Rimen en teltsjes

De klúnskonk fan ús âld dominy

‘In klúnskonk! Dat sil jimme nuver yn de earen rôlje, net? En dochs binne 'er rju ljuwe, dy 'ermei troch de wrâld strampelje moatte.’ Sa begûn Gabe op in reinige hjerstjûn yn de hurdsherne te ferheljen om in buorreselskip te fermeitsjen. Saskemuoi sei: ‘Net al te mâl, jonge. Heite! heite! dat mûltsje seit wolris watte, dêr it holtsje wolris om krite moat.’ ‘Lit him syn feart mar gean,’ sei master, ‘it wurd is him betroud.’

‘Us âlde dominy,’ sei Gabe, ‘wie 'n feardich keardel, dy in liif hie as in folle sûch, en in holle as in rea bûskoal; hannen as slaaien, en skonken as skuorstilen. In goed, inich goelik man wie it, mar oan syn preekjen koe me' hearre, en oan syn noas koe me' sjen

[p. 125]

dat er mear yn de romers¹ as yn de boeken studearre hie. Hy wie mei in ryk boeredochter út it Oldambt kepp'le; in tutte, dy in kroadfol jild hie, en mar in núltsdopfol ferstân. Dit minske sea en brette him al wat har eigen mûltsje begearde, en dominy dronk 'erby al wat syn mûltsje begearde. Berntsjes krigen de ljuwe net. Wat in oar oan it hoarnwiif en de kreamheinster, oan ruften, oan nâlebantsjes, oan grutte spjelden, oan widzen en kuorren, oan bôlen en kofje, oan klontsjes, oan sûkerbakken, oan doopmiel en barndewyn, bestegen, brocht dominy oan de wynkeaper te Frjentsjer; net wier, master? Jo wiene doe skipper. Gong it net mâl?’

Master. ‘O man! Dy wyn, dy't ik nei de pastorije tôge ha, dy kin yn jimme mole-ie net, Gabe.’

Gabe. ‘No, dit duorre sa ytlike jierren. Dy ljuwe dy gruzen dêr sa fredich hinne. Pastoarske krige ek in gnap riezel oer de bûk, en dy die neat as tsjanterjen en snuven; mar op it lêst krige dominy fuotten as learzens. Men koe nin ankel mear bekenne; en de man begûn sa strompelich te gean! Doe frege ik jo jit al, master: ‘Hoe giet dat mei ús dominy? Dy man kriget fuotten as hele breaen, en dy gong wurdt sa loom.’ Doe sei master jitte: ‘Och, jonge! De wynkeaper komt om syn jild.’ Is 't sa net, master?’

Master. ‘Do kinste sel'sum onthâlde, jonge! Do wiest doe oars mar in opslopen jonge; mar it is sa. Do heste lyk. 't Is wierheid.’

Gabe. ‘Op in jûntiid let komt dominy mei 't weintsje fan de slotboer thús fan de klassis, en dêr glydt de man út, en beseart him oan de treeft fan de wein, en skramt de hakskine. Dat joech in gejammer! Pastoarske, dy al nei bêd soe, kaam foar de doar as in sjamme. Skrieme en bâlte nin gebrek. De âld-faam mei de lantearne efternei. Dominy lei efteroer op de wiete terp mei de stôk yn de hân, hoed en prûk ôf. De slotboer, slop fan laitsjen, hie wurk om syn jong hynzerke te hâlden. Einling komme 'er twa fan de buorren op it lûd ta, en dy tôgje dominy mei folle kreunjen en suchtsjen te bêd. Hja krije in mûltsjefol foar de alteraasje, en doe se dat út hiene, doe snoarke dominy al. ‘Nacht, pastoarske! Betterskip mei dominy.’ ‘Dank je, buren!’ Knip, de pastorije ticht, en it ljocht út. ‘'n Nacht, dominy!’ Mar de oare moarns, doe dominy wekker waard, doe wie dy skonk sa glei en oerstjoer, dat de man fin noch fear reppe koe. De man wie ferlegen. ‘Ien gelok,’ sei ik doe noch, ‘ien gelok, dominy, dat de mage net beseard is.’ Hy seach my skean oan.

De boerefrouljuwe rûnen al gau te heap. De iene sei, dêr moat sûpenbrij op mei knikelsblêden; de oare sei, lynkoeke yn sûpen sean; de tredde, grutte beanne sean; de fjirde sei, dêr moat spek op. Masterke (ja, jo sjenne my oan!), dy woe 'er wite hûnekalmei yn molke sean, en dêr hunich yn rierd, op lizze. (Dêr begûn it hele bûn te laitsjen, en masterke waard read om de troanje.) Us timmerman woe 'er kalk en tar op lizze om it kwea 'erút te skuorren. In oar woe 'er kowedong op lizze; en einling, Joukeboer woe hawwe dat dominy soe 'er syn eigen kwea op lizze. ‘Dat haw ik by onderfining,’ sei dy âlde goede man doe; ‘dêr is neat dat in swolm better ta rypjen bringt as dat.’ ‘Altegaar gekhyd!’ sei dominy, ‘daar zulle wij niet van hebbe. Ik heb in mijn jeugd te Groningen te veul van dat zware kluunbier dronken. Dat gaat iemands altiid na de bienen. Wij zulle ons niet met kwakzalvers ophoude. Wie van de vrinden wil voor mij eens na Bolsward rijde om onze dokter te halen?’ ‘Ik wol graach,’ sei Joukom doe, en omdat de man âld waard, dêrom gong ik doe mei. Wy hiene sa'n âlden ruter mei dy rottesturt 'erfoar: as men dy oan 't efterein kaam, dan sloech er as in fiterhynst; mar as er ynspand wie, dan wie 't in keuning; dan gong er 'erút as de reek foar de wyn. No, man, dêr kamen wy te Boalsert by dy dokter, in swier man, mar sa freonlik en plezierich! Doe wy him fersochten om by dominy te kommen, ‘zo!’ sei er, ‘zit mijn vriend de klassis al in 't lijf? Nu, hij is de eerste

1 Ik haw nochris by dominy útfanhûs west. Hy hie in heel sealfol boeken erfd fan syn omke, dy prefester te Grins west hie. Hy joech my de kaai ris om dat spultsje te besjen; mar dy wie danich ferroaste, en de kaai fan de wynkelder wie sa glêd as in spegel.

[p. 126]

niet.’ Hy pakte 't ien en oare yn de mantel, en dêrmei fuort. Doe de dokter by dominy kaam sei er al gau: ‘Jongetje, wat heb jelui 't daar gister diep in laten hangen! Maar dat is gepasseerd. Laat je been eens zien.’ Doe er dy gleone bonke oanskôge en betomke sei de man: ‘Nu, het zal wel schikke.’ Mar dêr moast in ierlitting dalik gebeure; dan moast dominy fan binnen skjinmakke wurde; dêr moasten tolf bloedsûgers oan de skonk lein wurde, en dan moast 'er pappe wurde mei hjouw'rengroattenbrij. De litting waard dien; de bloedsûgers waarden oanlein, en wy brochten ús dokter wer nei stêd. Wy namen in drankje mei om dy klassikale onhuerichheden op te romjen, en wy kamen mei in pear oere wer by dominy. Mar dêr wie it lijen geande. Dokter hie hast hân, en dy sei, as de bloedsûgers 'erôf foelen, dan moasten se mar weismiten wurde, en dominy moast dy sûchgatten mar bliede litte salang as se rûnen. Mar doe dy dingen dêrôf foelen, doe sipere dat mar wei. Aloan, aloan bliede; de iene fodde nei de oare fol bloed. En dominy wie sa heislike bang foar syn hearlik eintsje libben, en foar syn kroadfol jild, en syn pastorij, dat dy begûn lûd te jammerjen: ‘Och, here! Ik bloed mij dood.’ ‘Nin need,’ sei ús buorwiif Janke, ‘helje mar gau wat tonder.’ Jawol! Dêr waard in hânfol tonder op lein, mar dat holp net. Doe grau papier; dat spielde 'er ek al gau wer ôf. Doe sei baas timmerman: ‘Ik sil rie skaffe.’ Dy helle boppe út syn timmerhûs in hânfol spinreach. Ek al mis! Joukeboer striek 'er mei in stik fan in stroefe têst oer. Us mem joech him ús stimpheft yn de hannen.

Dominy en syn riejouwers nei de operaasje fan 'e smid

Heit jage ús Jelke de finne út, en sei: ‘Jonge, siikje my gau in mannich ûlefysten.’ ‘Wat binne dat foar dingen, heit?’ ‘Och, witst net? Fan dy brune dingen, fan dy ferdroege poddehûden, dêr fan dat stof útfljocht, as me' dêrop trapet.’ Jelke op 'e rin, en wylst dy siket pielde pastoarske mei alúnwetter. Dêr kaam Jelkeboai oan mei trije ûlefysten yn de

[p. 127]

hĥan; hymje as in wynhûn! Us heit teach dalik te wurk en treau dat stof op dy sypnêsten, en it like earst ek dat it watte stie. Mar it woe nin koarste sette, en dominy blette mar fuort. Einling komt ús grouwe smid dêropta stoarmjen; dy sei: ‘Wat divel, no? Witte jimme dêr nin rie mei? Ik haw sa mannich hynzer litten; dat binne oare gatten dy wy dêryn bruie, en wy kinne se altyd ticht krije? Toe, Gabe! skuor jimme âlde bonte in mannich hierren út de sturt, en dan moast pastoarske my in mannich fan har fynste niddels jaan; dan sille wy dêr gau in ein oan meitsje.’ De smid stiek dalik dy fine niddels dwers troch dy sûchgatten, en wûn doe in hynstehier om de niddels, krekt oft er in hynzer litten hie, en oer wie it blieden. Dominy wie oft er in oar minske wie, en sei tsjin de smid: ‘Het heeft mij wel zeer daan, en het is een peertemiddel, mar jou benne de middellijke redder fan mijn leven.’ ‘Dat is neat, dominy,’ sei de smid, ‘want as dat middel net holpen hie, dan hie ik dy nêsten mei in gleon izer taskroeid.’ ‘Wel ijselijk!’ sei dominy, ‘wat benne jimme wrede mensen.’ Us buorwiif, de kûperske Aukje, in rimpen sloof, dy kaam 'er ek op ta, just doe dy bluodd'rige flarden te wâl brocht wurde soenen. Dy begûn lûd te geien en te razen: ‘Heare, dominy! Wêr bliede jo sa fan?’ ‘Ja, buurvrouw,’ sei dominy, ‘dat komt altemaal van dat sware Gronninger kluunbier, dat ik in mijn jeugd te onmatig bruikt heb. Wacht je voor de onmatigheid!’ Dêr liet ik boppe oerhinne falle: ‘Oan de kleur fan 't bloed te sjen, soe men sizze, dat 'er ek wyn mank wie, dominy.’ ‘Waar is de pap, Gabe?’ sei dominy. ‘Hjir, myn freon. Dat sil jo goeddwaan. Dy is sawat molklij.’ Wy flapten dominy de pap om de skonk, en winsken de man goenacht.

De oare deis kaam dokter werom, en dy hâlde it rûn liif fêst fan laitsjen, doe er dy niddels fan de smid sitten seach. Dominy suchte: ‘Dat kluunbier! Dat kluunbier!’ ‘En die klassikale en synodale vergaderingen, die doen ook geen goed aan uw been, dominy,’ sei dokterom. ‘Dy sille it dominy net wer dwaan, dokter,’ sei ik, ‘want de lêste kear is de dominys oansein, dat it lân nin stoer mear ta dy mieltiden jaan wol, mar dat se it út har eigen bûse betelje moatte. Is 't sa net, dominy?’ ‘Ja, Gabe; snap niet soveul. Maar is de pap gaar?’ ‘Krekt ree, dominy. Hjir is er.’ Ik lei de pap 'erop, en winske dominy en dokter it bêste.

Dokter rette dominy om net mear iten te nimmen as er nedich hie, om it libben te hâlden. Moarns molk'-en-grôt; deis kealflesk en griente; jûns sûpenbrij; en dan moast er oanhâlde mei de pap op de skonk. Dominy folge dy rie. De skonk waard slank, de noas fatsoenliker, en it liif joech 'im ek yn. Mar as dominy nei de deizen seach, en hy seach dêr dy fette skinken en woarsten; en as er dan tochte: ‘Dêr leit dat leave iten, en it is net foar my.’ En as er dan om syn folle kelder mei wyn tochte, dan suchte de man: ‘Heare, wat is it libben sonder swiet iten en drinken!’ Moarns yn it nofteren moast dominy in gleske saadswetter drinke, en as er de pomp kreakjen hearde, dat klonk him yn de earen oft it syn deaklok wie. Lykwol it die 'im goed. Mar dat libben stoe de man sa min oan, dat er sa suchtich en siikkreunich waard as ien dy't op 'e dea siet. Einling sloech it de man heal yn de sinnen. Dan bylde er him yn dat er in nêstfol ylbijen yn 'e holle hie; dan dat er in kikkert yn de mage hie, as him it liif oprûn fan de winen; dan bylde er him yn, dat er in izeren poat yn it liif hie, as it wetter net sjitte woe; dan bylde er him yn, dat se him in kleaun jern yn 'e bonge tsjoend hiene, en as it dan goed rûn, dan rôp er lûd: ‘Gauw, gauw de haspel, frouw! Het komt al.’ Al dizze franjes prate dokter him út de holle; mar einling troch dat folle papjen en stoven miende de man dat syn hele skonk pap wie, en sa weak as bôledaai. Dit koe nin minske him út de sinnen prate. Hy liet de skuonmakker in learen hoas meitsje, en dêr teach er in grutte Yslânske hoas oerhinne om dat spultsje by eltsoar te hâlden; en sa hompele dominy mei de papskonk troch it gea. Pastoarske en dokter hâlden it stil, en it hjitte, dominy hie in sear skonk; de man wie oars sûner as er yn tsien jier west hie. Want fan tefoaren wie er poffich en opblaasd, krekt as in bûk kealflesk, dat de slachters mei wyn oppûste om grut foar it each te lykjen; mar no wie er sa as er hearde, meager en gesûn. De klúnskonk wie genêzen, mar de papskonk dat wie slimmer; want dy kaam út de holle fuort. En dy holle! dy holle! Praten holp neat mear, en hie men

[p. 128]

de gek 'ermei, dan waard er poerlilts. Einling is dominy dêr nochal nuver ôfkomd, sa nuver, as it mar koe.

Net fier fan de pastorije leine twa Kompenijster bysfeinten mei in âld snikke; de âldste hjitte Harke, en de jongste Stoffel. Deis rûnen se sawat mei reap en hânskrobbers om it wurk yn de hûzen sawat op te nimmen, en dan nachts har aventoer te meitsjen, en te kaapjen wat los en neilfêst wie. By ús buorman Watse molktaper, dy ek in slok ferkofte, en dêrby in snobwinkeltsje hie, dêr wiene se wakker hiem. Dy earm man hie yn it efterhûs in fet skiep stean. Dat moast 'er de nachts mar oan, tocht har. Om tolf oere kroepen se stil út har snikke, elts mei in lege sek op de rêch, lykas sok reau te fjilde tsjocht. In brekizer, in fjoerslach en in eintsje kers mei. Oan it efterhûs wie it mis; dêr siet in boom foar de doar. Foare gong it better, mar doe se yn it foarhûs wiene, doe miende Stoffel, dy jitte jong en skruten wie, dat er gerissel hearde. Hy spatte de doar út, en Harke him efternei; mar dy grypte yn de rin noch gau in grut sekfol nuten, dy dêr yn it foarhûs stoene. Hja fleagen op it tsjerkhôf; doe sei Harke: ‘Do bist in bangeskiter. Jokket dy de rêch wer? My tinkt, de earste giseling biste jit al goed ôfkomd.’ ‘Dat bytsje bruien is neat,’ sei Stoffel, ‘mar dat tichthûs, dat tichthûs!’ ‘No, witste wat?’ sei Harke, ‘ik leau net dat se ús fernomd hawwe. Dêr heste myn sek. Deel do dy nuten dêr yn de bientsjekou; dêr sil nin minske dy betrappe, en as ik it skiep krij, dan sille wy it dêr deie. Dan kin nin minske bloed fine.’ Harke teach wer op 'e strún, en Stoffel gong op de bonken fan ús foarâlders om de nuten te parten. Dan naam er in hantsjefol út de sek, en dy die er yn syn eigen sek, en dan in hânfol yn Harkes. En dan sei er yn de gedachten wei: ‘Dat binne mines, en dat binne dines,’ en dat lûdop. Dominy, dy folle lei te mimerjen oer syn kwaal, dy koe dy nachts net sliepe. Dy hompelt op 'e kruk fan it bêd, en docht it finster iepen om yn it waar te sjen. Doe er dêr in bytsje sitten hie, doe hearde er dat gerattel fan dy nuten, en dêrby: ‘Dat binne mines, en dat binne dines.’ It wie in stille nacht. Him tochte, it wie op de bientsjekou, lykas it ek wie. No wie 'er in boekje útkomd fan in dominy hjir net fier fandinne; dêr stoe yn beskreaun, dat de wrâld yn datselde jier fergean soe. Us goede dominy makket him dêr sa eang oer, dat dy seit tsjin pastoarske: ‘Roep gauw meester. Zeg dat die hier dadelijk komt.’ Master wie just út iten west, en mar heal út de klean; dy tsjocht fluch de rôk wer oan, en dy nei dominy ta. ‘“Wat is 't no wer?” seine jy doe, master; “ik bin noch bang, dat dominy de holle trochrinne sil.” Want de man wie noartich, is 't net sa, master?’ ‘Ja,’ sei master Harke; ‘mar, heite, ik hie my oars foarnomd, om it oan nin minske te ferheijen as oan dy, en datste it 'er no samar útflapste, dat is net from en earlik fan dy. Mar do heste it no safier brocht, it moat 'er no mar út.’

‘No, freonen,’ sei master Harke doe, ‘ik kaam dêr by dominy, lykas Gabe wol ferteld het, noartich en ongemaklik. Want dat wie mar alle klapsketen, dat se my dêr hellen om rie. Dêr siet dominy mei syn skonk bewuolle, de reade japon oan, en de wite sliepmûtse opx. De kruk stoe nêst him. Mei in ophef rôp er my ta: ‘Meester! Meester! De grote dag breekt aan. Ik ben stellig overtuigd dat mijn collega waarheid zegt in zijn boekske. Nog deze nacht zal de wereld vergaan. De doden verdelen reeds hunne beenderen in het knekelhuis. Ik heb het duidelijk gehoord. Wees zo goed en draag mij naar de grietman. Mijnheer is mijn oudste en beste vriend; ik moet, ik wil eerst afscheid van hem nemen.’ Ik stie earst al watte beteutere, en ik tochte, dit rint mis mei dominy; mar ik hie dan wolris sizzen heard fan dokter, dat as it net útskriptys mâl wie, dan moast er syn sin mar ha. Pastoarske skriemde, en dy joech dominy foar de soarch in wyt tekken om de rêch foar de kjeld; en sa naam ik dominy oer it skouder, oft it in nofter kealleboltsje wie, en teach rjochtút mei him nei de grytman ta oer it tsjerkhôf hinne. Mar dêr komme wy by de bientsjekou lâns, dêr Stoffel mei syn nuten siet, en doe dy dêr ien oantôgjen kommen seach mei in wyt ding oer de nekke, doe rôp dy al: ‘Biste dêr al, Harke, mei de bût? Ik haw it mês al klear.’ ‘Nu geldt het mijn leven!’ sei dominy, en ik, om't myn namme neamd waard, wie sa besauwe oft ik yn de grûn weisonk, en ik liet dominy falle. Mar hy wie gauwer wer by pastoarske as ik, kin ik jimme sizze. Freonen! wat rûn dy man! Yn nin

[p. 129]

tsien jier hie er sa rûn. Hy fleach pastoarske om de hals. ‘Oude!’ rôp er lûd út, ‘wat was dat een ontmoeting!’ - ‘Maar waar is de kruk?’ sei pastoarske. - ‘Dat weet ik niet,’ sei dominy, ‘maar nu ondervind ik de waarheid van het gezegde van ons kreupele Gabe: Jins skonk sil hurd wurde, as jins holle sûn is.’ - Wy sloegen in Frânsman de mûtse ôf, en dronken en praten oan fjouwer oere ta. Pastoarske snúfde har grutte doaze leech, en wy gongen nei bêd, bliid dat dominy syn skonk wer hurd wie. En doe hie master dien.’

‘Wel, hoe gong dat doe tenei, Gabe?’ sei ien fan de buorren. ‘Wel,’ sei Gabe, ‘dat gong sa. Dominy libbe op de âlde foet fuort. Hy die nin minske kwea. Wat er oerhie joech er graach oan in earm minske. Hy preke net oer waar en wyn, mar gong syn âld paad lâns. As er de tekst ôflêzen hie, dan joech elts him del. De gemeente tochte: Wy wiste no watfoar wei wy op moatte; lit ús dy wei maklik opnimme. Hja slepten har sillich dy fromme ljuwe. En as dominy syn skonk oerstjoer waard, dan seine de ljuwe: Hy het it poatsje wêr.’ ‘En wêr bedarren Stoffel en Harke, Gabe?’ ‘Dy krigen elts, yn pleats fan in boutsje skiepflêsk fan Watse, in waarm poarsje rizenbrij fan master Durk te Ljouwert.’

e.h.

Hjir is noch in teltsje. Hoe dat 'erby komt wit ik net, mar it siet 'eroan spjelde.

'Er wie in keuning, dy't in reis oer see die, en in Persiaanske slavejonge meinaam, dy neat oars sjoen hie as it sân fan syn woastinen. Mei it earste slingerjen fan it skip begûn de jonge te triljen as in poask, op it lêst te gûlen en te moartsjen krekt as er stjerre soe; en dat al oan en oan, dat de keuning skjin syn nocht krige. Doe frege de dokter fan de keuning as er dêr ris mei riede mocht. ‘Ja,’ sei de keuning, ‘gean jo gong mar.’ Doe liet de dokter dy slavejonge mei in boat en twa silers útsette, dy him hals oer kop yn see bruiden en wer by de hierren opskuorden; en doe se dat sa'n tweintichris dien hiene, triuwden se him nei 't roer ta, dêr er as in kat by op kladdere; en sa skrabe er oer it dek hinne wer yn de kajút. Hjir kroep de jonge yn in herntsje wei, en men hearde kik noch mik fan him. De keuning, dy dat wol sinnige, frege, wat keunst dêr no oan wie. ‘Dêr sit dizze keunst yn,’ sei de dokter, ‘dat de jonge net wiste wat fersûpen wie; no fielt er hoe noflik en feilich it oan board is.’

j.h.h.