het koartspeulen, dat de noatie hijr dout; nou loat de Here hem los, en geft hem aan de kwoade over.’ ‘Ja,’ sei froedsman Ynia, ‘as ut de kwade is, dan is fersúpen de baas; want dan helpt gien ferbrannen; want dy is fuurfast.’ En de hele rie fan Dokkum rôp fan: ‘Fersúpe mar! Fersúpe!’ De turfdrager smiet de kreeft yn de grêft, en de hele stêd fan Dokkum wie bliid, mar de kreeft jitte blider. Mar by it einsluten fan de rie hiene se jitte in grap mei froedsman Grada. Dy goede man wie troch de sterke oandacht, dy er op it dispút oer de kreeft hân hie, glêd troch it sin gien, dat er syn wite bûsdoek op 'e stoel lein hie, en doe er onderwilens ris efkes de eagen foardel sloech, doe miende froedsman, dat him it himd ta de gulf fan de broek úthinge, en doe hâlde er syn grutte rûne flaphoed foar it liif, en moffele sa glûpswize dy wite bûsdoek ta de broek yn; mar boargemaster, dy flak nêst froedsman siet, en dy de man troch en troch koe, hie wol oan syn ferlegentheid sjoen, dat 'er watte geande wie: dy seach ris skean efter de hoed fan froedsman, en doe seach er dat hele wurk oan, mar hy liet him neat merke. Dit gebeurde al doe se mar just op it stêdshûs sieten. Yn it ein, doe de hearen opstean soene, doe seach froedsman ris efterom, en sei: ‘Geunst nòch toe! Burgemeister! waar

[p. 244]

súde myn witte búsdoek weze?’ Mar gjin minske wist it. ‘Súd er ok onder myn stoël legge; want hij het 'erop leid, dat weet ik,’ sei froedsman. ‘Súde dat rare ding my dy doek ok út de búse weg tsjoënd hewwe.’ ‘Om jou de waarheid te zeggen,’ sei de boargemaster, ‘hy sit in jouw eigen broek. Zie maar, er hangt nog een tipje toe de gulft út.’ ‘Ja, waarleken!’ sei froedsman, en hy helle de hele wite bûsdoek ta de broek út. Froedsman krige in kleur as in hoannekaam, en swarde, dat er noait wer in broek mei in gulf drage woe, en de hele rie fan Dokkum gong laaitsjende nei hûs, mar de boargemaster jitte aldermeast.’

It hele selskip dêr yn 'e herberge lake wakker om dit ferteltsje, behalven de ontfanger; dy seach my stiif oan, en knarste soms op 'e tosken; mar doe frege Jouke my: ‘Witste ek, Gabe, hoe of it tenei mei dy kreeft gien is?’ Ik sei: ‘Ja, kastlein, dy is op in simpele manear wer telâne komd. Ytlike jierren dêrnei, doe de kreeft al lang fergetten wie, doe fisken de hearen fan Dokkum de stêdsgrêften mei in seine ôf, en doe fongen se ús maat de kreeft wer.’ ‘Zo'n grote grenaal is er nòch noait in Europa fonnen as disse hier in dit kleine Dokkum,’ sei in hopman fan de boargerwacht; ‘die zal ik beware zolang as syn Hoogheit de Prins hier komt.’ Dy lei him oan in sulveren keattinkje onder in brêge fêst om him yn it libben te hâlden. ‘Het dat nou langernoech duurd, dúvelskyn, met dyn smeulen en trittrotten? Ik hew myn nocht!’ rôp de ontfanger pûr razend, en hy griep de tange út de hoeke om my dêr ris helder ôf te ticheljen; mar de hospes sprong tuske beiden, en doe wie it dien. De ontfanger stau omtrint breinroerd ta de doar út. It hele selskip en benammen Jouke, lakene wakker; mar de kastleinske wie ek al lang stymsk; dy woe my nin goed wurd mear jaan, omdat har pake ek in Dokkumer west hie. Dêrom ried ik de moarns heel ier fuort, en kaam de jûns jitte thús.’

Doe rôpen se allegearre yn de skoalle: ‘Wiene dy ljuwe dan gek, Gabe, dat se har oan in grap steurden? Us het dat ferteltsje skoan smakke.’ ‘Jitte sa gek net as jimme,’ sei Gabe dêrop. ‘As ik jimme no allegearre ris foar murden útrachte, dan soene jimme my it ljocht wol út de holle helje, en dan wiene jimme jitte dommer as de Dokkumers. Dy binne jitte lilk as men har in ding oantiget, dat se wêze kinne, nammentlik dom en onnoazel; mar jimme binne lilk as men jimme murden neamt, en dat kinne jimme ommers noait wurde.’ Hja moasten Gabe gelyk jaan, mar dy lytse lilke tapassing op dy moaie lange preek stoe de ljuwe net oan; hja mochten it wurd net ienris hearre, en de iene nei de oare rûn noartich ta de skoalle út, en fan it koardegearjen mei de fammen kaam dy jûn net. Gabe koe mei syn omke nei hûs ta strampelje, en doe wie it feartflagjen út.