Rimen en teltsjes

De geboarteleppel

It is 'n âld gebrûk onder de Friezen, om oan elts bern by de geboarte 'n sulveren geboarteleppel te jaan, dêr syn namme en de dei fan syn geboarte yn snein is. Us stamneaten, de Ingelsken, hiene dit ek yn gebrûk, en neamden dy leppels apostel-spoons, apostelleppels, omdat har geboarteleppels op it ein fan 'e stâle 't byld fan ien fan 'e tolf apostels hienen. Ik ha 'n âlde Fryske geboarteleppel sjoen, dy it byld fan 'n santinne op it ein fan 'e stâle hie. De fraach is, wêr dit gebrûk fandinne kaam.

Om dêr it andert op te finen, moat ik jimme 'n amerij yn de alderâldste en rauste tiden fan de Noardske naasjes tebek bringe; want dy wiene mei de Friezen nau besibbe. Us Fryske kroniken rikke safier net, dat se ús dêr it minste beskie fan jane, mar wol de âlde boeken fan de Noarlju, dy leafhabbers fan oantekenjen wiene, wylst de Friezen, hoewol se it koenen, sa bang foar skriuwen wienen as 'n hûn foar giseljen.

Yn dy allerâldste tiden dan wie 'er yn folle oarden benei nin buorkerij of boubuorkerij te bekennen. Hiele lânskippen leinen foar wyld, en men seach 'er hast neat as onôfsjenb're heidefjilden en wiet onlân, hjir en dêr mei pôltsjes skrale greide ôwiksele. Hjir kaam by it ivich gefjucht fan stam tsjin stam, wêrby it bytsje, dat 'er groeide, noch rôfd of ferwoastge waard. It gefolch wie, dat 'er mear, folle mear minsken geboaren waarden as 'er iten wie, en dat 'er by it minste misgewas hongersneed kaam. De barmhertichste âlders moasten dus yn dy dagen wol oppasje, dat se nin mear bern oanfokkene as se iten en klean jaan koenen, en by de geboarte fan 'n bern wie de earste fraach fan 'e heit, of er it bern opfiede koe of net. Wie dit it gefal net, dan waard it op 'n iepen fjild te fondeling lein, mei 'n pûdsje sâlt nêst it earme hert oan 'e side. Dat mocht de faar lykwol net dwaan, as by 't bern it minste kromke iten of it lytste dripke drinken jûn hie. Hy moast it

[p. 83]

suver nofteren op it fjild bringe; as it bern mar 'n drip hunich slikke hie, hie de wreedste moardner it hert net yn it liif, om it bern 'n inkel hier te krinkjen, sa hillich en 'jip siet dat ferbod yn de siel fan dy rauwe naasjes skreaun. En net minder hillich wie de plicht fan him, dy it bern mar efkes laafde, om foar it hart te soargjen, it te fieden en te klaaien; mei ien word, om it bern alles wat it nedich hie te jaan; om it op te fieden en grut te bringen, lykas eigen heit en mem hearden te dwaan. Dêrom leinen de earme âlders ek 'n pûldsje mei sâlt nêst it bern del. As 'er no in meilijige siel foarbykaam, dy it net ústean koe, dat sa'n onnoazel skepseltsje dêr fan honger en toarst omkaam, of fan it wyld ferskuord wurde soe, dy fûn dêr it sâlt, om him ta de opfieding te ferbinen. Hy struide 'n griselke sâlt tuske de lipkes, en mei dat griselke wie 'n hillige eed foar God yn 'e hege himel sward, dat hy foar it bern as syn eigen bloed soargje soe.

It kristendom preket leafde, meilijen, woldwaan, minsklikheid, en ien harrer tearste soargen is, om de lytse berntsjes as in mem te kweekjen. ‘Lit de berntsjes ta my komme,’ sei Jezus. Hoewol no de earste kristenprekers hjir kamen om it heidendom út te roeien, sa namen se dochs de heidenske seremoanjes, dy 'n woldiedich doel hiene, yn 'e kristlike religy oer, om de bekearde heidens troch plechtige foarmen, dêr se oan wend wiene, des te krêftiger ta kristlike deugden te bringen. Hja joegen oan elts bern, dat te wrâld kaam, 'n pleechheit of pleechmoer (Nl. v. peetoom of peetmoei), dy by de doop de post fan heit of mem, as it need wie, foar har rekkening namen.

Dy peten no namen it ferplichtend sinnebyld fan de heidens oer, mar ferkristlikt en nei de tydlike foarderingen yn beskaving. Men iet doe net mei foarken; wat wy ite mei foarken, dy fan 'n lettere útfining binne, ieten hja mei de fingers, 'n wisânsje, dy yn myn bernetiid by de wetterlâners om Grou hinne, noch net útstoarn wie. Brij en oar wiet iten allinne nuttigden hja mei de leppel. Lytse berntsjes ite meast leppelkost. As no 'n pleechfaar of pleechmoer oan har pleechbern in sulveren leppel, mei it bern syn namme 'erop, joegen, en dêrút ite lieten, woe dat sizze: ‘Ik namme oan, om dy as myn bern te onderhâlden, wannear dyn heit en mem tekoart sjitte.’

En wat betsjutte dat byldsje, dat op it ein fan 'e stâle stie? It wie it byldsje fan de apostel of hillige, oan wa de pleechâlder de gelofte die, om foar it pleechberntsje, waans namme de leppel droech, as syn eigen soan of dochter te soargjen en op te kommen. Dy hillige, dyselde apostel, mocht op de ontsettende dei fan it lêste oardiel foar de ivige rjuchter tsjin him getúgje, as hy it earme skepseltsje oan it lot oerlitten, en noch nei lichem noch nei siel fersoarge hie. Want de earste fan alle plichten fan de pleechâlders wie, om it bern yn godstsjinst en kristlike deugden op te kweekjen.

Mei sa'n miening waarden de geboarteleppels fan folk en freonen oan it bern skinzen, en fan de âlders oannomd. Honderten fan jierren duorre dat, mar de tiid, dy alle minskelike gebrûken slyt, sliet eindelik ek dizze tinkbylden út, en yn de lêste tiden waard de geboarteleppel neat oars, as 'n bewiis fan ferknochtheid fan de jouwer oan de âlders fan it bern, dat hy mei de leppel fereare.

Iender's mar haw ik tsjinst fan myn geboarteleppel hân, en dat by 'n gelegenheid, dy nimmen fan myn lêzers riede kin. Onder de republyk wiene hjir te lâne nin amteners fan de burgerlijke stand, dêr men de geboarte fan syn bern oanjaan moast. De oerhearsking fan de Frânsken fierde dy ynstelling hjir yn, en as men trouwe woe, moast men op 'e rjuchtkeamer of 't stedhûs earst it offisjele bewiis ynleverje, dat men dan en dan, dêr en dêr, en út dy en dy âlders, berne wie. By gebrek fan 'n lânsregister moast de boargemaster doe 'n bewiis oannimme fan de geestlike, dy yn it tsjerkeboek de bern, dy yn de gemeente berne en doopt wieën, optekene. By de roomsken wie dat klear; want dy holden har doopregisters; sa ek by de lutheranen en reformearden, hoewol net sa naukeurich; mar by de minniste gemeenten, dêr nin bern doopt waarden, en oerskis nin register fan geboarten holden waard, hinge dat 'er jamk swier yn. Getugen moasten faak wech-endewear opswile wurde, en har getugenis troch 'n notaris mei folle kosten ynlevere wurde. Dêr wie mar ien middel, om dy jildfûke te ontkommen, en dat wie 'n geboarteleppel.

[p. 84]

'n Dútsk amtener fiert de wetten fan it lân út as 'n korporaal syn eksersysje-reglemint; hy freget net of it wiis of gek is, of it dwaanlik is of net; hy giet as 'n masjine troch linnen en wollen hinne; it reglemint seit it. De Frânsman dêrtsjin is 'n rekkelik en ferstandich man, dy by it onmooglike jout en nimt, en bûten de letter fan de wet om wat ynskewielt. As immen nin bewiis hie of fan getugen krije koe, en hy woe trouwe, dan toande hy syn sulveren geboarteleppel, en de Frânske administraasje naam de bytsje letters, dy dêrop snein stienen, as 'n offisjeel getúchskrift oan. Doe ús lân by Frankryk ynlive wie, frege ik 'n pas, om nei Hollân te reizgjen, dêr ik studearje soe. It wettyske bewiis fan myn geboartedei hie ik net; mar ik hie 'n geboarteleppel. Doe ik oan it Frânske buro fan polysje ferskynde kaam 'er 'n sjendarme foar, dy my sei: ‘Monsieur, votre billet de baptême!’ (Nl. ‘Mijnheer, uw doopcedel’). En doe ik him anderde, dat ik net doopt wie, skuorde de man rare eagen op, seach my skean as 'n heiden oan, en die 'er beskie fan oan syn baas. Dêrop lei ik de kommissaris sels myn gefal út, toande him myn ienfâldige geboarteleppel,¹ dêr neat oars op stie as dat ik de 23 oktober 1789 geboaren wie, en doe de Frânske kommissaris fan polysje de leppel naukeurich besjoen hie, joech hy my dadelik in offisjele pas.

Mei dy pas kaam ik te Amsterdam en seach mei myn eigen eagen, dat Napoleon krekt sa lyts wie yn de keunst om 'n steat te regearjen, as grut op it oarlochsfjild. Elts dy fan it iene trekskip yn it oare stapte, moast syn pas oan 'e skipper toane, of de skipper mocht him net oan board litte. It respekt fan de skippers en fuorlju foar dy passen wie dan ek grut! Doe ik te Amsterdam kaam, woe 'k dadelik nei Saandam, om 'n stalke te praaien. Dat gong mei 'n fearskip, dat by de Nijestêdsherberge lei. Foar oan board te stappen iepende ik myn pas; sa gau krige de skipper de earn, it keizerlike wapen op de pas, net yn 't each, of de man sei: ‘Ik zie de kraai al; it is in order; steek je pas maar weer op.’ - ‘Noem je de keizerlijke arend een kraai?’ frege ik de skipper, wêr hy op sei: ‘Als ik maar een roofvogel op de pas zie, dan ben ik wel tevreden.’

j.h.h.

1 Ek op dizze leppel stiet myn fan mei 'n R: Halberstma.