Rimen en teltsjes

It grouwe pak

It pakt raar út! It pakt nuver út! It pakt bryk út! It pakt dan ris mâl, donderske mâl út! Dat wurd heart men no deis oeral; folle minsken is it yn 'e mûle bestoarn.

Dêr hawwe jimme, om ris mei eksimpels te sprekken, dêr hawwe jimme fine Fite, dy de eagen sa bedêst delsloech; wat loek hja dat mûltsje eptich yn fâlden as 'er oer it goede sprutsen waard, en wat rimpele se dat noaske fiis, as 'er flokt waard. Hoe dimmen, hoe foarsichtich yn al har dwaan en sizzen wie hja! En nin tsjerkgong sloech Fiteke oer. Mar opiens begjinne de froulju te mûskopjen en eltsoar yn it ear te reauntsjen: ‘Fite belûkt sa om 'e troanje; dêr skûlet wat.’ En op it lêst boarst it as in tongerslacht oer de hele buorren los: ‘Fite moat yn 'e kream by de feint,’ en Jan en alleman geit it eltsoar ta: ‘Dat pakt al mâl út.’

En wat sizze jimme wol fan Jakkele Grypsma? De man driuwt in bulte negoasje, dat hâldt nearnse by op; hy hat lân en sân, en dêrby jild as modder om sa'n grutte hannel út te fieren. O, Grypsma is sa wiis as Salomon; want hy is skatryk. De dippere en sunige minsken, dy in stuorke oerwûn habbe, dêr se op 'e âlde dei fan libje, sette har jild by Jakkele út tsjin fjouwer persint; jierrige boerefeinten, dy fan har soer fertsjinne lean in hondert gûne twa oerlein habbe, bringe it ek al by Grypsma. Allegearre, de iene syn honderten, de oare syn tûzenen, allegearre bringe se har jild by Grypsma; want dêr is it sa wis as by de Nederlânske bank te Amsterdam. Mar wat is it eintsjebeslút? Ynienen heart men wech-en-wear: ‘Alle einen binne by Grypsma tekoart, Grypsma is bankerot!’ en in lyts fjirtsjin dagen letter stiet yn de krante fan Smeuding te lêzen, dat Grypsma in gat makke hat fan trije tontsjes. De krediteuren, dy it hise koenen, seagen as jonges dy sneins om jild spylje en eksteur de sinten foar de noas weistrykt; dy 'ermei ruinearre wiene, sieten te skriemen yn 'e hurdsherne. Mar de bysfeinten, dy 'er net mei te dwaan hienen, gnyskene oer de onnoazelheid fan dy minsken, en seinen: ‘Dat pakt dan ris mâl, wearlichske mâl út!’

Jimme kenne dy Murk ommers wol; de útfanhûzer Murk Slûchslim? Dat wie sa'n stillen gearrer. Jawol, dy lei se mar by tûzenen efter it linnen, en hy hie in grutte blikkene tromp mei lânskipsbrieven en obligaasjes op Ruslân. De man hie wiif of bern en wie mar allinne yn 'e wrâld. It mocht him skoan barre om thús in rom libben te hawwen; mar safolle omslach noaske him net en om de oanhâld en de gesellichheid gong er wol trije parten fan it jier by syn folk en goede freonen útfanhûs. By sommigen bleau er wolris in pear moanne te tarren en te smarren. Ja, as de lju by útstek foldédich wiene, hienen hja wolris de eare fan him in fearnsjier by har op it hok te hâlden. Mar oeral wie er allike wolkom: want, o, dy Murk wie sa aardich yn syn praat, sa sêft en noflik yn 'e omgong, sa tankber foar it goede dat men him die. De berntsjes joech er koeke en hazzenuten en de froulju krigen wol droege mangels, ris in siden doekje en in doaske fol lodderein of âlde klongels fan him. ‘Sjoch,’ sei er, ‘om jins út te klaaien foar't men te bêd giet, dat is onwize ljus dwaan; mar kom, ik sil jimme in obligaasje tekenje, dat ik jimme tûzen gûne skuldich bin, om nei myn stjerren fan myn kaptaal oan jimme út te kearen, dan hoeve jimme ek nin suksesje te beteljen. Mar jimme moatte it oan nimmen sizze, hear!’ En sa krigen al syn folk en goede freonen, dêr Murkom sa swiet iten en dronken hie, elts in obligaasje fan him, de iene fan fiifhûndert gûne, de oare fan tûzen gûne, en in inkele ek fan trijetûzen. Syn neef Draisma, in doarwaarder fan Dokkum, makke er al it oare en stelde him oan ta kurator; dy er dan ek by syn libben noch mei de ynhâld fan syn testamint bekend makke en wat er al sa oan de minsken op de obligaasjes, dy hja fan him hienen, útkeare moast. Eindelik, Murkom betanke de wrâld foar de goede traktaasje en stoar yn it moardjier, it trijensechstichste fan syn libben. Sawat in moanne nei de dea rôp Draisma de erfgenamen en krediteuren yn 'e krante fan Smeuding op, om by de iepening fan it testamint, en de tromp mei obligaasjes te wêzen. Hja kamen prompt as ien man op; Draisma lêsde it

[p. 139]

testamint onder de djipste stilte fan de fergadering foar, en doe it út wie iepene hy de izeren kiste, dy mei trije fêste slotten en twa hingelslotten en dan noch mei tolf reade lakken ticht siet. ‘Dar hebbe wij de aap, frynden,’ sei Draisma mei in segepralende troanje, en helle 'er in grutte moaie tromp út, dy glimmend grien ferve en oan 'e rân besegele wie en dêr mei grutte goudene letters op stie it wurd Speculatie¹ (wy Friezen sizze spikkelaasje), want dy tromp hie Murk noch ris koft op it buolguod fan in banketbakker. Op dy tromp siet alwer in hingelslotsje, en doe Draisma it kaike 'eryn stiek, wiene aller eagen wachtsjende en men koe wol in mûs risseljen hearre. En wat miene jimme no, dat 'er foar den dach kaam? In moai pakje brieven yn in bôge wyt papier mei in siden oranjelint beteard, dêr mei in sierlike hân op skreaun stie:

Veel beloven en weinig geven
Doet de gekken in vreugde leven.

Foarsichtich tearde Draisma it papier los en fûn 'eryn hondert listen fan hurdriderijen, hurddraverijen en sylpartijen, honderttweintich lotterijbriefkes, dêr nieten op fallen wiene, en trije delen fan in Dútske roman, Het bedrogene meisje. By dy fangst stie Draisma as ferwezen en ferstomme, de oare erfgenamen en krediteuren wiene beskamme en seagen sneu op 'e noas del. ‘Dat pakt raar, dúvelske raar út!’ sei Draisma op it ein, wylst er de roman fan it Bedrogene meisje fan boppen del yn de spikkelaasjetromp keilde. ‘Dat is nou de groatste beskiterij dar ik oait ter weareld fan hoard hew. En dy stinkerd hewwe wij nòch flaaid en alle goëd deend. Súde men niet tureluurs wurde?’ ‘Ja, doarwaarder,’ sei in seekaptein op Eastynjen, dy hjir foar syn mem opkaam; want dat goede minske hie er syn kostjild ek betelle mei in obligaasje fan tûzen gûne, ‘ja, doarwaarder, it kaptaal, dat je dêr efter safolle slotten weihelje, is net grut, mar it is sachts sa grut as de grenaat, dy jimme oan 'n koperen keatting lein habbe. Mar hoe dat ek is, wy binne maats en farre allegearre op itselde skip. My tocht, wy moasten allegearre ús obligaasjes mar by Het bedrogene meisje yn dy spikkelaasjetromp dwaan en skinke se oan Draisma, dy is dochs erfgenaam fan al it oare; dan kin hy it hele soadsje by de ontfanger-generaal bringe ta betelling fan it suksesjerjucht. Mar dat bliuwt oer, freonen, krekt as Draisma seit: It pakt mâl, blaksomske mâl út.’ En dêrmei gong dit gearleger fan krediteuren en erfgenamen út eltsoar, as in hûn, dy by de slachter in pak bruien kriget yn pleats fan flêsk, mei de sturt tusken 'e skonken; geande mei in lege pong nei hûs, lykas se mei in lege pong komd wiene.

Dat binne no mar eksimpels hoe wy Friezen dat wurd ‘útpakken’ brûke; mar jimme wolle wite, hoe de minsken oan dat wurd komd binne; no dat sil ik jimme útlizze as jimme mar watte geduld hawwe en by myn teltsje lykas by de eftermiddeispredikaasje, net yn sliep falle. Dy wat útpakke wol moat earst in pak hawwe dêr wat yn sit; no it wie krekt in pak, in mâl, in oeribel grut pak, dêr dizze sprekwize fandinne komd is.

Jimme habbe siker wolris heard fan de âlde adellike famylje Liaukama, dy no al lang útstoarn is, mar syn slot hie te Seisbierrum, dat ik noch sjoen ha it jier foardat it ôfbrutsen waard; it seach 'er ferlitten en poatterich út, en ik haw 'er neat fûnd dat my bybleaun is, as dat it folle grutter wie as alle oare Fryske stinzen: foaral hie ik myn nychheid oan dy lange rigele fan hege holle kelders, dêr it slot oerhinne boud wie. No stiet 'er nin ien stien mear op de oare; allinne it lege plak, dêr it op stien hat, is oerbleaun om ús it wrakke en wankele fan alle minskelike grutheid foar te hâlden. De Liaukama's wiene al mei fan de âldste, de rykste en machtichste adel fan Fryslân, dy oer it lân en de tsjerke yn de heechste betsjinningen sieten; bekend is benammen dy fromme en edele abt Liaukama, dy de loaie en breadronkene mûntsen oer it oerdwealske libben bestrafte en fan har

1 ‘Speculatie’, banket waarmede men speculeert op een meisje.

[p. 140]

fermoarde waard. Mar by de Reformaasje holde har macht ynienen op: want doe koe nimmen in offysje mear krije as dy Gereformeard wurden wie, en dêr de Liaukama's Roomsk bleaune, sa hienen se fuortoan net mear te dwaan as de hier fan har boerepleatsen te barren, mei de lange jacht de hazzen yn Barradiel efter de broek te sitten en útfanhûs te tsjen. Dit lêste wie ek wer it gefal yn it neijier fan sechstsjinhûnderttrijeënsantich; doe die Jonker Liaukama in plezierreiske troch Dútslân en Brabân om net foar Krysttiid wer te kommen. It slot betroude er wiles oan syn boaden: Doekel, in jongfaam fan twaentweintich jier, húswarre yn it slot; in âld tersker, dy Jakkele hjitte, hie syn went yn 'e skuorre, dy mei in syddoar yn it slot útkaam en dêr wenne in tersker, Hessel, mei noch in neef, in grutte jonge, mei namme Sikke, by yn. Dy koenen Bauk bystean as 'er onrie kaam, en as it nypte en wer nypte, ek noch in pear boeren fan de Jonker, dy deun oan it slot wennen. As in jongkeardel by de âlde Friezen om har dochter kaam, dan fregen se jimmer nei twa dingen; it earste wie: het er al keate? Want in manminske, seinen hja, giet altiten iend'ris yn syn libben troch de bocht, en as hy it jong net dien het, dan docht hy it âld, en dat is foar wiif en bern net bêst, want âld mâl giet boppe-al. No sa die Jonker Liaukama ek mei syn boaden; as de faar en moer net doge, doge de bern faak ek net, sei er. De opfieding en it eksimpel doge net; en de aard dooch dan ek net... It twade: fan wat skaai is de feint? Want as er fan ferkeard folk wie of syn faar en moer net doogden, dan siet 'er faak ek al in ferkearde hier oan him selme. Dêr binne wol dy útskaaie, mar it eksimpel en de opfieding is sa min, en it bloed, dêr hja út groeid binne, sa bedoarn en smoarch, dat 'er yn 'e rigel de bern fan oanhinget. Mei ien wurd, de âlde Friezen seinen: ‘Jou acht op it laach, want de apel falt net fier fan de beam.’ No, sa die Jonker Liaukama ek mei syn boaden; hy hie nin feint of faam yn syn tsjinst, dêr hy de âlders en it folk fan foar in rudich soadsje skoude. Hy naam se allegearre út de kunde.

Liaukama-state alear te Seisbierrum

[p. 141]

Bauk wie de dochter fan syn koetsier, dêr er no mei op reis wie. De âlders fan syn beide terskers wiene soannen, de iene, Jakkele, fan de túntsjer fan syn oarreheit, en de oare, Hessel, de soan fan de jager fan syn heit. En Sikke, in opslûpene jonge fan sechstjin jier, wie de soan fan in oarlochsbonke, dy yn in seegefjucht tsjin de Ingelsken deasketten wie, mar foar dy tiid ek jager op Liaukama, dy syn hear altiten earlik en trou tsjinne hie; dêrom hie de Jonker syn soan dan ek ta him nomd.

Jimme kinne wol tinke dat 'er yn sa'n slot fan goud en sulver wat te keap wie. De boarger- en boerefroulju kreaken doe fan goud en sulver, dêr hja stiif fol fan sieten; meitsje no jimme rekkening wat it west hawwe sil yn ien fan de âldste en rykste adellike geslachten fan Fryslân, dêr alle kostlikheden fan de âlden, ieu út, ieu yn, as hillichdommen yn bewarre bleauwen, lykas se dy no ferkwânselje om 'er nije fodden wer foar te keapjen en har te klaaien as de hoeren fan Parys. Sulveren leppels by de rûs, want foarken brûkten se doe noch net; sulveren mulriemen; kannen en bekers fan alderlei fatsoen, dêr se bier út dronken, ek al fan wakkere swier sulver, om net te praten fan sulveren barndewynskoppen, kommen, sulverheften messen en skjirren mei sulveren eagen. En wat sil ik sizze fan de fracht goud, dy de freules oan holle, hals, boarst, liif, earmen en hannen ta de fingerseinen út droegen? Genôch, it wie in hele skat wat sokke minsken doe allinne oan liifsdracht besieten, en dat alles lieten se stean op in jongfaam, dy húswarre as mynhear en mefrou mei de jonkers en freules útfanhûs wiene, sonder dat 'er in hier op har holle wie, dy 'erom tochte dat it har ontstellen wurde soe. Safolle grutter wie doe de earlikheid fan de minderen en de betrousumheid fan de riken as yn lettere tiden.

No, ik moat sizze, Bauk wie dat betrouwen ek wurdich. It wie in tsjep en rizich frommeske; blier fan eagen en gol fan troanje, in hege foarholle, en in lange boppelippe. As hja lake, en dat kaam har nochal ris oer, dan draaiden 'er in pear nuvere skelmaftige kûltsjes yn har wangen. Lykas alle dochters fan Eva mocht hja leaver it evenbyld fan har heit as har mem lije; dat is natoer eigen. De Seisbierrumers seinen wol fan har dat hja in bulte wyt yn 'e eagen hie; mar nimmen hat ea fan har sein, dat it midden de beide einen yn 'e macht hie. Hoewol ripernôch yn 'e mûle betocht hja har altiten as it op dwaan oankaam, en om alle feinten en skatten fan 'e wrâld soe hja net eat dwaan of talitte, dat har hear en master har ferbean hie. Oeblom wie in man fan amper sechstich jier, in fromme gemoedlike siel, dêr nin spyn oan siet. Mei alle ongelok hie er in hertgrûnich meilijen, en hy kaam foar syn breahear op as foar him selme. Wee de snaak, dy Jonker Liaukama in skeisen tekoart dwaan woe. Hessel wie in stillen yn den lande, dy mear die as sei, nei it âlde Fryske sprekwurd: It is mei sizzen net te dwaan. Hy koe net lêze of skriuwe; hy hie neat leard, mar hy hie in skoan gesûn ferstân, dat onder it ivich learen noch wolris bedoarn wurdt, en as hy prate woe, stie it better op poaten as men fan in earm tersker ferwachtsje soene.

Sikke wie in rimpen en gysten jonge, en dêrby sa dryst, dat hy foar fjoer of wetter stie. It wie syn gelok dat hy de ploech dreau by in dimmen ploeger, dy him mei sêftsinnichheid wat wiste yn te teamen en by it stik te hâlden. Syn grutste wille wie as er mei de jonker as polsdrager op de lange jacht gean mocht, sleat út, sleat yn, en mocht er temûk hjir of dêr yn it iepen fjild 'eris in snaphaan ôfsjitte, dan gong syn hert iepen.

Mar wêr bliuwt no dat pak, dêrste fan ferhelje woeste, hear ik jimme sizzen. No ja, dat is ek sa; om de foarreden net langer te meitsjen as de preek, sil ik dan ek mar begjinne.

It wie 'jip yn 'e hjerst; it waar wie mistich, en skrousk; de loft stil, en mottich; de klaai wiet en glêd, doe Bauk fersiik krige fan in âlde muoike, mei namme Akke Grynstra, in âldfaam fan ryklik fyftich jier. Dat minske hie minlike graach in man hân; want hja hie mear honger as breahonger yn har jonge jierren. En no wie hja spitich tsjin alle manlju, omdat 'er net ien onder west wie, dy him troch har fange litten hie, hoefolle netten hja ek spand hie om ien te beflappen; dêrby rette se alle fammen it houlik as in put fan alderlei ellinde ôf, want omdat hja selme net fan de apel priuwe mochte woe hja ek net dat oare fammen dêrnei taaste soenen, krekt as it de ferbeane frucht fan it paradys wie. Dat

[p. 142]

leksum sei se no ek wer op oan har nift. Mar Bauk wist fan al dat grinich geëamel neat te sizzen. ‘Wite jo wat, muoike,’ sei hja; ‘dêrfoar binne wy froulju yn 'e wrâld om te trouwen. As ik goede kâns sjen, doch ik as ús mem dien hat; in goed bern dy op syn faar en moer liket. Us mem is 'er net oan stoarn en ik sil 'er ek net oan stjerre.’ Muoike en nift koenen dat lang net yn 'e lyk krije, en doe se dêr lang en breed op omjeuzele hiene en it ek tsjin 'e jûn begûn te rinnen, gong de âldfaam noattich wei nei de buorren fan Seisbierrum, dêr hja in keammerke hie. Sa gau hie dy de hakken net lichte as in jongkeardel mei in grut pak op 'e rêch en 'n grou iken stôk mei in izeren prop 'eryn yn 'e hân kaam by Bauk yn 'e pizel (koken), want dêr siet hja te spinnen. Bauk seach ferheard op, en holde de wiele ynienen stil. Yn dy earste opslach miende hja dat it in fyndoekspoep wie, mar oan syn taal murk hja dadelik, dat se dat mis hie. ‘Goejûn jimme,’ sei de jonge keapman. ‘Noch goed?’ Bauk sei snibbich: ‘Ja. Mar wa hat dy hjirhinne stjoerd?’ ‘Wel,’ sei hy, wylst er it pak fan de rêch op it iken oanrjucht sljurkje liet, ‘wel, ik fûn de poarte fan it slot iepen en my tochte jimme soene in keapman nin tek wegerje.’ Bauk hie wolris mear in lang pak fan in fyndoekspoep sjoen, en ek wolris ien, dat sa breed wie, mar in pak dat tagelyk sa lang, sa breed en tsjok wie as dit, hiene har eagen noch net met. ‘Wêr komsto sa let fandinne? út de loft rôljen?’ frege Bauk fierder. ‘Fan Holwert, lea! Op Amelân is in Ingelsk skip yn dy lêste stoarm strâne mei linnen, bontguod, doeken en sok spul. Dat is dêr juster ferkoft en dêr bin ik by west, om 'er watte fan myn gading te keapjen en dat haw ik dêr yn dat swiere pak.’ ‘Soa, dan bisto fan Holwert.’ ‘Nee, ik bin fan Dokkum mei permisje. Dêr wenje ik by ús muoike; dy docht yn sokke spullen. En no sil ik it boeltsje by de winkels fan Harns of de boerinnen útsutelje.’ ‘Soa, dan bisto egentlik fan Dokkum. Wie der ek nijs?’ frege Bauk! ‘Nijs en ek nin nijs, sa aste wolste,’ sei de feint. ‘Lyksto witste, as 't te Dokkum net mâl is dan dooch it net. Ferline wike kaam 'er op 'e merke in nuver keardel, dy in swarte neger by him hie mei in read aperokje oan, en in spitse hoed mei hoannefearren op syn kroeze swarte kop. De neger sette foar syn baas in taffeltsje del en in stoel, dêr de man op stean gong. De swarte jonge bloes in deuntsje op de trompet en yn in amerij hie er in hondert Dokkumers om him hinne. ‘Mannen fan Dokkum,’ sei er doe, ‘ik bin in Dokkumer fan geboarte, lykas jimme selme te Dokkum tein en opfet tichteby de Fetseput. Dêr ha ik oan myn njoggende jier ta boarte en doe bin ik mei in omke, in bûtenfarjer, nei Eastynjen rekke. Fjirtich jier en twa moanne ha ik dêr wenne, en no bin ik mei in aardich slompe jild weromkomd, sa as ek mei dizze feint, dy syn faar út de strampel fan in ebbenhouten beam kleaun hat en dy dêrom wat brún útfallen is. De minske, lânslju, lûkt altiten nei syn boartepleats; teminsten sa giet it my, en Dokkum leit my heech. Wat de Ljouwerter galgelapers sizze meie, dêr is mar ien Dokkum! En om in blyk te jaan, hoe my 't hert oer jimme hinget, sa bied ik elts fan jimme, safolle as jimme dêr steane, twa gûne ta 'n wolkomthús oan. Mar dat dwaan ik allinne oan it suvere Dokkumer bloed, oan de echte Dokkumers, en dy fan jimme de kroan oannimt, moat foarôf de hân opstekke, dat hy yn dizze stêd berne en tein is.’ Lykas wol te tinken wie, elts hie sin oan dy kroan, want joukebier is swiet bier, en elts fan de omstanners stiek de hân op. Mei-ien sette de swarte feint in read sidene reissek mei oranjestrûpen op 'e tafel del en doe elts miende dat dêr syn twa keizersgûne yn stieken, helle hy 'er in party lytse papieren pûdsjes út, dy wakkere bont mei stripen goudpapier en griene knipsels beplakt wiene. ‘Mannen fan Dokkum!’ sei er doe, ‘yn dizze pûdsjes haw ik in puier út de stampte kerlen fan trije krûden, dy ik op de heechste berch fan Java, de beneamde berch Stultorum deliciae, mei libbensgefaar fûnd ha; want dy berch is santjintûzen foet heger as de hoanne fan de toer fan Dokkum; it binne kerlen fan mundus, kerlen fan vult en kerlen fan decipi; want sa hjitte dy krûden op syn Javaansk. Dit puier is probatum foar pyn yn 't liif en de mûle; foar it smerten yn 'e kerne en yn 'e ljisken; foar seare eagen en rinnende earen; foar blauwe skinen en skythakken; foar liifrinnen en hurdlivichheid; foar seare spinen en de limoer; it is goed foar de rude en de luzen fan jimme bern. Ja, lit immen in inkel fingerhoedfol fan

[p. 143]

dit puier op de nâle lizze en al hie hy al de kwalen t'allyk, de oare deis sil hy sa fris wêze as in nút. Om no ta de saak te kommen: yn alle stêden fan Europa nim ik seisenfjirtich stuorren foar it pûdsje, mar om't jimme Dokkumers binne en út achting foar myn geboartepleats Dokkum, doch ik jimme it pûdsje foar in skeljen: dan winne jimme de twa gûne dy ik jimme tasein ha. Dy lust het, moat gau wêze en tagripe; want ik moat mei in oere nei Grins, dêr de ljuwe my roppen habbe om har ek gelokkich te meitsjen en al op gleone koallen my sitte te wachtsjen.’ Al de Dokkumers seinen: ‘De dúvel, dat is oans gouden uur,’ en namen elts in pûdsje foar in skeljen. De hele reade reissek rekke skjin leech, en doe de dokter de Dokkumer skeljen yn 'e bûse hie, pakte hy syn spullen byinoar en reizge fuort nei Stroobos ta. Ik moast wol laitsje om in earme kodriuwersjonge, dy mei onder de heap stie; doe hy dy minsken har skeljens útpûljen seach, sei hy tsjin syn buorman, in Dokkumer, Fedde Skroar: ‘Dat pakt dêr nuver út; earst belove dy keardel twa gûne en no jouwe se him elts noch in skeljen ta!’ ‘Waar praatstou over,’ sei de Dokkumer brimstich tsjin. ‘Dou biste ommers te dom om foar de dúvel te daansen. Kenste dat niet begripe? Wat ken ut oans skele of wij de kroan in beste medisinen of in geld beure? Medisinen is nòch beter, dan hoeve wij niet na de dokters en de dure aptekers te lopen.’ ‘Daar hestou wel gelyk an, Fedde,’ sei Geale Bakker, dy 'erby stie. ‘En bútendat, wij binne Dokkumers met enander en wij mutte ut ok met enander houwe. Dar is mar ien Dokkum, sei de dokter, en dat sei hij niet, as hij niet iewege feul fan Dokkum houdde. Is 't niet waar, boer?’ sei Geale mei in segeprealjend each en wylst er in boer fan Foudgum op it skouder flipte. ‘Ja, Geale,’ sei de boer, sa sleauwei, ‘dêr het de dokter gelyk oan: men fynt mar ien Dokkum, mar men fynt oeral Dokkumers.’

Op it lêst krige de kodriuwersjonge dochs gelyk; want doe alles berûkt, bepreaun en fan kundige minsken ondertaast wie, kaam it dêrop út, dat yn 'e pûdsjes neat oars siet as saachsel fan provinsjehout mingd mei iennige drippen Haarlemmer oalje en in krommel divelsdrek. ‘No,’ sei Bauk, ‘dat pakte bryk út.’ ‘Jawol, bryk,’ sei de jongkeardel, ‘mar as it te Dokkum net mâl giet, dan dooch it 'er ommers net. No begjinne de ljuwe ek brike dingen fan Liaukamaslot te fertellen.’ ‘Ei,’ sei Bauk heftich, ‘en wat is dat?’ ‘Wel, hja seinen my niis, dat de âlde abt Liaukama wer mei de mûntsen, dy him deaslein hawwe, nachts op 'en baan wie en dat hja alle nachten hjir tichteby kamen, krekt as se op it slot ta woenen. Justernacht moatte 'er sokke skynsels al yn de leane fan it slot west hawwe, de abt mei in skurtefol moaie roazen foarop en de mûntsen al barnende mei de divel efternei.’ ‘Wel, Heare seikes,’ sei Bauk, ‘fan sokke mirakels haw ik hjir nea fernomd. En ik leau it ek net, foardat ik 't mei myn eagen sjen. De abt is yn 'e himel by ús Leavenhear, dêr hy it better hat as hjir; wat soe er dan op it ierdryk onder de ondogenske minsken dwaan? En de mûntsen binne yn 'e hel, dêr de divel wol oppasje sil dat se fan har earnen keattingen net losbrekke.’ ‘No, lea,’ sei hy, ‘wolsto it net leauwe, dat moatsto wite; ik kin dy it geloof net jaan. Mar ik haw it dy sein.’

Dy pakdrager wie in flink jongkeardel, fiks út 'e kluten sketten, mei swart kroes hier en donkerbrune eagen; ek gnap yn 'e plunjen en nei minske-each in aardich selskipsman foar in faam as Bauk yn in lange tsjustere hjerstnacht, mar dêr wie wat oan him, dêr se nin each op hie; of it syn frijpostigens of watte oars wie, koe se net krekt sizze. Ek syn teltsje, hoewol se dêrnei harke hie as har lij wetter yn it ear getten waard, kaam har foar in dageliks feint al te moai foar; ien dy sa geleidelik ferhelje koe, tochte har, moast fierder west hawwe as Dokkum en syn memme brijpôt. De pakdrager bemurk dat de faam koeltsjes bleau en begûn dêrom de line better om 'e reak te skearen. Hy onderlei it mei de gekheid; de bêste kwinkslaggen, dy er leard hie, brocht hy hjir yn it spul, en foaral fergeat hy net om har mei plomkebiezzems om de noas te aaien. Har bliere blauwe eagen, har kûltsjes yn 'e wangen, dy by it minste glimke foar den dach kamen, har krytwite tosken, o, dy wist hy 'er sa fyntsjes en onbemurken onder te smarren! Onderwiles skikte hy syn stoel njonkelytsen al tichter by harres, om har ris troch de hannen gean te litten; ynienen sette hy mei in behindige greep Bauk op syn knibbel en

[p. 144]

ontstiel har in tútsje. Bauk, dy foar in bytsje net ferfeard wie, wraksele har los en sei: ‘Ho, baas, de mûle frij, mar de hannen thús!’ Hja miende dat it de feint te dwaan wie om in nacht by har te meiden; mar dat kaam oars út.

De pakdrager begûn alwer fan oare spoekteltsjes, tsjoenderijen yn en om it slot Liaukama op te heljen; onderwiles begûn it moai oan te tsjusterjen en op it lêst kaam it hege wurd 'erút; hy woe dêr de nachts minlike jern mei syn pak op it slot bliuwe; mar o hea, dêr koe neat fan komme. ‘Ik bin mar faam,’ sei Bauk, ‘ik bin hjir nin baas. Ik kin hjir net herbergje wa't ik wol. Foar syn reis hat de Jonker it mei my djoere wurden oplein nimmen nachts yn te nimmen as dy hjir boadskip hawwe, en dan noch wol sokke dy fan ús kunde binne.’ ‘Myn leave minske, ik moat nei Harns ta en ik bin no al sa wurch as in maits: ik bin net yn steat om dat swiere pak in hûs fierder te pucheljen. Sa hurd biste ommers ek net om in ferlegen man, dy hjir benachte is, yn 'e tsjustere nacht bûten doar te stjitten. Dat docht men in hûn, mar nin minske.’ ‘No, hoe dat moat,’ sei Bauk, ‘dat wyt ik net; mar dat wyt ik, ik wol hjir nin frjemd folk op it slot hawwe en do kinste hjir út of yn net bliuwe. Do moatst 'erút, of ik sil dy skonken meitsje.’ ‘Wel,’ sei de feint, ‘biste no sa'n onbarmhertich skepsel? Yn ien ding kin ik dy nin ongelyk jaan, datste net mei my onder itselde tek oernachtsje wolste; want it soe foar in jongkeardel wat ynhâlde om op syn bêd te bliuwen en litte sa'n leaf skepsel as dy allinne lizze. Mar aste my hjir net bêdzje kinste, lit my yn it hea yn 'e skuorre lizze, en ik sil dy moarnier de moaiste Eastynjeske sidene doek jaan, dy't ik yn it pak ha.’ Op it hearren fan dy Eastynjeske doek begûn 'er in bytsje feroaring yn Bauk te kommen; want hja wie gek nei moaie sidene doeken; no, dêrfoar wie hja ek in dochter fan Eva, dy begûn te wettertoskjen op it sjen fan de ferbeane apel. In inkel eagenblikje stoe hja yn bestân, mar ynienen oerwûn har trou en gysten biet hja de feint ta: ‘Nee, nee! do kinste hjir net bliuwe; do kinste net bliuwe yn it slot en net yn 'e skuorre; do moatste 'erút, sa goed biste net. Dyn pak kinste mei in slyptrôch weibringe, en oars moat dat fannacht hjir bliuwe.’ Bauk waard finzen by har wurd: ‘Oars moat dat fannacht hjir bliuwe.’ Hja hie eigenlik neat mei dat pak te meitsjen. De feint hie syn moed net oer har, dat hy syn biezen pakke moast en koe har de oare moarns wol beskuldigje, dat hja wat út it pak nomd hie. Mar it wie har eigen útstel en hja koe de molke no mei skik net wer oplûke; sa stie hja it dan, hoewol stoatskavende, ta dat it pak op it slot bliuwe soe. ‘Mar soe myn pak,’ frege de feint, ‘foar dy net wat better út 'e wei wêze, as wy it hjir of dêr yn in hok of keamerke delsetten?’ Bauk late him yn in pijkeamer en dêr sette hy it pak foarsichtich op 'e flier del. Doe winske hy Bauk goenacht, en gong syn wei.

Doe Bauk dêr allinne yn dat âlde holle slot opsletten siet, wie har dat pak nin eagenblik út har gedachten. Wat mocht 'er dochs wol yn wêze om it sa swier te meitsjen, dat sa'n sterken gewanten keardel it net fierder bringe koe? Kom, hja moast 'is sjen wat 'eryn siet. Hja gong nei dy pijkeamer en loek in laad fan it pultrom op, dêr se neat yn te dwaan hie en dêr se net iender's yn seach; hja seach onderwiles skeansk nei it pak. It is in frjemd pak, sei hja yn har selme, it is fjouwerkant oan de iene side, mar net oan de oare. It is in dondersk frjemd brodze guod.

It begûn njonkelytsen let te wurden en Bauk kaam net sonder in soarte fan eangstme út de pijkeamer werom. Hja smiet har wer by de wiele del, mar de kop mimerde har sa dat de tried geduerigen oan ôfbriek. ‘Wat,’ sei hja yn har selme, ‘wat makke dy keardel sa hjit om de hele nacht by my yn it slot te bliuwen. It wie in lêstige keardel. Hy koe jin net fan 'e hûd bliuwe. Wat mei hy dêr dochs yn treaun hawwe? Dat donderske pak is sa lang en sa tsjok as de Aldehou.’

Wat skrikbylden de bangens oan in jong frommeske net foarspegelje kin is sa net te begripen. Hja naam it stâllampke en gong alwer nei de pijkeamer ta. Hja skode it raam op, loek de finsters ta en skoattele se tige ticht; mar foar't se weigong stoe se rjucht oerein, hâlde de siken yn om better te harkjen en stoareage op it pak, mei gleone eagen krekt as se 'er dwers trochhinne sjen woe. Mar, leave God yn de himel! Dêr seach hja dat

[p. 145]

pak beweegjen, sa klear beweegjen, miende hja, as de dei. Eltse hier op har holle stoe oerein: eltse lead flêsk, dat hja oan har lichem hie, kromp yn eltsoar as in nêst mei piseamelers. Hja fleach nei de pizel (koken) as har de kweade eftersiet, troch it gewicht fan de skrik, dy it earm hert fan Bauk oerstjalpe, knikten de knibbels onder har. Hja bloes de lampe út en stiek in kears wer oan, hja koe nin bleaker fine en dêr stienen fjouwer bleakers nêst har yn 'e boddelerij; by gebrek fan in bleaker stiek hja de barnende kears yn in smel rjemkantsje mei wetter en sa hja nei de skuorre om Oeble te heljen. ‘Oeblom, Oeblom! Jezus Marij, Hillige Josef! Gau, gau! Kom gau by my yn it slot!’ Oeblom soe krekt wer in wan terskje, mar op dat gegei lei hy de fleale op it skouder en frege: ‘Wel, famke, wat is 'er te rêden? Is 'er ongemak?’ ‘Och, Oeblom,’ sei Bauk al triljende, en hja trille as in blêd oan 'e beam. ‘In marsedrager kaam by my en woe fannacht op it slot bliuwe; en doe ik him dat ôfsloech is hy weigien en het syn pak stean litten.’ ‘No, en wat soe dat?’ frege Oeble; ‘ik wedzje mei dy, Bauk, om dyn dûbelstoer tsjin myn gûne, dat de man earder nei syn pak sjen sil as it pak nei syn man.’ ‘Mar, Oeblom, Oeblom,’ Bauk wer, ‘ik fersink hast, no ik 't jo sizze moat! Wy binne allegearre wei, dat sizze ik jo, want dat pak libbet.’ Op dit wurd fan libbet waard Oeble inkel ferbazing; hy sette de fleale fan it skouder ôf mei it swingelein op 'e grûn en mei de hannen lynjende op it oare ein, seach hy Bauk út de eachshernen oan. Hy wist foar njoggen jier al dat se moai wie; mar nea seach hy har mei sa'n each oan as yn dit eagenblik. ‘In pak dat libbet!’ sei Oeble. ‘It frommeske is gek, dêr is nin mis op.’ ‘No, Oeblom,’ sei Bauk, ‘as 't jo beleaft, nin praatsjes mear. Mar sa wier as dêr in God hjirboppe ús libbet, hawwe dizze myn eagen sjoen, dat it pak him ferroerde. Dêrom, by alle hilligen repje, bid ik jo, en sjen 'ernei.’ Oeble frege har nin wurd mear; sonder syn baitsje iender's oan te tsjen folge hy har yn it slot, hoewol hy by him selme tochte, dat is wer ien fan dy frouljusgridzen, dy wy sa faak mei har belibbe hawwe. Sa gau wie Oeble net yn 'e pijkeamer, as hy sei: ‘Fan alle fratsen en ynbyldingen, dy yn it brein fan in minske opkomd binne, liket my dizze de onnatuerlikste en onmooglikste ta, dêr ik noch fan heard haw. Hoe kin in pak mei doeken, linten en flinten, mei hoazzen en sliepmûtsen by mooglikheid libje? Dat is ommers allike bryk as dat in hier út de moannen fan ús âlde guds yn in iel feroarje soe.’ Mei dit wurd naam er de kears út it kantsje en him omkearende lei hy de hân op it pak. Hy betaaste de watten onder de hernen fan it pak, dêr de draachbânen oerrûnen, om it guod fan binnen net te knûkeljen. It wie ek fan itselde guod en fan itselde fatsoen as oare pakken. Hy koe net sjen, dat 'er eat frjemds oan wie om it te mistrouwen. De boel wie nei Oebles each alleheel yn oarder. ‘Wier is 't,’ sei hy, ‘it is in lomp grut pak en it mei de keapman wol twatûzen gûne koste hawwe, mar hy sil it 'er mei syn poppelapkes by de pronkske boerefroulju wol dûbel en dwers wer útskuorre.” Bauk wie net bêst te moede, dat hja Oeble mei it sjen en betaasten net oertsjûgje koe. Hja woe wol om hondert gûne dat hja it pak en de keardel nea sjoen hie; want hja leaude hillich dat hjir njirren onder it gers skûlen; mûlk wie it wol stellen guod of sokswatte, mar hja skrilde 'erfan om 'er allinne mei in nacht yn it slot troch te bringen.

Onderwiles kaam Sikke, in jonge fan ryklik sechstjin jier, dy de ploech dreau, út de buorren thús. Lykas ik sein ha, wie hy de soan fan in oarlochsbonke, dy onder Tsjerk Hiddes fearn hie; in strop fan in jonge, wakkere rimpen en gysten, dy as it op it útrjuchten fan fiten oankaam, foar fjoer of wetter stoe; mar oars ek nin slimme jonge; aardich yn 't oankommen, iverich en gesechlik yn it wurk, en wondere fernimstich. Syn faar hie mei by Chatham (Sjattam) west, doe ús helden dêr it keatting stikken sylden en de Royal Charles ferbarnden. Dêr ferhelle de man Sikke altiten fan en it âlde swiere snaphaan, dat syn heit him neilitten hie, neamde hy dêrom Sjatham. Dêr skeat hy de roeken mei út de beammen fan it slot en de protters fan de skoarstiennen en skuorren. Dat wie de jonge syn grutste wille.

Sikke wie net yn 'e pizel, as hy seach wol dat Oeble en Bauk oer wat wonderliks mûskoppen; hy stiek de earen op en harke skerp ta; mar doe er dêr hearde grútsjen fan

[p. 146]

in mâl pak, in pak dat libbe, wie 'er nin hâlden of kearen oan de jonge. Hy naam de kears, dy Oeble noch altiten yn 'e hannen hâlde, en sloep teantsjende nei de pijkeamer dêr dat freeslike pak stie. Hy sette de doar op in kier en holde de kears sa, dat it ljocht it pak beskynde. In minút as twa mei er sa mei earneagen loerd ha, doe er ynienen de kop opstiek en as in blits weromfleach, mar net mei sa'n bliere troanje as hy 'erhinne gong. ‘Sa wierhaftich,’ sei er, ‘as ik jimme hjir foar myn eagen sjen, seach ik it pak ferroeren.’ Mar as de jonge dat no miende of mar sei om oan it sjitten te kommen, dêr soe ik de hân net foar opstekke doare. ‘Toe, ju, Bauk,’ sei er heftich, ‘lit 'er my mar ynbarne.’ ‘Nochris sizze ik dy,’ graude Oeble him ta, ‘hâld dy stil; do biste in gek.’ ‘Nee,’ sei Sikke, ‘my stil hâlde doch ik net. De Jonker het ús syn hûs en guod oanfertrouwe. De skat fan goud en sulver, dy hjir sit, koe licht in gautsjeaf ferliede om 'er syn hûd oan te weagjen. Wy moatte 'er aaien yn klopje en wite wat 'eryn sit. Sit 'er ongemak yn, de divel wat sil ik dat piperje! En is it suver spul, dan kin de keardel neat mear fan ús helje as skeafergoeding.’ Eindelik liet Hessel, de tersker, him ek ris hearre. ‘No, de jonge seit dêr wat,’ wie syn wurd, ‘dêr hat hy sa'n grut ongelyk net oan. Want snije wy it pak iepen, dan kin de keardel ús as tsjeaven oankleie foar safolle as er wol, mar as Sikke 'er in skot mei in goede kûgel yn docht kin hy net mear fan ús helje as it guod dêr de kûgel troch flein is. Kom, gau rie, goe' rie; weagje do 'er mar in skot op, Sikke.’ ‘No, as jimme dat sa begripe,’ sei Oeble, ‘it is my goed, mar dy syn gat barnt moat op 'e blierren sitte; de gefolgen binne foar jimme rekkening, hear!’ Sa as Sikke syn Chatham oangriep en mei twa goede kûgels lade, glimke Bauk as in onwiis wanhopich minske en begûn har tsjeppe troanje in heislik wêzen fan fertwiif'ling oan te nimmen, dat Sikke foar in tastimminge oannaam. Mei de kears yn de iene en Chatham yn de oare hân gong er nei de pijkeamer ta, en sonder him in eagenblik te berieden sette hy de tromp fan it snaphaan op it midden fan it pak en barnde los dat it sta sei en de hele keamer boarstende fol krûdreek kaam. Yn itselde eagenblik kaam 'er in neare needgjalp út it pak wei, daalk fan in dompich gerochel en getsjirm folge, en in gewein dat útgong as in lêste sike. Fuort dêroan, rûn it bloed by hele stralen út it pak de flier lâns, en Sikke seach it bloed net of hy liet syn Chatham út 'e hân falle en fleach as in mâl minske, dy it yn 'e sinnen slacht, nei de koken ta. De koken wie sa te sizzen tsjuster, want hy liet de kearse yn 'e pijkeamer stean. Dêrop hals oer kop de doar út en de bou op, sjende as in skierkert no ris oer it lofter, dan ris oer it rjuchter skouder en rinnende kûgelsfeart as hel en divel him efter de fodden sieten. Bauk spile ek hakken op en rûn him efternei út al har macht, mar hja koe net heal sa hurd as hy. It wie in minskegriis om oan te sjen hoe earmhertich dy earme faam kriet en hime. Ald Oebleom stie as in ferwezen man en koe nin wurd uterje, mar op it lêst in swiere sucht opheljende, sei er mei in brutsen stimme: ‘Leave God, wat sil ús no oerkomme?’ De flier wie ien bloed, krekt as 'er in keal slachte wie, en it pak dat oer ien side kantele dreau 'eryn om; mar it gewein en getsjirm wie oer, hoewol Hessel miende dat er noch iend'ris in soarte fan kielgerutel fernomd hie.

Doe Oeble wer by syn wee kaam, seach er klear dat dy boel dêr sa net lizzen bliuwe koe en dat 'er it iene of oare dien wurde moast om de flier op te rêden. De moanne wie yn it oankommen, en it wie sa tsjuster net as immen, dy de paden kundich wie, koe de fluchtelingen noch wol ynhelje en werbringe. Hessel gong dêrom yn it fjild om Bauk en Sikke wer op te heljen, dat ek al gau lokte. Hoewol Sikke in goed ein út 'e reek wie, sa koe er dochs ek heel koart krieme, en kaam aanstons mei Hessel werom; want hy die him nin tiid om earst nei te tinken oer de gefolgen fan in stap dy er die; as in oar noch yn bestân stie, hie hy it al útfierd. Bauk, earm hert, dy lang safier net wie, kaam ek mei werom, mar langsumer, en even barmhertich kritende en snikjende as tefoaren. Sikke, dy stevich oanrûn, helle har mei in amerij yn; mar wylst er har foarby skeat, kearde hja him de nekke ta en ferspriek him. ‘Do moardner,’ sei se. Op de klank fan dat wurd moardner, dat hja him út in hearske rauwe kieltabiet, stie Sikke in eagenblik stôkstil, krekt as hy wat sizze woe; mar hy swolge allinne syn kwile troch de toarre kiel op en holde him deastil.

[p. 147]

Sa wie it foltsen yn 'e pijkeamer wol wer by eltsoar, mar allegearre yn nipende eangstme wat 'er út it pak te foarskyn komme soe. Hessel loek syn breahogge út 'e skie en snei it pak mei in feech los. En wat tinke jimme wol wat dêr foar den dei kaam? It wie in lyts jongkeardel fan sa'n fiifentweintich jier, dy Sikke in kûgel dwers troch it hert jage hie en dy dus yn in amerij tiids de lêste sike útbliesde. Ik weagje it net, freonen, om jimme te mieljen, wat 'er yn dit eagenblik op 'e troanje fan Sikke te lêzen stie en folle minder noch wat 'er fan binnen yn syn siel omgong. It like as hy ferstienne wie ta in moarmeren byld, hy roerde nin fin, hy kikte nin wurd; yn in hopeleaze ferstomming die er neat oars as geduerigen oan syn kwile op te swolgjen en syn maats mei wylde eagen as om genede en help oan te sjen.

De measten leauden, dat Sikke nin hier op syn holle hie, dy 'erom tochte in minske dea te sjitten, doe hy it skot die. Sjende dat Bauk in kwea each op it spul hie, tochte hy dat Jonker Liaukama syn drystens wol goedkarre soe en ek wol mânskernôch wie om him tsjin in fyndoeksrinner te beskermjen. Boppedat hie er noch nea in skot op sok in grut ding en fan sa tichtby hân as op dat onwiten grutte pak. O, wat jokken him de fingers, al wie it allinne mar om te witen troch hoefolle doeken syn Chatham wol in kûgel jeie koe. Dêrom doe dat gekroan út it pak kaam en it bloed 'er mei-ien útboarste, waard er oerrompele en ferbluffe. Salang as er libbe hat er wol folhâlden dat it pak him foar syn eagen ferroerd hie; mar syn barnend ferlangen om ris te sjitten mei syn Chatham en syn skrik op it sjen fan it bloed, dat er by it sjitten fan in libben ding dochs wachtsje moast, makken syn getugenis yn dizzen wol wat twifelachtich.

Sa gau as hja koenen makken se de man út de boel los, dêr er yn bepakt siet, om 'er de barbier fan Seisbierrum by te heljen; mar it wie te let; it libben wie 'erút; hy wie kroandea. Oeblom holde him noch de spegel ris foar de noas om te sjen of it glês ek bewazeme, en doe it glês klear bleau, helle er in swiere sike op en sei: ‘Fij, Fij! It is dien mei him, foar ivich dien mei him. Och, mocht hy noch wat langer libbe ha om de grutheid fan syn grouwelstik yn te sjen en him ta God te kearen; want hy is yn in swiere sûnde stoarn. Hy hie dochs ek in heit en mem, dêr er leaf en dierbaar wie, en God wyt fan wat in lytse misset hy njonkelytsen ta dizze grutte misdied komd is.’ Oeblom waard weak en fage mei syn himdsmouwen syn wiete eagen ôf; want syn baitsje hie er noch net oantein. De âldman waard muoilik; ‘foi, foi!’ sei er, en kriet as in bern. ‘As syn âlders dit te witen komme, hoe sille de earme herten it drage. Earme stumpers! God mei him om har erbarmje!’

Nuver en keunstich wie dy keardel dêr yn dat pak betimmere, en hoewol hy mar in plat keardeltsje wie, moast er it al ferskate dagen probearre hawwe om it yn sa'n lyts bestek in oeremannich út te hâlden. Syn knibbels hie er ta de hichte fan de nâle sawat optild en mei syn skonken siet er yn in grutte rûne doaze. Noch in oare doaze, mar watte wider en sonder boaiem, folde de romte oan tusken syn troanje en de knibbels, en dêr 'er in tin wollen ding mei fitergatten, dy ek hjir en dêr yn it pak sieten, oer him hinne slein wie, hie er behoarlik romte om te sykheljen; mar it is dochs wierskynlik it op en del gean fan syn boarst by it sykjen west, dat Bauk oan it pak heevjen seach. Syn rjuchter earm stike yn 'e doaze, en yn dy hân hold er in skerpe breahogge, dêr er him ynienen mei losrippe koe. By him leinen dan noch fjouwer ladene pistoalen en in sulveren jachtfluitsje om de kammeraten fan syn binde te roppen. Doe hja oan it mês en de pistoalen kamen waard Oeblom oars yn it liif, en no yn dat deade lyk neat oars sjende, as in moardner dy syn rjuchtfeardich lean krige hie, waard er fan meilijend ynienen lilk, en sei: ‘Do skobbert, wat hawwe wy hjir?’ ‘Mar ik moat him ek mar net foar skobbert fersprekke,’ die hy 'er onder it mylderjen fan syn stimme by; ‘hy is no al gien om terjucht te stean foar de rjuchter, dy him troch nin falske getugen, troch nin babbelerij fan abbekaten begûchelje lit, mar dy elts mei griffe skealjen weacht neidat er swier is. Hy is no yn 'e wiere wrâld en wy yn it gûchelspul fan de onwiere.’ ‘Dat is wier,’ sei Hessel. ‘Wy oardeelje eltsoar mar by gisjen, en gisje kin misje; mar ik tankje God, dat dy skelm, dy dêr

[p. 148]

yn syn bloed driuwt, noch yntiids ontdutsen is; want oars soe nimmen fan ús it ljocht fan in nije dei wierskynlik wer sjoen habbe, en mûlk wiene wy no allegearre al in lyk west.’

Dit sizzen fan Hessel sloech wer in riem om it ferbûke hert fan Sikke. Hy wist net wêr er wie en wat 'er fan him nei in moard wol wurde moast; mar hy miende no yn te sjen dat er in tige daad dien hie en foar de earste reis, neidat er it skot dien hie, begûn er ek in duit yn it ponkje te smiten. ‘De wearlich,’ sei er, ‘wat in gelok dat ik 'er mar ynbarnd haw!’, mar net ien fan syn maats dy 'er goed of tsjoed op anderde. Bauk holde har no ek stil, en hoewol wakker ontskroefd, holde hja har by dit bloedich stik krankiler, as men fan in boerefaam wachtsje soe. Sikke hie syn each net ôf fan dy fjouwer ladene pistoalen; hy kearde se om en wer om en beseach se fan alle kanten. Twa dêrfan wiene fan in nuver makkelei en wond're keunstich makke. ‘Mar wat sizze jo no, Hessel,’ frege Sikke, ‘dat hy mei dy dingen dien hawwe soe?’ ‘Wat hy dêrmei dien hawwe soe?’ anderde Hessel, ‘dat hoefste wrychtich net te freegjen. Dat is in bernefraach!’ ‘No, my tinkt,’ sei Sikke, ‘it is mar in segen, dat ik 'eryn puiere ha. Hie dy divel dêr yn it holst fan de nacht libben útkomd, wy hiene allegearre om sjippe nei Jeruzalim gien. Akkerloat, ik ha dat galgebrok de laach sa jûn!’ ‘Ja, heite,’ sei Oeblom, ‘ús Leavenhear het it sa stjoerd, dat de kûgel op it rjuchte plak kaam; want hie dyn skot besiden him lâns gien, dan hie sa'n betûfte gaudief wol sitten bleaun. Mar egenlik sjen ik no yn de hele boel in trochtrape fyn plan, om ús earst fan kant te helpjen en dan it slot fan Jonker Liaukama te plunderjen en yn brân te stekken. Nei myn dom begryp komme by dit wurk mear te pas as de iene dêr mei syn belutsene mûle.’

Dit wurd fan Oeblom wie 'er net út, as Sikke begûn aanstons te tinken oan in binde nachtdieven, swartmakkers, moardners en sok reau. O, wat soe er mei syn Chatham onder sa'n pak ombarne! Wat soe hy se sjitte dat har de termen op de skuon hingen! Wat soe hy se yn 'e bek barne, dat de iene kevel oan de oare hinge! Wat soe hy se foar de kop sjitte, dat it brein tsjin 'e beammen spatte! Hoe soe Bauk dan gûle en Oeblomme bidde! O, dat soe allegearre gean as in liere! ‘Jawol,’ sei Hessel, ‘dat sil gean as in liere, aste mar neat te dwaan hieste, as mar jimmerwei te sjitten; mar dêr moat ek laden wurde, en wa sil dat dwaan? Ik hear wol, heite, do begrypste 'er neat fan. Mar dat nimt net wei, dat wy hjir help hawwe moatte en aste wat dwaan wolste ta ús feiligens, rin dan gau nei de slotboeren en sizz' har, wat hjir dwaande is.’ Mei-ien fleach Sikke as in pyl út 'e bôge nei de twa slotboeren, om har te warskoujen en dy twa seinen it fierder oan noch trije fan de neiste buorlju, en in bytsje oer achten hienen se fiifentweintich man oan it slot, fyftjin ladene snaphanen, Chatham 'eronder begrepen, en de fjouwer pistoalen, dy se by de keardel yn it pak fûn hienen. Sechstjin fan dat folk ferdielde Oeble foar de finsters, fyftsjin mei snaphanen en ien mei in guozzeroer, allegearre laden; de oare holden onder de wacht, de iene wapene mei in heafoarke, de oare mei in âlde houwer út de Boksumer slach, in tredde mei in iken kneppel, en oaren wer mei pistoalen. Sikke sette him mei syn maat oan it finster flak foar de poarte en tagong ta it slot, en mei safolle man efterbaks wachte hy ongeduldich nei de folgjende aventoeren.

Lykwol, hoe Sikke ek op syn plak stie te barnen, bleau alles sa stil as 'n mûs oan in oere nei middernacht ta, doe it him yn de kop kaam, om op it sulveren jachtfluitsje te bliezen, dat er by de tsjeaf yn it pak fûnd hie. Sa sonder immen fan syn maats te warskoujen stiek hy de holle it finster út en bloes út al syn macht, dat it skelle kritende lûd yn it holste fan dy stille tsjust're nacht oer de fjilden klonk. Al de mannen, dy dêr de wacht hienen, skrilden 'erfan, mar hoefolle frjemder hearden hja op, doe dat fluitsje fan Sikke eagenbliklik fan in fluitsje, dêr net fier ôf, andert krige.

Hoe dat geheimsinnich fluitsje de wapende boeren yn de earen klonk, kin elts licht neigean. It lot fan har breahears slot en skatten en ek har ei'ne lot fan libben of dea soe no binnen iennige eagenblikken útmakke wurde, en nimmen as Hy, dy de takomst oersjocht en bestjoert, koe sizze wat 'er de útkomste fan wêze soe. Eltse boarst heefde him heger, eltse polsslach tikke hurder; eltse sike waard ôfbrutsen en ferhastige troch it popel-

[p. 149]

jen fan it ontroerde hert; eltse snaphaan waard oerhelle en oanlein op de poarte fan it slot; elts digerkike by it feale skimerljocht fan tûzen fonkeljende stjerren oan it útspansel om de grins fan syn kjimmen út te setten en alle earen spitsten har, om de fiere geluten op te fangjen, sa as se op it labberjen fan in ripich nachtkoeltsje oandriuwen kamen.

Oan dat onduldich wachtsjen kaam ringen in ein. De opkommende moanne kaam krekt troch in skuor yn 'e wolken hinne en beskynde de grûn foar en efter de poarte mei syn dizenich ljocht, doe men yn 'e fierte it gedraaf fan hynzers fernaam, dat al oanwoechs wat it neier kaam. Eindelik seagen se in trop hynstefolk skimerjen, dat op de poarte oanstoarme, doe Sikke him net langer ynbine koe. Hy naam syn Chatham op en skeat dat folk flak yn har troanje, mei dat gefolch dat 'er ien fan tommele en syn hynzer nei de poarte sprong. Dit skot wie it sein foar de maats fan Sikke, dy allegearre tagelyk út de finsters ôffjurren, wêrby sechstjin snaphanen en fjouwer pistoalen ynienen har fjoer en kûgels braakten. Foardat de reek oploek, wie de hele trop weistowen as tsjêf foar de wyn, sonder twivel út it fjild slein troch sa'n onferwacht wolkom. Hja mienden it fluitsje fan har kammeraat út it pak te hearren en alles op it slot yn 'n 'jippe sliep te finen en by it hearren fan safolle skotten mienden hja in hondert man mei de wapens yn 'e hân yn it slot ree te sjen om har de hals te brekken. Sikke en syn maat fleagen dadelik de treppen del, om te sjen hoe de dingen onder stoenen; want hja bylden har yn dat de hele trop deasketten wie en dat har ferskrikte hynzers sonder de ruters op de rin gien wiene. Mar dy onder wiene kearden har, en woenen út of yn net lije dat de doar iepene waard, foardat it dei waard en sa moasten se tsjin heuch en meuch boppe op har post bliuwe.

Hoewol ús boeren wer wat fertrouwen op har selme krige hienen, wiene se dochs noch lang net op har dreef. Hja hearden iennige minskelike skepsels, dy se deasketten hienen, tsjirmjen en weinen yn de lêste deastriid en dat by de kâlde nacht onder de bleate himel. Mei dat al doarsten hja nin hân útstekke om te helpjen, bang as se wiene, dat de tsjeaven har oer it mad komme soene. Wat Sikke en syn maat oangiet, in oere of twa nei dat sjitten kamen hja al wer del, biddende en smekende om 'er har út te litten, dat se ris opnimme koenen hoe it 'er bûten útseach; nei in bulte tsjinakseljen stie Oeblom har dat no eindelik dan ek ta. Mei in grutte hoarnen lantearne gongen se nei de poarte ta en fûnen mar fjouwer man sneuvele, dy har taliken moarsdea te wêzen. Ien 'erfan lei binnen op it foarplein. ‘De divel,’ sei Sikke, ‘dêr is de kwant, dy ik it ljocht útbloes.’ De oare trije wiene 'erbûten, en leinen nochal in aardich eintsje fan inoar ôf. Hja doarsten it spoar fan it bloed net fierder folgje, omdat de wei troch beammen rûn, dêr se net wisten wat 'eryn skûlje koe; hja gongen dan wer nei har posten sonder it ien of oar oan te roeren.

Sawat in oere foardat de dage oan de loft kaam, stieken de weitsers wakker de earen op; hja hearden namlik in gerucht fan draavjende hynzers, mar dochs net heel klear en by lange tuskenpoazen; ek hie it nin gefolch. Net lang dêrnei fleagen Sikke en syn maat hast út har fel, op it sjen, sa as hja by it feale moanljocht mienden, dat de deade man, dy binnen it plein lei, wrotte om op te stean en te ontsnappen. Dea hienen hja him sjoen, lizzende yn in plasse fan syn eigen bloed, en doe dêrop alderleie skynsels, spoeken en geesten yn har holle begûnen te spoekjen, fergeaten hja om 'eryn te sjitten; yn pleats dêrfan telden se dat grousume nijs mei folle gegei oan de oare weitsers. De loft wie onderwiles sa dizenich en ticht wurden en hja bleauwen allegearre op har plak yn twivel en eangste sitten, ta de oanljochtende dei har de grûn klear en iepen lei. En sjoch, de deade liken wiene 'erwei helle en neat as plassen stjurre bloed wiene 'er oerbleaun. It moarngerucht fan de geesten en draavjende hynzers wie neat oars west as knapen fan de moardnersbinde, dy de liken fan har kammeraten weislypt hiene om dêrtroch net ferklapt te wurden.

Dyselde moarns noch fleach it grousume en nea hearde nijs as diggelfjoer troch de Bjirrumen, ja, hiel Barradiel. Hele kloften fan nijsgjirrige minsken bosken om it slot hinne. Bauk, Oeble-om en Sikke koenen net foar den dach komme, as hja waarden bestoarme fan nijsgjirrige froulju, dy har it himd fan it gat fregen en alles op in hier ôf útfiskje

[p. 150]

woenen. Mar nearne hienen se mear lêst fan, as fan it bidden en smeekjen om it lyk út it pak te sjen. It foltsen koe har eagen net sêd sjen oan de bloedplakken op 'e grûn, en de jonges en famkes fan Seisbierrum spoarden it bloed lâns wegen en fjilden nei. Jonker Liaukama, lykas sein is, wie krekt yn Brabân, de grytman op 'e lânsdei en de siktaris fier fan honk; sa waard dêr wol folle fan geid troch de lju, mar it gerjucht makke net rêdernôch regaad om de tried fan dit gefaarlike tsjeavepak yn hannen te krijen. Earst de folgjende wike waard 'er in preemje fan tritich achtentweintigen op steld, dy de deade liken of de wûnen fan de binde oanwize koe. Hjir en dêr foel wol premomsje op skurfte keardels; hjir en dêr rûn ek wolris ien mei in seare foet of hân; mar bewiis of klearrichheid kaam 'er net. It iennichste, wat men mei sikerheid sizze koene, wie dat 'er in pear grutte gautsjeaven misten dêr nea in spoen fan terjuchte kaam. It lyk fan de keardel út it pak lei in wike foar elts yn 'e skuorre te sjen, mar nimmen koe him thúsbringe. Dêrom begroeven se him mar oan de noardkant fan it Seisbierrumer tsjerkhôf; mar doe it dêr sawat in fjirtsjin dagen lein hie fûn master op in moarntiid it grêf iepen en it lyk weifierd, troch wa, wist nimmen. Yn it koart, net ien fan dat bretale en goddeleaze komplot waard 'er ontdutsen, en de iennichste útlizzing dy men fan dit tsjust're ding jaan koe, bestie dêryn, dat grutte lju mei waans famylje de Liaukama's sont trettjinhondertenfjirtich yn iwige en gleone twisten lein hiene, har dizze koal stoofd hiene.

Doe Jonker Liaukama út Brabân thúskaam beleanne hy de trouwe ferdedigers fan syn slot en guod, sa as de âlde adel fan Fryslân altiten die, keninklik. Oeble-om krige kost en klean oan it slot salang as er libbe, en hie neat oars te dwaan as de hinnen te fuorjen en moarns, middeis en jûns te lêzen (bidden) onder de boaden fan it slot. Bauk troude oan in flink jongkeardel te Harns, dy yn bargen en keallehûden die en mei tûzen gûne, dy Bauk fan de Jonker ta beleanning krige, in foarnaam bargeslachter foar de Eastynjefarrers waard. Sikke krige fan de Jonker in sulverentabaksdoaze mei in nij gewear en waard syn jeier; want dat wie syn lust en libben. Mar hy hie in wyld hier yn 'e nekke; doe er fan de hazzen en foksen syn nocht hie, woe er it opnimme mei de fijannen fan ús lân, en waard soldaat, mei tasizzing om fierder te kommen. Hy wie in gnap keardel, dêr flinke lea oan sieten, en hy koe it syn oersten nuver nei it sin meitsje; troch oppasjen, mar benammen ek troch it jild en de foarspraak fan Jonker Liaukama brocht hy it ta kaptein en wenne de grutste fjildslaggen by, dy ús lân tsjin Loadewyk de fjirtjinde levere hat. Op it lêst waard him in skonk ôfsketten en mei in houten skonk kaam er te Seisbierrum wer om 'er syn dagen te eingjen. Hy moast alle wiken op Liaukamaslot komme te iten, en dat duorre salang as er libbe. Syn âlde spylfeinten, dy noch oerbleaun wiene, fermakke er yn 'e lange winterjûnen mei it ferheljen fan de aventoeren, de bataljes en belegeringen, dy er bywenne hie; mar de bern, dy om him hinne hingen as wiet hea om 'e skûte, hiene nearne mear nocht oan as it teltsje fan it grouwe pak, dan lústeren se as har lij wetter yn it ear getten waard.

Doe Jonker Liaukama de earste tynge krige, wat 'er op syn slot bard wie, rôp er mei ferbazing: ‘Dat pak pakte raar út,’ en dêrfan noch it sizzen, dat in ding raar útpakt. Sikke, dy divel en dea bravearre, hat no al lang de flach strutsen foar de kâlde oerwinner fan alle helden, de dea. Syn moedich en edel hert is no fersmolten yn de blauwe klaai fan it tsjerkhôf en syn grize hierren dêr safolle kûgels ongedeard oerhinne fleagen, binne mingele mei de kâlde ierde onder de griene seadden. De tsjeppe, flotte Bauk, mei har leave eagen en leeljeblanke swannehals, is no neat as wat grêfierde en bonken, dêr fan har evenmin as fan de ferrotte roazen, dy foar twahondert jier bloeiden, in inkel spoar te finen is. En dat hert fan bêste âld-Oeble-om, dat sa from, sa trou en meilijend sloech, dat tikket net mear; it is stof wurden. Mar sy en wy, wy en sy tôgje ien pak troch dit libben, dêr wy fan alles, mâl en wiis, goed en tsjoed yn stopje; dat pak, as it ús net goed taliket, kinne wy by it ein fan de libbenswei samar net weismite; it bliuwt by ús; de dingen dy 'eryn binne roppe ús ta: ‘Do heste ús makke; wy binne dines en wy folgje dy.’ En it is wier, hja folgje ús siel yn in oare wrâld; want dêr wurdt it pak iepene en al wat 'eryn

[p. 151]

is, stikje foar bytsje, naukeurich neisjoen. Minsken, litte wy dan oppasje om 'er nin oare dingen yn te triuwen as dy goed, from en earlik binne, mei ien wurd, dy it ljocht ferdrage kinne. Dan sille ús folk en freonen, dy ús hjir foar gnappe lju oanseagen, neimels net ta ús ivige skande sizze: ‘Dat pakt smoarch út!’ Dat hiene wy noait fan sa'n moai man tinke kind! Mar foar minsken en Ingels sille wy de holle opstekke doare dat wy mei al de lekken en gebrekken fan de minsklikheid dochs yn oprjuchtichheid foar it Alsjend Each libbe hawwe. O, hoe skoan pakt dan de sek út, dy wy yn dit libben fold en tôge hawwe!

j.h.h.