Rimen en teltsjes

Eölus, grewa fan stoarm en onwaar,

Syn antwurd oan Dr. J.H. Halbertsma. Mei oar griemmank.

Legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse possimus. Cic. pro Cluent. c. 53.

Friezen!

De fjouwerentweintichste desimber 1836, dat is de earste krystdei, siet ik moarns te njoggen oere op myn opkeammerke. It waaide in foech stoarm út it noardeasten mei sniejacht, en de wyn stie flak op myn ramen. Dêr fljocht my in rút yn, dat my it glês om de holle spatte, en mei-ien ploft 'er ek in ding by my op de grûn del. Wat wie dat? Ja, dat riede jimme net. In pakje guod sa swier as lead yn it fel fan in iisbear berôle, en mei robbetermen gearript. Ik snei de boel los, en fûn 'er it steekje fan myn kollega yn, strikende fol mei goudjild. Ik telde tûzen stikken elts sa swier as in rider, en sa plat as in âlde skeljen. It is wakker noflik jild om te sjitten, lykas men dat op in planeet, dêr Merkurius, de God fan de keapmanskip it stjoer het, wachtsje moat. Op oare planeten, dêr dy God en syn geast net is, hawwe se jild mei steile rânen útfûn, dat men stik foar stik fan de tafel opkrije moat. Dat is in bêst ding foar in naasje fan rinteniers, dy neat oars te dwaan hawwe as twaris yn 't jier wat yntressen te tellen.

Mar dêr it hjir op oankomt, yn it pakje siet ek in brief fan Eölus oan my, dy ik hjirby doch. Eölus is egentlik in onecht bern, mar fan in grut hear, en dan bringt in minske it faak fierder as in echt bern fan in boargerminske. Juffer Segesta het him oerwûn by Jupiter, dy nochal jamk syn aaien bûten it nêst lei. Lykwol Eölus wie in skrander man, mear as dageliks wei, lykas dat graach sa mei bûtenbientsjes wêze wol. Hy joech him folle ôf mei wiersizzerij fan waar en wyn, en doe er dat in mannich kearen roaid hie, mienden de skippers, dat er de wyn yn de mouwe hie, en hja makken him Grewa fan stoarm en onwaar. Syn grutste leafhabberij hie er yn it stjerresjitten, en dat kaam him skoan te stade; want waar en wyn wolle nochal ris nei de moanne lústerje. Ek sizze se fan him, dat hy de gongen fan keningen en naasjes mei in loerjend each neigiet, en dat er dêr safolle wrâldske wysheid fan opdien het, dat er frij goed wit, wat er swije of sizze moat. It ien en oare kin men ek sa wol wat oan syn brief sjen, tinket my. Dêr sit geleardheid genôch yn, ja, ik soe sizze, fiersten tefolle.

Ik leau net dat Eölus my goed fette het; oars kin ik net begripe, dat er my sa útheuvelt.

[p. 192]

Mar ik woe it 'er dochs net útlitte; want as myn goede namme by jimme dat net útstean kin, dan is er dochs nin botsen wurdich. Hy het oars safolle ongelyk net, mar it is in bolderbast. Syn riddenaasjes oer pompen, waarglêzen en sok spul lit ik ek foar syn eigen rekkening. Ik leau egentlik net dat er goed wit, wat 'er fan binnen yn it ierdryk omgiet. Mar dêr sil ik him noch wolris oer sprekke, as ik tiid ha. Bekôgje dit no earst mar ris op jimme gemak, Friezen, en as 't jimme net te dreech yn de mage leit, sil ik om oare gerjochten tinke.

Wy litte no Eölus mei syn wyn en steatkunde wêze. It foarjier winket ús ta, en lit ús de earste lije loften rûke, dy de slomjende natoer oan it oplibjen bringe. De kij kealje, en de boeren bringe ús bjist foar bjistpankoeken. De bûthuzen begjinne te stymjen; de âlde kij bâlte nei de ferske mailoft. De hoanne kraait, dat it oer it hiele gea klinket; de hinnen keakelje en lizze peaske-aaien. De famkes toudûnsje op it grien; de jonges komme mei toppen en hoepen, mei bakkerts en knikkerts, mei raskertbuorden en prikken op strjitte; hja ringje of spylje hazze en hûn; hja boartsje en kreauwe, hja geie, hja kraaie it heldere foarjier út. De beamkers begjinne mei beammen, en heesters, en hagen; de g'nierkers mei iere en djoere blommen op 'e merke te kommen. De boerinne stiet 'er mei hinne-aaien yn in braskuorke nêst, en de boerefeint mei leepaaien yn in netsje om de râne fan de hoed hinne. De finnen begjinne te grienjen; de spjuchtige flotgerzen lizze lâns de iggen fan de sleat al te driuwen op it wetter. In inkelde leep pipet ús yn 'e fierte temjitte. De boeresoan giet mei de pols op it skouder yn 't fjild, en ljept sleat út sleat yn, en rint rjucht op it steed fan de ikker ta, dêr de sij op it nêst sit. De eilammen bletterje en hippelje om de moer hinne; hja hoarte en stjitte mei de kopkes yn it jaar op, om it lêste dripke tate los te meitsjen, en as se sûgje hipp'lewipje se mei de wite sturtsjes fan nocht. De protters, de mosken en de dowen pearje; hja komme yn ús tunen, en tôgje mei prikken en striekes, om har nêst te bouwen. Ha! hark my dêr bûten dy ljurk ris. Helder op, myn feintsje! Kladderje yn de blauwe loft op, en snetterje 't mei dyn wyldsang oer it ierdryk út, dat it foarjier oan it rissen is. Eölus ferstommet om nei dyn linteliet te harkjen; 'er is mar in lyts sigentsje oan de heldere loft. Hy kin allinne mar harkje; hy kin net mear rekkenje, wat keningen en folken dwaan moatte, en nin minske soe no ek nei syn rekkeningen lústerje wolle. It wol alles út de muffe huzen nei bûten ta. Hân oan hân kuierje ik mei myn famke, en mei Tsjalling troch de finnen. De berntsjes rôlje en djoeie om my hinne; hja ploaitsje maiblommen, en riuwe se oan triedsjes ta krânsen, dy se om de holle slingerje. En Tsjalling en myn famke njeurje it sankje:

Maitiids earste blomke;

Leave fan de wei!

Ut Gods heilichdomme

Komsto, moaie, wei.

Berntsjes meie bliuwe,

As har heit har ropt,

Do bist foarjiers boppe,

As dyn heit dy ropt.

Maitiids earste blomke,

Bliere fan de wei!

'k Lit my liede en sizze,

'k Gean dyn stappen nei.

Nij-Fryslân op Spitsbergen, dizze 22ste fan desimbermoanne, 1836

Nommele Freone!

Dêr wie in goed man oan de pûster, net? En dêr bin ik al wer. Dyn brief haw ik lêzen, en ik moat sizze datsto mastereftich de keunst fan dyn gilde ferstieste; ik mien de goudtriedlûkerskeunst, om in ding, dat men op in kaarteblêd sette kin, ta in lange preek út te spin-

[p. 193]

nen. Wel, onwiten, wat in brief! It docht my net nij as de namme fan Eölus is mar in spjelde west, dêrste al dyn nijs oan ophinge heste; sa brûke jimme de teksten út de bibel ommers ek foar de preken. Mar ik bin wat koarter fan styl, en ik ferwachtsje, dat dit bytsje dy noegje sil, lykas ik mei geduld dyn ivige epistel útlêzen ha. It skriuwen wol hjir ek net bêst. Ik sit hjir yn in fjouwerkant hol, tsien foet onder de grûn; boppe op it tek leit wol sân foet snie; lykwol friest it hjir, dat it knipt. De fingers binne my knoffelich, en de inkethoarn moat ik yn de gloede sette, om de inket ontteid te hâlden. Ik hie noch wol wat mear skreaun; mar wy hawwe niis in Sint Niklaas krige, dêr wy allegearre fan ferbouwerearre binne. Mei dy hichte fan snie kaam 'er in wite iisbear boppe oan ús skoarstien te snuffeljen, en wylst wy nearnze om tochten, bruit sinjeur dêr hals oer kop trochhinne midden onder ús del. Gelokkich wie myn âldste soan Boreas by my, in dregen feint, dêr ik oaremoarn mei nei jimmes op reis sil. Dy het folle yn dizze oarde ferkeard, en ken dy rûge nachtbidders op in hier; flink naam er in grutte iisbile en sloech him de kop yn, dat de harsens tsjin de weach fan myn bêd sieten. Jimme kleie oer it skoarstienjild, en dat de skatters alle hoeken en hernen fan jimme huzen trochsnuffelje om in hurd te finen; mar de wite kommizen op Nij-Fryslân binne net nofliker; want dy tingje dadelik nei de lever, en hâlde parate eksekúsje, net fan dyn hûsrie, mar fan dyn flêsk en bonken.

It steekje haw ik fûn, dêrsto seiste. Hjir stjoer ik it no werom, en om dy te bewizen, dat dy grap mei de bear de suvere wierheid is, haw ik it beest strûpt, en de boel yn syn fel beteard. Foar dyn kollega haw ik in kollekte dien by de dominys op Merkurius, en ik haw fjirtjintûzen gûne yn goud oprûn, dat yn it steekje leit. Aste de man it jild jouste, moatste tsjin him sizze, dat syn goeddoggers net hawwe wolle, dat hy it op in papieren souderke left; want dêr koe it wolris krekt sa gau trochfalle as sy it joegen. Hja wolle dat hy 'er in greidpleatske foar keapet, en dat er dy sels sawat bebuorket; dan het er mei-ien wat oanslach foar in pear grouwe jonges. Hja wolle net, dat hy 'er oar papier foar keapet, as in planke fol pûkpûkbêste Latynske, Grykske en Hebrieuske boeken. Want de dominys op Merkurius sizze, dat it smoarch foar in predikant stiet, dat er fan dy dingen net folle mear wit as in kategisearmaster.

Om de grutske gekken sil ik by gelegenheid wolris tinke. Mar as ik in party meinim, dan geane se net nei de moanne, mar nei de planeet Pallas. Dêr hawwe se har graach; want hja sizze, dat 'er nin nofliker folk yn de behann'linge is as grutske gekken fan de ierde; as se dy dêre mar in goudpapierke op de mouwe spjeldzje, dan binne se sa optein, dat men 'ermei omslepe kin as in dweil. - Yn it weromkommen haw ik in foech healoere op 'e moanne oanlein, en de Noarger rún sprutsen. Hy wie prot op Doktor Eeltsje, dat dy syn brief drukke litten hie. As hy Noarger rún bleaun wie koe 't him nin drip skele; mar as men minister is, dan wol men just foar de hiele wrâld net wite, dat men foar de Kollumersweachster tsjiiswein rûn het. Hy wie oars bêst te sprekken, en hy sei my, dat er op ierde faak winske hie, om yn jimme tsjinst te kommen; want hy hie noait murken, dat jimme hynsteboalen wiene. En hy winske it noch wol; want Jan Rap en syn maat toude him op de hûd, en as er de baas klage, dan sei dy: ‘Ja, dêr biste foar, om bruien te krijen. De kûgels, dy ik oars krije soe, kinne aardich yn dy smoare.’ - Nei it besnoeide jild haw ik him frege. Hy loek de skouders op. Ik sei: ‘Ja, jo Eksellinsje; dat dogge se op Terra ek. Mar dat helpt har net folle.’ Doe begûn er my te ferheljen, dat er op de moanne mei itselde wetter foar de dokter west hie. Earst hie er in publikaasje jûn: ‘Oan dy datum ta ontfang ik op de lânskantoaren alle gûnen tsjin tweintich stoeren it stik; nei dy datum ontfang ik de besnoeide gûnen tsjin de wearde, dy it sulver het, dat 'eryn sit.’ Aanstons rûn elts mei in lyts skealjen yn de bûse om it jild te weagen; want nimmen wie sa gek om in gûne foar it folle jild te nimmen, dy mei twa moanne mar sechstjin stoeren wurdich wie. Dy nin jild yn hûs hie wie bliid; mar de kapitalisten en bankiers, dy tûzenen, ja honderttûzenen yn hûs hienen, ferlearen ynienen kapitalen fan tweintich- en tritichtûzen gûnen. Dy wiene dan ek pûrrazend west, en hienen de minister troch in rêst kantoarrinners de ruten ynsmite litten, en it hie mar in hierke skeeld, as hja hienen him foar syn

[p. 194]

eigen doar yn 'e grêft fersûpt. ‘Mar wêrom smelte jo it jild net om, lykas Willem de Trêde yn Ingelân dien het?’ sei ik. ‘Dat tanket jo de blaksem! (Hy flokt ougryslik; dat het er noch fan de hynstetyskers oerhâlden.) Dat tanket jo de blaksem!’ andere hy. ‘It spant om sonder halsbrekken fan it iene budzjet oan it oare te kommen, en dan noch tritich miljoen út te pûljen, om al it jild wer op syn wearde te krijen, dat is allehiel ús foech net.’ ‘Mar ha je dan neat dien?’ frege ik. Doe ferhelle er my dat er dy earste publikaasje yntrutsen hie, omdat er bang foar numero ien wie; mar dat er doe, om 'er sonder kosten ôf te kommen, it nije jild slaan litten hie op de standaard fan it âlde útslitene en besnoeide jild. Yn it âlde siet troch de bân sawat sechstjin stoeren sulver yn in gûne, en dêr liet hy de nije ek op slaan; mar yn namme bleau it tweintich. Doe wie it allegearre gelyk, en men hie it iene jild net leaver as it oare. Yn it earst hiene de ljuwe op 'e moanne 'er allehiel nin erch yn; want yn har dommens seinen se: ‘In gûne is in gûne, as wy him mar foar in gûne útjaan kinne, wat kin it ús dan skele, of 'er in byt sulver mear of minder yn sit.’ Dat wie ek sa. Mar doe se foar in poarsje ierdappels fjouwerentweintich stoeren jaan moasten, dat se juster mei in gûne betellen; doe alles ynienen tweintich prosint djoerder waard; doe de krediteur tefreden wêze moast, dat syn skuldner him in obligaasje fan tûzen gûne mei in speesje betelle, dy de wearde fan achthondert hie, doe 'er in omkearinge yn de wearde fan alle dingen kaam, en it krekt wie, of de fondeminten fan de hele maatskippij omrierd waarden, doe waard it oars. De ferwarringe is 'er no sa grut, dat se de minister djipper as de hel ferflokke, en it soe my hiel net nij dwaan, dat wy de iene dei of oare hearre, dat se him de hals brutsen hawwe. Dat het men fan ljuwe, dy in bulte rie wite. In nije broek kin de Noarger rún net meitsje; mar 'er kin sa'n mâle skuor net ynkomme, of hy wit 'er in lape foar; op dy lape leit er wer in twade; op dy twade wer in trêde lape, dy noch grutter en tsjepper is, as al de foarige, en dat duorret salang, as se allegearre tagelyk losskuorre. Dan steane se yn de moanne mei it bleate gat. Jimme moatte mei de nije fiergesichten tydliks mar ris nei de moanne op de útkyk lizze. Ik hear dat se dêr al minsken mei wjukken sjoen habbe, en dat de wiiste dominys by jimmes út dy ontdekkinge preekje oer Gods almacht. No, as jimme wjukken fan earmen op de moanne onderskiede, dan kinne jimme alteas wol sjen, of de ljuwe dêr in broek oan hawwe, of net.

Dyn heale brief is wol fol fan al de skea, dy ik dien ha. Ja, dêr sjenne jimme op, mar it kwea, dêr ik jimme foar bewarre ha, dat kinne jimme yn jimme blinens net sjen. Dêr wie mar kar tuske stilte mei de pest, of stoarm mei gesondheid. De goalera hie glûpsk de hiele loft wer ferpeste; jimme longen sûgden by 't heljen fan eltse sike swietkes 't fergif al yn; it mûnster sels siet yn dampen boppe jimme te kâldgnyskjen falsker as in njirre; meikoartens hope it jimme krimpen en stjerren te sjen as jimme rottekrûd ynjûn wie. Ik kin dy net sizze, hoe inerlik my dat griisde. Fjirtjin dagen efterien wie ik oan it rissen; want dit sis ik dy, it pestdier hie him mei syn spoeken sa fêst nestele, dat 'er in raam omreitsen dien wurde moast, soe it wike. Eindelik haw ik myn wurk koart en bondich dien. Mei dat ferskowen fan de hele loft moast de fijân ek fuort, dy 'er yn beskûl siet. Hy aksele al tsjin; mar ik ha him wol yn it Noarden opkrongen, en dêr kin er no om my syn keunsten dwaan op de bearen en de robben. As ik 'er no de njoggenentweintichste net west hie, dan hiene jimme in bulte pannen besparre, mar eangste, skrik en dea wiene no jimme buorlju west, lykas te München en te Napels. Jimme komme 'erôf mei de Russyske pip (de gryp). Lykwol it muoit my, dat ik safolle earme minsken skip en libben benimme moast om de grutte heap te behâlden, en ik ferwachtsje, dat de gelokkigen, dy 'er neat as sein fan hân hawwe, it ongelok fan de lijers, dy it ontjildzje moasten, wat temjitte komme sille. Ik haw sa min mûlk stikken brutsen. Yn 1825 haw ik jimme diken trochboarre, dat jimme noch yn de pong klinkt, en no myn raam folle fûleindiger wie en wêze moast, is it troch myn folle mijen sa beteard, dat jimme 'er mei de skrik ófkomd binne.

Ek is sa'n stoarm tsienris learsumer as de bêste preek, dysto dwaan kinste, en ik wurd ferstien fan heal Europa, wylst dyn stimme op syn bêst in fermoanjefol minsken oerroppe kin. My tinket, jimme binne sa dimmen en ienfâldich net mear as jimme foarâlders; 'er is

[p. 195]

'n grutske poch- en pronkdivel yn jimme fearn; it minste jild of offysje dat jimme krije, dat kin men aanstons oan jimme gong en fearren sjen. De âlde Friezen lieten har dat net blike, as se in tweintichtûzen gûne wûnen of ferlearen. Hja bleauwen deselde, net ferslein yn 'e tsjinspoeden, net bliid en boarstich, as 't foar de wyn gong. No bin ik ris komd om dit grutske skaai te learen wa hja egenlik binne: plúskes en fearren, dy foar in wynpûst weistowe, neat mear. Wat tocht dy wol, doe 'k dêr te Dimter al dy muorren omsmiet? Ferbyldzje dy, dat alle pochers en godferdommers mei har grousumste flokken tsjin my ynbliesden; dat alle rike ljuwe mei har tûzenen fan boerepleatsen, lânskipsbrieven en folle jildsekken; dat alle prinsen, alle keningen en majesteiten fan it ierdryk mei har legers en kanonnen tsjin my oer stienen, soene se dat hâlde kinne? Ik leau dat se wizer binne; teminsten dêr ik kaam, hawwe se noch altyd romte makke. En egentlik wite se noch net ienris wat ik yn 'e bouten haw. Hja miene, dat har kanonnen al sok fernieljend ark is, as 'er komme kin. Mar do heste oan dat sjitten fan my mei glês yn in doar sjoen, dat ik út koartswyl wolris in pûstke dwaan, dat nei in skot mei krûd swimet. En wat is krûd, dat ôfstekt, oars, as loft dy útset, of in pûst wyn? As ik no de wyn ris mei sa'n boarstend geweld fuortbliesde, dat de hiele loft fan boppen nei onderen ta mar ien kanon wie, dat ik mar jimmerwei ôfskeat, soe 'er wol ien stien op de oare bliuwe? Soenen alle minsken en dieren net te pletter slein wêze, en soe 'er fan alles, wat op dizze ierde groeit en ammet, wol eat as grús en polver oer wêze? En dat kin, dat moat ik dwaan yn dit egenste eagenblik, as myn baas it my hjit. Wêr binne jimme no mei jimme parmantige stap? Leau my, freon! Dêr hawwe jimme nin smoar nei, om sa'n hege boarst te setten.

Twaris komt 'er yn dyn brief, dat ik in Jacobyn bin. Dat liket dy heech te lizzen. Jimme âlde freon Gabe... (Ik leau dat in Fryske matroas, dy fan Lollum fandinne wie, it my nochris op Lipari ferhelle het.) No, Gabe-skroar het ris op in Ljouwerter merke yn 'e Falk iten, dêr er nêst in âld lândominy te sitten kaam. Onder de mieltiid kaam it sa te pas, dat Gabe sei: ‘Ik leau alles wat yn 'e bibel stiet, behalven dat de faar âlder is as de soan.’ De dominy frege him as er dan in deïstwie. ‘Nee,’ sei Gabe, ‘ik bin nin deïst, mar in dentist.’ ‘Zo,’ sei dominy, ‘dan staat gij bier op zulk een karretje?’ ‘Nee,’ sei Gabe, ‘ik lûk nin kiezzen, mar ik yt 'ermei, lykas je sjenne, dominy.’ Do fregeste my: ‘Binn' je in Jacobyn?’ en sa soe 'k ek sizze kinne: ‘Nee, ik bin nin Jakebyn, mar in kakebyn, omdat ik 'ermei blies, en bliezen is myn fak.’

Ik in Jacobyn? Dat is wat nijs. In Jacobyn wol it gebou fan de maatskippij ôfbrekke, en ik wol it behâlde. Ik wol rottige steden yn balken en muorwurk weibrekke, om nij yn 'e pleats te setten. Ik wol de flier oanfeie, en 'er net útfeie. De measte oproeren en omkearingen, dêr wy yn de skiednis fan hearre, binne komd, omdat de minsken ferdrukt en útsûgd waarden, en mei in liiffol arbeidzjen amper har bestean hienen. De misbrûken, dêr dy ellinde út fuortkomt, wol ik weinimme, en wolsto se ferdedigje, en behâlde, dan bisto de oproermakker, feint! Do meiste hjitte sa asto wolste, legitimist, conservateur, prinseman, keningsfreon, mar do komste mei de Jacobyn op ien strjitte út, te witen, earst oproer en ferwarring, dêmei it canaille op de troan, en ta eintsjebeslút in tiran. Egentlik hiene jimme dan ek beide de galge oan lân en kening fertsjinne.

Ik wyt net of ik wol in wurd mear oer dit ding oan dy skriuwe wol. It is my watte te onfoech, mar as ik it sizze mei, do biste sa dom as in okse! Wa wit, aste wol in inkel wurd begrypste fan alles, wat ik dy hjir sis. Ko-dom biste, sis ik. Do witste noch nin iender's onderskie tuske opposysje en opstân. Opposysje is by dy opstân, en opstân opposysje, en hja lykje krekt safolle op eltsoar as in baarch op in tange. De keallesturten allyk slingerste kjitte en pisse troch eltsoar. Opposysje riedt en rigelt, stjoert en beskermt, past op de pong, hâldt en keart om it skip út de wâl te stjoeren; de opstân fiert op, ferdommenearret, stjoert alles yn de war om yn troebel wetter te fiskjen. Opposysje ferdedicht en befêsticht de wet, en de opstân feracht en ferbrekt se. De opposysje hâldt de kening en eltse wettige macht de hân boppe de holle; de opstân wrot yn de fondeminten fan de troan, om folk en kening yn 't ongelok te bringen. Asto en dyns geliken dat ienfâldige ding net begripe

[p. 196]

kinne, wat haw ik hjir dan langer yn dit hol op Spitsbergen oan dy te skriuwen? Ik soe de bearen noch better in konstitúsje betsjutte kinne as dy. Mar, ho! it mocht nochris lokke... Kom, ik sil in kerltsje yn de meagere grûn fan dyn ferstân weagje; wol it net opkomme, yn de goedichheid, dan is it wei.

Eltse macht op dizze ierde siket alles, wat har yn de wei stiet, fuort te kringen, of onder de foet te krijen, om allinne oerein te bliuwen en allinne baas te wêzen. En dat net, omdat dy macht yn de hannen fan in kening, fan grutte hearen of fan it folk is, mar altyd yn de hân fan in minske berêst. Dêrom fielde men de roede fan de dwingelandije krekt sa faak onder de onbepealle regearring fan it folk, as fan ien allinne. Dit is it earste en it lêste leksum fan de hiele minskelike skiednis. Hearsksjochte is it boskrûd, dat foar de fuotten fan elts minske leit; ien fonkje mar, en it fljocht op. Set om de oppermacht mar safolle regleminten hinne aste wolste om it ferdrukken te beletten, hja sil yn 't ein oer al dy stekken en dammen hinne springe, as 'er net altiten ien by stiet, dy it har belet. Dêrom is 'er net allinne in grûnwet, in konstitúsje, dy de grinzen fan de oppermacht bepeallet, mar dy konstiúsje jout oan elts it rjucht om ta te sjen, dat hja noait bûten dy grinzen komt; hja, de konstitúsje, ropt it folk op, om ljuwe oan te stellen, dy it heft yn hannen hawwe om de oppermacht te twingen, dat hja op har eigen hiem bliuwt. Dy dat dwane, hjitte de tsjinkearende macht, de opposysje; hja keare tsjin, as de oppermacht, nei har begryp, it skip yn de wâl stjoert.

Mar dat sil dyn lyts holtsje wol te tûk wêze, heite! Kom, ik sil 't dy ris oars betsjutte. In oerwurk, in klok, kenste ommers wol, net? O ja, do biste fan Grou, it lân fan de klokkemakkers. No, dêr sit slinger en gewichten yn, oars? Kom, litte wy dy klok ris opwine, en nimme de slinger 'erút Roets! dêr geane de gewichten mei in grousum getier nei onderen ta, en dat hâldt net op, foardat se op de grûn binne. Pomp! de gewichten steane op de grûn; de klok is ôfrûn; it oerwurk stiet stil. Dêr heste it byld fan minskelike macht, dy allinne oan harsels oerlitten wurdt. Hja is net yn rêst, foardat se alle oare machten 'eronder en oan 't swijen het. - Alle ongeregeldheden, dy yn geande klokken binne, hâlde no yn sa'n oerwurk op. It giet 'er mei al dy rêden yn de bêste oarder en stilte ta. Mar it is de ienlikheid en de stilte fan de dea. Dêr heste de rêst onder de onbepealle oppermacht. Alles yn rep en roer, moard en brân, of de stilte fan de dea.

Hoe befalt dy dat? My tochte, wy moasten de klok nochris opwine, en hingje de slinger 'er mar wer yn. Dêr is er wer op syn pleats. De slinger giet hinne en wer, by eltse slingering lit er net mear as ien takke fan it kroanrêd trochslûpe, en sa wit er de gewichten, dy mei geweld nei onderen wolle, op te hâlden, hy lit se wol sakje, mar nei de rigel. De slinger ferdielt de macht, dy dellûkt, op sa'n wize, dat rêden en gewichten yn gelike tiden allikense romten trochrinne. Dy slinger, myn freon, is de opposysje, de tsjinkearende macht. De oppermacht is allike onmisbaar om it oerwurk fan steat yn beweging te bringen en oan de gong te hâlden, as de gewichten yn de klok, mar de opposysje past as in slinger op, dat dy nei de rigel arbeidet, en noait gysten nei onderen fljocht, en harsels en oaren dearint. - No wiist de klok de oeren ek oan, dêr it egentlik om te dwaan is, en dat sil er nammers te krekter dwaan, wat de slinger better op syn mjitte is. Sa is 't ek yn in ryk. Wat de opposysje better op har plicht past, wat de dingen fan 't lân better geane, en wat in naasje edelmoediger (fierer), riker en machtiger wurdt, lykaste dat sjen kinste oan Ingelân. Mar soms, as de pit út in folk giet, is dy tsjinkearende macht te lyts; dan kin se neat útfiere. Dêr giet it krekt as yn in toersklok, dêr se de slinger fan in keamersklokje yn hinge hawwe; sa'n pyst fan in slingerke kin dy swiere toerskloksgewichten net yn balâns hâlde.

Dêr binne ek tiden dat de tsjinkearende macht, de opposysje, in kwea steed yn 'e holle het: dat se it gat tsjin de krêbe set, en neat jaan of nimme wol. Dan wol se neat, en makket alle regearring onmûglik. Hja is dan as in slinger, dy steech is en stil stiet, en de gewichten tsjinhâldt sonder har sakje te litten om it oerwurk yn beweging te bringen. Dan stiet de hiele boel stil. Mar dat is neat. De konstitúsje jout de kening rjocht om de dwers-

[p. 197]

bongelers nei hûs te stjoeren, en oan 't folk te sizzen: ‘Mei dit heapske kin ik neat wurde; jimme moatte my oare ljuwe ta jimme kommittearden stjoere’; dat wol sizze: ‘Jaan my in oar slinger yn de klok; dizze, dy 'k no fan jimme ha, wol net hinne en wer.’ En dat sil 't folk ek wol dwaan, as it mar oertúgd is, dat it dwersbongelers binne: want it folk het nin oar belang as dat 'er goedkeap regearre wurdt, dat alles op syn tiid ôfrint, en dat alles krekt op syn oere betelle wurdt. In ferljocht folk tinkt altyd sa: ‘In braaf kommittearde fan ús is net tsjin de oppermacht, mar tsjin de dwalingen fan de oppermacht. Hy is foar de oppermacht, as it palladium fan ús behâld, en opdat se dat bestindich bliuwe sil, hawwe wy him stjoerd om te weitsen, dat de oppermacht har mei har eigen kniif net snije mei.’

Mar wat jout dat in gehaspel en in geïggewear! En wat is 't dealeske djoer, om sa'n sechstich kommittearden op 't foer te hawwen! Dêr kinne wy ommers allegearre frij fan, as men de kening allinne regearje lit. Ja, dat is sa. As in klok altiten giet, dat jout in ivich getik; dan slite de rêden ek mear; it wurk wurdt gauwer smoarch, en om de twa jier mei it wol himmele wurde. Dan boarst de snaar fan de gewichten ek wolris, of springt de fear. Dat jout troch 'e tiid in bulte kosten; en dan giet yn 't holste fan de nacht de wekker noch ek wolris los, dat men út eltsoar fljocht fan it getier. Mar dêrfoar het men 'er syn geriif ek fan; de klok giet goed, en men kin 'er grif op ôf. De oere, dy't er wiist, is 't ek. Oan in klok, dy stil stiet, is nin slitaazje; kosten fan onderhâld binne 'er sa t' sizzen net oan; mar nin minske het 'er wat oan; fan de sânhondertentweintich minuten, dy yn de tolf oeren binne, wiist sa'n klok krekt ien nei wierheid oan; de oare sânhondertnjoggentsjin liicht er allegearre. It is in stomme stân-yn-'e-wei, en yn it ein wurdt er noch folle smoarger as ien dy giet. Meast nimt men sa'n klok dan útinoar, en ferkwânselt him foar âld koper; mar as men tinkt: ‘Kom, by kin noch wol gean; ik wol him wer op oarder ha’, dan kostet er oan oplaapjen wol helte mear as ien, dy altiten gien het, en dêr de hân tydliks oan hâlden is. Jonge, jonge! Wachtsje dy foar sa'n ryk, dêr ien allinne baas west is. Dat liket fan bûten nuvere moai en stil; mar it stjonkt 'er, sis ik dy, fan binnen, en de iene dei of d'oare wol it 'er hûnje. Leave wurden nin gebrek, it blinkt 'er fan goudene klean, en it liket as alles foarútgiet. Ondertuske rekket de flier, dy noait oanfage wurdt, sa fol fûlnis, dat de fuotten fan de baas sels 'er net mear trochwâdzje kinne, en it eintsjebeslút is de pong leech, en oproer! Want it mei beteare sa as it wol, op it ein wurdt it kwea sa grut, dat it himsels opfret. Altyd komt 'er herstel, en komt it net fan boppen del, dan komt it fan onderen op. En dan? No, ja, wat dan? Tsjin eltsoar fjochte as earme helden tadat 'er in bûzehappert fan bûten oankomt, dy seit: ‘Kom, freonen, jimme bringe alles yn tremyn; dat is ús foech net’; en dy de partijen mei-ien de hannen bynt, en seit: ‘Hjir is jimme baas! want baas oer jimme sels te wêzen, dat kin net langer.’ Of as de drift yntiids noch bekuollet, en de partijen de boel wer bylizze, dan hawwe se eltsoar sa tatakele, dat se noait wer op de rjuchte haal komme. Begrypste no, wat dy klok sizze wol sonder slinger, dy net giet, net folle kostet, onder it stof bedobbe rekket, en op it lêst fan in âld smous út eltsoar nomd wurdt? Of as it bêst beslacht, op it lêst mei in bulte kosten wer oan 'e gong komt, mar noait sa goe' net, as ien dêr de slinger altiten yn gien het, en dy de oerwurkmakker dêrom tydliks neisjen moast? Wat tinkt dy, is 't net better, de opposysje yn de steat, de slinger yn de klok, en dêr tydliks wat getier, lêst en kosten fan, as op it lêst de steat en de klok beide wei?

My tinkt, ik sjen, wat eagen asto fan sok praat opskuorste? En wêre het Eölus al dy wysheid wei? Jonge, ik kom fierder as do en dyns gelikens. Do bliuwste op dyn pôle sitten en dêr mienste as in froask, dy him fan grutskens opbliest, de wysheid yn pacht te habben. Ik kom, ik waai oeral; mar leafst yn Ingelân. It A-bie fan de konstitúsje, dat ik dy hjir opsei, ha ik dêr leard. In turfdrager tinkt dêr klearder oer sokke dingen asto, en do hjitste dan noch ek preker! Dat kinste ommers wol ferstean, net?

Wat se by jimmes fan my reutelje, dat tel ik dêrom ek nin bean. Ik sil wol meitsje, dat ik út de reek bliuw, en sizze onderwiles dêr it op stiet. Ja, ik ha dy keaplju yn minskeflêsk fersûpt, ik ha dy helske barners fan de onskuld de laach jûn, en dat soe ik noch dwaan hjoed de dei. Mar bin ik dêrom in Jacobyn, dan is Willem de I ek in Jacobyn, dy net allin-

[p. 198]

ne yn opposysje, mar ek yn opstân tsjin de kening fan Spanje, syn eigen baas, him ferset het. Dan binne al dyn âffears ek Jacobinen west, dy as helden tsjin de bloedhûn fochten hawwe. Wol, ja! dy grutte prins, en hja namen dat al sa nau, doe se fan Filips de Twade fertrape en útrûpele, of mei it fergif en de kûgels fan slûpmoardners drige waarden.

Do ropste no foar Don Carlos; folle kranten hâlde syn partij; oan dyn smeulske praatsjes op Christina en De Cortes hear ik klear, asto har yn in kopke fersûpe koeste, datsto 'er nin amerfol ta nimme soeste. Mar witste wol, heite, wa Don Carlos is? Begryp my wol; de man sels is in sloofke, en kin neat útfiere. It is in popke, mei in kroane op de holle en in skepter yn 'e hân, dy de earmen en fuotten fan efteren mei triedsjes yn beweging brocht wurde. De miterhearen en grandes, dy oan dy triedsjes lûke, dat binne de lju egentlik; dêrom, wat ik fan Don Carlos sis, dat sis ik fan de partij, dy him stjoert. No dan, dy Don Carlos is de erfgenamme fan al de begripen fan Filips de Twade, dy achttjintûzen fan jimme foarâlders troch de boal fermoarde het. Hy het de ynkwisysje, de pynbank, de auto-da-fe yn 't hert; brûkt hy se no net, dat komt dat syn hjerring dêr no net briedt, en dat wachtet mar, dat er de fuotten wer onder it liif het. It is in tiger, dy de tosken útbrutsen, de neilen ôfknipt binne; mar it is in tiger, en it bliuwt in tiger. Litte de neilen wer oanwoechsen, de tosken wer opkomd wêze, en hy sil oan de jongen dwaan, wat syn oarreheite-en-harre oan de âlden diene. En dy man het de winsken fan dyn hert! Oan him soeste graach dyn jild, dyn help jaan om de mêst wer oerein te krijen, en in macht op de troan te hifkjen, wêrfan it fnûkjen allinne de grûn lein het ta al de krêft en frijdom, dy dyn lân sont twahondert jier hân het, en ta dy gloarje fan Oranje, dy útblonken het boppe alle kroanen fan Europa. Heste dan alleheel fergetten fan wat aaien datsto set biste? Kenste it nêst net langer, dêrste yn útbret biste? Man! dat nêst is wûn yn de striid fan dyn âffears tsjin de bloedhûn, dêrste it jong no fan kardeste; is it lein yn 't bloed, dat er har en dy onfergelyklike Willem fan Oranje ôftape het. O! as dy âlden de holle út de grêven lûkten, hja soene sa'n útskaaide soanne as dy net sykjen hearre meie. Mei ferachtlike eagen strieken se dy foarby, en as har skynsels in inkel wurd foar dy oerhiene, it soe har âld sprekwurd wêze: ‘It is in smoarch fûgel, dy syn eigen nêst beskyt.’

Dy ik west bin, dy bliuw ik. En ik bin it byld fan de wiffens, fan it rimpene en feroarjende. Hy feroaret as de wyn; hy is de hoanne op 'e toer allyk, dy mei alle winen omgiet; binne ommers sprekmanieren by jimme. En ik bin noch stânheftiger asto, dy yn 't nêst fan de frijheid útbret de tiranny foarsprekste. Dat sil dy net goed bekomme, feint! De middenwei is de feilichste. Doch lykas Eölus. Foar twahondertfyftich jier ha ik de armada fan Filips de Twade fernield, en him de moedfearren sa wol roppe, dat er sa nea wer nei jimme lân ta flein is. Oaremoarn sil ik Don Carlos, de erfgenamme fan syn plannen, yn syn eigen herne te fiter hawwe. Ik sil 't waaie litte, dat it rikket en pipet; heil en snie sil ik se yn 't gesicht jeie, en dan moatte wy ris sjen, of ik, Espartero en Jek baas wêze sille, of hy. Bisto in Fries? Do romste, datste mei it Ingelske folk fan ien laach biste; is dat sa, kom oaremoarn te Bilbao, en bewiis it ús; plantsje it kanon mei de Ingelsken tsjin de âlde draak, sjit syn skânsen oan eleminten, sjit dat it tongert en davert om him út syn nêst te ferbaljen, en ik sil leauwe, dat de âlde frijheid noch yn dyn hert libbet, en dat de tiranny, wêr se is, en hoe se har foardocht, yn dy as dyn foarâlders in ivige fijân fynt.

My tochte, heite, ik moast dy dit mar ris op de hûd hâlde; want yn dyn lân sizze se it dy net. It muoit my, do biste oars sa'n min keardel net. As ik dy oansjen as in inkel man, yn dyn eigen bedriuw foar dysels allinne, en njonken dyn wiif en bern; dan kinste moai gnap streek hâlde; mar as lid fan in folk biste net folle, omdatste net folle begrypste fan de rjuchten en plichten, fan de grutte belangen en de algemiene bân fan in folk. As men in miljoen-twa minsken fan dyn skaai by eltsoar hie, dêr koe in goed beursfol keaplju of in herberchfol fetweiders út groeie, mar in folk, dat soe spanne. Witste wol dat in folk in bosk pilen is, dy troch de wet by-ien bûn binne, dêr de kening mei yn beknipe sit? Wês slaaf fan de wet, fan de wet allinne, en do silste hear fan dines bliuwe. De Jacobyn ken wol rjuchten, mar nin plichten; in slaaf (ik soe hast sizze, lykasto) ken wol plichten, mar

[p. 199]

nin rjuchten; in folk het plichten en rjuchten tagelyk; as it syn plicht dien het, lit it him syn rjucht net ontwringe. - Yn in folk stiet neat op himsels. Wurdt de oppermacht oanrande, dan kringt it folk as ien man om syn kening hinne, en hja fjuchte en stjerre foar de troan as foar eigen wiif en bern. Dy onder in folk onrjucht docht, heech of leech, het alle hannen op 'e kop; dy onrjucht lit, al is by noch sa lyts en earm, dêr binne se by, om him te beskermjen, en safolle te gauwer, wat de man heger stiet, dy de oanfaller is. De fijân sels beskermt hjir syn fijân; want it is har net om dy bysondere persoan, net om dat inkelde kwea te dwaan, mar om 't begjinsel fan rjucht, dat yn him oantaast wurdt, en hja tinke, lykas dyn âffears, de âlde Friezen: ‘Hjoed dy, moarn my! swij 'k stil, dan miene se, dat ik it goedskou; mar dat sil ik har oars betsjutte.’ Ik wyt net asto dêr wol folle begryp fan heste. Want as se dyn lânsman útstrûpe, dan stiesto 'er mei in beklaachlik wêzen by te sjen, en dan lûkste de skouders op. ‘Elts moat him sels rêde,’ tinksto, yn pleats fan de wei fan 't rjucht op te gean, om it rjucht onskeind foar dysels te bewarjen. De brân yn it hûs fan dyn buorman giet dy net oan, hoewol er eagenskynlik op dyn eigen tek oerslacht. - En aste mienste, datste troch sa'n sloofachtich driuwen de kening in tsjinst dochste, dan biste de planke noch folle fierder mis. Dêr is nin ding op de wrâld, dêr in kening mear belang by het, as dat 'er lyk en rjucht yn syn ryk dien wurdt. Want de lânssieten sille him as har eigen heit leafhabbe en oanhingje, as hja onderfine, dat har persoan, har habben en hâlden, en har fertsjinste tsjin it útsûgjen feilich is, en dat se rjucht krije as se rjucht hawwe. En wa of wat soe in troan oan it wriggeljen bringe kinne, dy troch de leafde en 't belang fan tankb're lânssieten beskerme wurdt? Mar oan de oare kant, wat se onder syn skepter mear onrjucht en útstrûperij onderfine moatte, wat se him mear haatsje en ferachtsje sille; want wêr it onrjucht ek wei komt, yn it ein wurdt it allegearre op de baas sels ferhelle. En wat fêstichheid soe in troan hawwe, dy troch de stille haat en de ferachtinge fan syn eigen boargers ondermine is, en allinne noch troch de bajonetten fan soldaten of de sabels fan dragonders oerein hâlden wurdt? Mar kom, lit ik swije: it ding is te klear. En egentlik as egentlik leau ik, dat dy al myn geëamel oer folk, en rjucht, en balansearjende machten neat oangiet. As dat sa is, dan biste in polityk lyk, dêr yn ivichheid nin libben wer yn te krijen is. Mar dan sis ik dy ek, datste raar wekker wurde silste. Tink op it ein, en it sizzen fan Eölus!

Ik soe in leaf lyts letterke skriuwe; en it is al úttynd, wrychtich, ta in grut letter. Soe de skriuwsjochte ek in jachte wêze lykas de Russyske pip? Mar dat kin my ek neat skele; al sil myn letter no noch langer wurde as dines, it sil 'er allegearre yn, wat ik dy tahawwe wol te witen. Ik ferfeel my hjir oars dochs mar yn dit hol; mits dêr moatte my nin iisbearen op de hûd tommelje.

Do heste my de reden frege fan sommige dingen yn de stoarm, dêrste net by kinste; wol, my tinkt, dat is sa slim net om te fetsjen. Ik miende datsto in jiermannich by prefester Van Swinden rûn hieste te Amsterdam; mar oan dyn freegjen soe 'k 't net sizze. - Mei it oprôljen fan 't lead giet it sa. As de reep lead ynienen losliet, wie it ondwaanlik; mar as ik in eintsje opwipt ha, en dêrtsjinoan waai, dan moat dat omkrôlje, omdat it oare noch fêsthâldt; dan meitsje ik alwer in steed los, en dat bûgje ik wer om, en dat giet krekt salang, dat de hiele reep los is, en yn de gedaante fan in spoen nei onderen fljocht. Te Leiden haw ik mei it springen fan in krûdskip, in jiermannich lyn, krekt itselde dien. Doe de slach oer wie, leinen alle lange matten en ganglopers oprôle foar de doar. Fan bûten wie alle loft ynienen troch de slach fan it krûd weistaat; dêr fleach aanstons de loft út de gongen fan de huzen nei bûten, om dat idel oan te follen, en doe de loftstream de einen fan de matten opwipt hie smiet er dy efterstebek nei de doar ta, en sa krôle dat yn in amerij fuort, dat de boel as in rôle by de foardoar lei.

Do fregeste my ek nei de myldens yn de loft, dy in stoarm altiten foarôfgiet. Dat kin ik dy gau yn 't lyts betsjutte mei in onwaar. Ut in tongerbuoi komt meast altyd wyn, dat witste wol, net? Mar wêr komt dy wyn fandinne? De loft is in elastyk, in fearkrêftich ding. It set út en yn neidat 'er parse op is. Is 't hjir minder fearkrêftich as yn Fryslân, dan komt

[p. 200]

'er loft út Fryslân om it brutsen evenwicht oan te follen, en it waait út it noardwesten. No het waarmte de krêft om de loft út te setten en iler te meitsjen, wylst syn fearkrêft deselde bliuwt; mar sa gau giet dy waarmte net wei, as dy ile loft falt yn, en aanstons komt 'er út in tichter fearkrêftiger loft in stream, om dat oan te follen; dat is te sizzen, it begjint te waaien nei de ile loft ta. Sa giet it krekt yn de tongerbuoi. Tsjin de buoi oan wurdt it near, smoarwaarm: de loft set út en wurdt yl, mar hâldt deselde fearkrêft salang as de waarmte oanhâldt. Mar as de bliksem de stoffen út de loft lost het, dan wurdt it ynienen kâld, de tinne loft krimpt yn, en dêr de loft tichter is komt in hurde pûst wyn wei om it evenwicht te herstellen. Dêr heste yn it lyts, wat de stoarm yn it grut is. Wat ik foar in doarp of in stêd mei de tonger dwaan, dat dock ik mei de stoarm oer in hiel wrâlddiel. Dagen efterien waarmje ik de loft, en as er tinnernôch nei myn sin is, dan lit ik him bekuolje; no fljocht de stream út fiere seeën en lânen op de ile romte ta, en rêst net foardat de evenaar wer yn 't húske is. Wat de loft iler makke is, en de bekuolling rimpener tagiet, wat de stream fan wyn (dat is: de stoarm) geweldiger is, dy it oanfolt. No soeste ek noch wol wite wolle, hoe wy dy loft sa waarm krije? Ja, feint, dat kin 'k dy net betsjutte. Dêr hawwe wy in komfoar ta yn 't ierdryk, dêr wy jimme wol heal gear mei stove kinne.

Do fregeste my nochal mear. Wêrom giet de kwik yn de waarglêzen op en del, seiste, as 'er in stoarm is? In waarglês is in glêzen piip fol fan kwik, boppe ticht en onder iepen; hâld it onderein mei de finger ticht; stek it dan yn in kopke mei kwik; lit de finger los; no rint de kwik 'er allegearre út yn 't kopke, mienste? Nee, man, dat is krekt mis! De kwik bliuwt op in hichte sawat fan 28 tomme hingjen. Dat liket nuver, mar aste yn 't each hâldste, dat 'er boppe de kwik nin loft, en dus nin parsinge is, en op de kwik yn it kopke de swiere parsinge fan de bûtenloft, dan kinste wol begripe, dat dy parsinge de kwik yn de piip opstowe moat. Wurdt dy parsinge wat minder, dan sakket de kwik yn de piip; wurdt de parsinge sterker, dan riist de kwik yn de piip, en sa wiist de hichte fan de kwik al de feroaringen oan, dy 'er yn de parsinge fan de loft komme. Sa'n piip neame se in barometer. De barometer wiist de parsinge yn de loft oan. (De thermometer, dat is in hiel oar ding; dy wiist de waarmte fan de loft oan.) Dyn fraach komt dan hjirop del: Wat is de reden, dat de kwik yn de barometer dûnset, as 'er stoarm is? Wel, man, dêr is neat dúdliker. As it dageliks waar is, dan giet alle feroaringe yn de drukking fan de loft mei ferdrach en langsum yn syn wurk, en dêrom riist en sakket de kwik dan ek sa bedaard, dat men it net merke kin; teminsten it eagenblikje net, dat men 'er bystiet. Mar as it stoarmt, en 'er komme fan dy onwitene hoarten en rukken fan wyn, dan feroaret de parsinge mei grutte sprongen eltse amerij, en dy sprongen wurde dadelik troch de kwik yn de glêzen piip folge. Mindert de parsinge, ynienen sakket de kwik; komt 'er in fûleindige twjirre, dy de parsinge mei in ruk oanset, aanstons fljocht de kwik nei boppen ta. Begrypste no, wêrom dat de kwik by in stoarm yn de waarglêzen dûnsje moat?

Do praatste ek noch fan de pompen. It wetter dûnset net yn alle pompen, heite, as it stoarmt. As it wetter yn in saad, lâns de iene wei of de oare, gemienskip mei oar wetter het, dat ek oan ús dampkring bleatstiet, dan is 'er neat te dwaan; want deselde parsinge, dy op it wetter yn de saad drukt, is 'er ek op it bûtenwetter; dus is 'er evenwicht, en it wetter kin net op en del gean, omdat 'er op it iene ein nin mear deldrukkinge is as op it oare. Mar as it wetter yn de saad gemienskip het mei wetter, dat fier onder de grûn sit en dêr ús bûtenloft net op spylje kin, dan giet it krekt as mei de kwik yn de waarglêzen. As 'er in hoart fan parsinge op sa'n saad komt, dan moat it wetter nei onderen ta, omdat de loft, dy by it oare útein fan it wetter is, dy hoart net meikriget. Mindert de parsinge ynienen op de saad, dan moat it wetter krekt sa gau nei boppen ta, omdat de loft, dy op de oare ein fan it wetter onder de ierde drukt, dy minderinge net kriget, mar allike sterk bliuwt. De beide úteinen fan it saadwetter binne twa skealjen, dy yn evenwicht hingje; smytste in gewicht op de iene skealje, hy giet nei onderen ta; nimste it 'erôf, hy giet nei boppen ta, en dochste it rêd, dan liket de skealjen te dûnsjen. As wy it mei-eltsoar belibje en ik kom ris wer, dan moatste ris mei dyn ear tsjin sa'n saad oan lizzen gean; dan silste

[p. 201]

it kloarkjen en sieden fan it wetter dúdlik hearre. Dat kin in bern begripe. Mar no wol ik ek ris wat freegje. De kwik giet yn de stoarm op en del; nim no it midden tuske dat heechste en leechste, en do heste de hichte fan de barometer. Wat is no de reden, feint, dat mei sa'n ougryslike pars fan wyn as yn in stoarm, de kwik yn de barometer folle leger stiet as oars? Moast dy parsinge fan de stoarmwyn him net yn 'e hichte driuwe? Dat moast, as er mei dy pars fan boppen del op de kwik yn it kopke kaam; mar dy pars fljocht lâns de kwik, lâns de grûn, mei kûgelsfeart fuort, en dy by-de-flier-lânske feart is de reden, dat de loft nin tiid het om syn pars op de flakte fan de kwik fiele te litten. Do kinste ommers wol reedride, net? En aste dan foar in swak steed komste, wat dochste dan? Gieste dêr sêft fuotsje foar fuotsje oerhinne? Jawol, dan bruiste 'er troch. Do nimste earst in oanrin, en 'er sa as in reek oer, dan lokt it. Onderstel it iis koe hondert pûn hâlde, en do weachste hondertfyftich; asto dyn lichem mei sêft riden dan tiid joechste om mei it folle gewicht op it iis te parsjen, soe it dy net hâlde; mar fljochtste 'er mei geweld oer, dan minderste troch dyn feart foarút de parse nei onderen ta wol om in tredde; do makkeste dy fyftich pûn lichter, en sa komste 'er behâlden oer. Sa is 't krekt mei de loft. Waait it in dagelikse koelte, dan het de loft tiid om syn folle parsinge op de kwik fiele te litten; waait it in orkaan, dan glydt de loft te hurd lâns de grûn om syn folle parse op de grûn fiele te litten; wat de parse foarút swierder is, wat de parse nei onderen lichter wurdt, en sa moat de kwik yn it waarglês sakje, hoewol men sa foar de hân sizze soe, dat er by de yslike oandrang fan in stoarmwyn rize moast.

Do fregeste my, wannear ik wer kom? Ik bin 'er al. Nim it my net kwealk, ik fal samar mei de doar yn 't hûs; egentlik moast ik sizze, mei de bearehûd yn de glêzen. Do moatste begripe, as dy loft mei sa'n geweld oan it spielen is, dan haw ik 't net yn de macht om him stil te hâlden as ik wol; dêrtroch fljocht 'er dan folle mear loft nei de ile oarden fan de dampkring as 'er foar it evenwicht wêze moat, en dat 'er tefolle komd is, dat moat werom. Ut it súdwesten is de stoarm fan de njoggenentweintichste west; doe is 'er tefolle loft nei it noardeasten flein, en mei dy oermjitte kom ik no werom. Ik doch it krekt op krysttiid, omdat ik Don Carlos, lykas ik dy sei, al lang in krystwich tatocht hie. Ik hoopje, dat ik 't hjirmei ôf kin: de feart, dêr ik no mei út it noardeasten kom, is sa grut net, as ik sil it wol roaie om yn de oare herne net mear op te jeien, as 'er heart. 'er mei noch in foech stoker út it westen¹ komme, om de evenaar wer yn it húske te krijen, mar dat sil dan ek alles wêze. It giet 'er krekt mei as in slinger. Aste him oplichtste en litste him dan los, dan fljocht er fierder as it midden; de slinger komt dus werom, en slingert wer oer it midden hinne, mar safier net. By eltse slingering wurdt de oerslingering lytser en lytser, en dit docht de slinger sa faak, dat er krekt yn 't midden telâne komt. Dêre just hinget er yn evenwicht mei himsels, en kin er stil wêze. En sa, heite, stoarmt Eölus ek salang hinne en wer, tadat by evenwicht en stilte yn de loft het. - It sprekt fansels, ik praat hjir fan stoarm; gewoane hurde wyn is nin tel. Sa as ik op de 29ste by jimme west ha, kom ik by wolwêzen net gau wer; it mocht nedich wêze, dat ik mei in goalera of pestsykte nochris tige azem joech, mar dêr kin men net op rekkenje. Ik tink dat jimme yn de earste fiifentweintich jier fan my ôf binne, en as ik dan kom, dan kom ik noch gau. Want it wie no al seisentritich lyn. De alfde oktober 1800 haw ik neiernôch mei deselde iver oan de pûster stien as de njoggenentweintichste novimber 1836.

It stiet my skoan oan datste sa foldien oer it behâld fan dyn Tsjalling biste. Mar do witste ommers wol wat jimme oarreheite-en-harre seinen? ‘As ús leaven Hear de lytse bern net bewarret, dan bliuwt 'er net ien yn 't libben. Syn Ingels moatte 'erop pasje.’ Is no it lichem fan in bern troch ús sparre, sparje do de geast fan it bern dan. Learen is goed; mar lear 'er de natoer net út. Aste mienste, dat de masters it 'er ynjitte sille, dan biste mis. It sit 'eryn, en it is in keardel, dy it 'er úthellet. Al wat edel, al wat ferheven is sit yn de wylde natoer:

1 23 febr. 1837.

[p. 202]

skaavje en polyste kinste it, mar net skeppe; en, wea dy! aste salang skaafste, dat al it edele en ferhevene 'erút skaafd is. De loft fan de beskavinge het in smetstof yn him, dy it goddelike en optiljende fan ús alderearste natoer stikket, en omdat it jammer wêze soe, dat sa'n tsjeppe boai as dyn Tsjalling net mear as in skoalplant en in keunstmasine yn de geastenwrâld wêze soe, sa moatste syn noas altemets wat drippen fan de âlde wylde natoer rûke litre. Dat sil by him de fetberheid oprekkenje foar de heechste en edelste tinzen fan in minske. En hoe nedich is him dat yn in wrâld, dêr de opfieding sels him dellûkt ta dingen dy leech, lyts, en benaud binne? Lit him by foarbyld, as er frjemde talen leart, sokke stikjes ris ferdútskje, as hjir ien folget. It is bekendernôch; ik nim it mar, omdat ik 'erby west bin.

Yn de oarloch, dy Noard-Amearika om syn frijheid tsjin Ingelân fierde, waard in kriichsbinde Ingelsken oer it mad fallen fan in trop wylden, fan de stamme Abenaki. De Ingelsken, dy lang sa fluch net op 'e lappen wiene as de neakene wylden, koenen it net ontrinne. Hja waarden ynhelle, en mei boalske wreedaardichheid om hals brocht. In jong Ingelsk offisier rûn nochal wat er út de skinen sette koe om de dea te ontkommen, wylst twa Abenakis him efternei sieten, elts mei in striidbile yn 'e hannen, om him de harsenpanne te ferpletterjen. Op it lêst, doe hy seach dat se him ynwûnen, kearde hy him ynienen om en stoe stôkstil, om syn libben sa djoer te ferkeapjen, as it jilde koe. Yn ditselde eagenblik spande in grize kriichsheld fan de wylden syn bôge, mikte op de Ingelske offisier om him in pyl troch it hert te jeien, mar ynienen beloek syn troanje, en de bôge sonk him út de hannen. Ferheftich fleach er tuske de jongeling en de twa wylden yn, dy op in wink fan him earbiedich ôfdeinzen; en doe op de jongeling tarinnende kniep er him sêftkes yn 'e hannen, aaide syn moai krol hier, en woe him mei flaaiende klanken betsjutte, dat er nin kwea mei him foarhie. Ferfolgens naam er de jonge Ingelsman mei nei syn klinte (hut) ta, dêr slavernij it foarlân fan de gefangensman wie; mar hy waard sa sêft en meigeande behandele, dat dizze twa earder heit en bern, as hear en slaaf liken te wêzen. Krekt of it syn soan wie learde de âlde oan de Ingelsman al de lytse ambachten fan de wylden; sa as cano of boatsje meitsje, pyl en bôge snije, matten frisselje, bilen slipe, ensafuorthinne. Lykwol hie de jonge Ingelsman it dochs net tige op him begrepen; want somtiids seach de âlde wylde him stiif yn de eagen, en as dat sa minuten efterien duorre hie, begûn er eindeliken te kriten.

Mei it lemieren fan it foarjier makken de wylden wer tarissinge om de Ingelsken op te siikjen en tsjin har te fjuchtsjen. De âlde wylde, hoe heech syn jierren wiene, fielde noch tefolle krêft yn de bonken om by de hurd te bliuwen; hy naam de fjildtochte as in moedich jongkeardel oan, en naam syn gefangensman mei. Wol twahondert oeren efterien gongen se troch dy âlde Amearikaanske wâlden, dêr noch noait in hakker syn bile yn falle litten hie. Eindelik en te lêsten kamen se op in iepen fjild út, dêr in Ingelsk leger foar har eagen stie. De grize kriichsheld, dy wite woe hoe er mei syn gefangensman stie, wiisde him syn lânslju. ‘Sjoch!’ sei er, ‘dêr steane dyn bruorren; hja wachtsje ús op ta de striid. Hark ris, myn feint; it libben ha ik dy sparre; ik ha dy leard om canos, pyl en bôge te meitsjen; ik ha dy leard om de wylde bisten yn it bosk del te lizzen. Ik ha dy leard, hoe de striidbile te brûken, en dyn fijân it hier fan syn plasse te heljen. Wat wieste, doe ik dy yn myn klinte brochte? Dyn hannen wiene sa swak as fan in bern; de kost koeste net opjeie, dyn libben net ferdedigje; tsjusternisse wie útspraat oer dyn siele. Alles heste my te tankjen. Soeste wol sa ontankber wêze kinne, datste dy mei dyn bruorren ferienichste, en tsjin my de bôge spanste, dy ik dy yn hannen jûn ha?’ De jonge Ingelsman antwurde, dat er leaver stjerre woe, as it bloed ferjitte fan in Abenaki. Doe lei de âlde held syn beide hannen op syn oansicht, en neidat er rju lang sa stien hie, seach er syn Ingelsman oan, en frege him mei in brutsene stimme, dêr men út hearde, dat him it moed fol wie: ‘Heste noch in heit?’ ‘Ja,’ sei de jongkeardel, ‘hy libbe noch, doe ik myn lân ferliet.’ ‘O, wat is dy ongelokkich!’ kriet de grize held it út, ‘ik wie ek heit... ik bin it net mear... Myn soan foel yn de striid, wylst er focht oan myn side. Hy stoar as in man, as

[p. 203]

in held stoar hy; fan wûnen trochboarre stoar myn soan. Mar ik ha syn dea betelle set... Ik ha...’ Dizze lêste wurden spriek er út mei in neidruk, dêr al syn lea fan trillen en skodden, en it wie of er yn de swiere suchten stykjen bleau, dy er smoarje woe. Wyld fleagen syn bliksemjende eagen yn 't rûn, mar nin inkele trien woe 'eryn glinsterje. Njonkelytsen bedarre de âlde held, en syn eagen nei it easten kearjende, dêr de sinne krekt út de kimmen riisde, sei er tsjin syn gefangensman: ‘Sjochste dy kostlike sinne wol? Sjochste hoe er glânzet en fonkelt? Meiste him net graach sjen?’ ‘Ja,’ antwurde de Ingelske offisier, ‘ik mei de sinne graach oan de himel sjen.’ ‘En ik net,’ jammere de grize held, wylst him de triennen út de eagen spatten. In eagenblik dêrnei wiisde er de jonge Ingelsman in mangelbeam, dy yn folle bloei stie. ‘Sjochste dy moaie beam?’ sei de grize held; ‘hy bloeit as in lekken; biste dêr net bliid oer?’ ‘Ja,’ sei de jongfeint, ‘ik bin bliid, dat ik dy beam sjen mei.’ ‘Ik net!’ sei de âlde kriichsheld mei driftichheid, en yn ien sike liet hy 'erop folgje: ‘Rep dy! Flean nei dyn lân, dat dyn heit him noch oer de opgeande sinne en de blommen fan it foarjier ferbliidzje mei.’

Do wolste wol leauwe, dat dizze Abenaki net by Pestalozzi of Prinsen op skoalle gien hie, om gesûn ferstân op te dwaan, en lykwol wie er sa wiis wol, dat er syn gefangensman de frijheid net tasei, foardat er him beloovje liet, om de macht fan syn fijannen net te sterkjen. Ik leau sels net dat 'er ien skoalmaster by jimmes is, dy dat finer onderlizze soe as dy wylde Abenaki, dy nin A foar in B koe. Hy taaste de Ingelsman fan de kant fan de tankberheid oan, en wêr griist in brau jong hert inerliker fan as fan ontankberheid? - Do leauste ek wol, dat dy Abenaki by nin dominy op de kategisaasje gien hie om syn plicht te learen; lykwol wie de grutte plicht, om in oar te dwaan, wat men winsket dat jinsels dien wurdt, om it te dwaan sels oan ús fijannen, fan natoere yn syn hert skreaun. En dêrút kinste dan ommers de moaiste gelegenheid fan de wrâld nimme, om dyn Tsjalling te betsjutten, dat de plichten fan de wiere Godstsjinst samar net troch willekar út de loft grypt binne, mar yn de earste en âldste begripen fan it minskelike hert, dy ek fan God binne, har wjerklank fine. De Abenaki hie syn ienichste soan ferlern, en yn dy soan de hiele wrâld; de natoer hie nin glâns, it libben nin wearde mear foar him. Sa soe de faar fan dy Ingelske jongeling oan de oare kant fan de oseaan ek krite om syn soan. Hoe graach soe de âlde Abenaki syn soan út it ryk fan de deaden weromroppe! Hoe minlike graach soe ek dy frjemde heit syn soan wersjen! En dy soan is yn syn macht. Sil er it oarlochsrjucht tsjin him brûke, en slaan him de harsens yn? Sil er dy wrede triomf nimme, dêr syn eigen hert ivich oer bliede moat? ‘Rin wei!’ seit de wylde; ‘flean nei dyn lân, dat dyn heit, dat myn fijân him noch bliid makket oer de opgeande sinne en de bloeiende amandelbeam, dy foar my mei rou behinge binne!’ - Foar it alderlêste leauste ek wol, dat dizze Abenaki noait net ien fan al jimme dichters lêzen het; mar wat tinkt dy, is dy gedachte fan de wylde net dichterlik? Edel en grut is er stellich, en egentlik is er nin dichterlike fljocht, dêr de edelste begjinsels fan de deugd it hert net optille kinne. Mar no de bylden, dêr er dy hege tinzen mei opklaait? Dy amandelbeam, dy syn leaflik bloeisel foar dy ontfâldet; dy opgeande sinne, dy it slomjende ierdryk ta wille en arbeid wekket; dat hert fan him, dat fan rouwe taknypt, wylst de hiele natoer it blide moarnliet sjongt; sprekt dat alles net ta dyn hert en ferbyldinge allyk? En is 'er yn Bilderdyk of Vondel ien rigele, ien inkele rigele, sis ik, dy dizze wurden fan de wylde Abenaki benei komme? Sa is 'er dan suver gesûn ferstân yn de minskelike holle foardat 'er masters binne, dy it slypje of it bedjerre. Dêr is yn it minskelik hert besef fan de heechste en fynste plicht fan it minskelik geslacht, foardat 'er in iepenbiering fan de himel kaam, dy ta dat besef spriek. 'er wie dichtkeunst; ferhevene goddelike dichtkeunst, foar de keunst fan lêzen en skriuwen. No dan, aste in goerie hawwe wolste, laaf dyn soantsje fan tiid ta tiid oan dizze echte en onferfalske boarnen fan it minskelik hert; mar fei de rûchten en wyldernissen wei, dy om dy fonteine hinne waachse. Mei dit wetter silste syn natoer, dy oars yn skoalle en boeken ontnatoerd wurdt en fermuffet, ferferskje, en do silste in man fan him meitsje, dy de boarst frijer- en hegernôch tillet om te fielen as in frije wyldeman, wylst hy tinket as in

[p. 204]

man fan de beskavinge. - Yn de geastlike lykas yn de stoflike skeppinge, dy dêr onbebouwe hinne leit, is alles oarspronklik en natoerlik, of ferheven en ontsachlik. De oanlizzer fan bûtenpleatsen skept nin stive leanen út syn holle, mar hy folget de natoer yn har wylde kronkels, yn har ferwarde heesters, yn har grillige hichten en lichten, yn har grotten, streamen en puollen, en hoe neier syn oanlis liket mei de hannen fan natoer sels dêrhinne wijd te wêzen, sonder lykwol it onhuerige of it ientoanige mei op te nimmen, wat hy mear de priis fan de heechste keunst winne sil. Sa moatsto ek dwaan mei de oanlis fan it hert en de holle fan dyn soantsje. Natoer, natoer, man! Liede, mar net twinge; snoeie, mar noait útroeie.

No hâld ik op. Goendei sizze oan wiif en bern, en dizze heiling fan de âlde Abenaki foar Tsjalling. Ik bin altiten dyn oprjuchte frjeone

eolus

P.S. Do nimste it my ommers net kwealk, dat ik dy it leksum ris opsein ha? Jimme habbe altyd gelyk, omdat jimme altyd allinne praatje; do meiste ek wol ienris ongelyk habbe.

De bearehûd moatste loaie litte, en lizze him winters op 'e fuotten. Dat is waarmer as tsien wrinen. Do biste ommers sa meager en klomsk; en dêr komme hurde winters, dat wik ik dy.

Do moatste oan de ljuwe fan de Walfiskriederij sizze, dat se de nearring yn dizze oarden noait net wer goed oan 'e gong krije, foardat se hjir of op Grienlân in koloanje delsette, dy 'er it hiele jier troch bliuwt. Hja miene mûgl'k, dat it hjir te kâld is om te wenjen? De minske kin oeral libje. De earsten, dy kamen, soene wol watte rûpsk wêze, mar de bern wiene al wend oan de fûle kjeld. Farre wol!