|
| |
Miswier
Yn 'e krystdagen hie Saske har broers bern, twa soannen en fjouwer dochters, fan Aldegea oernoade, dy ek kamen; want it wie moai iis. De woansdeis soe 'er te Frjentsjer in sulverheften mês ferhurdriden wurde, en dêr woe de hiele fleet fan jongfolk mei Rommert foarop hinne; mar de foarmiddeis lune it waar mei stilte en belutsene loft sawat om. ‘Ik wyt net,’ sei Pibe; ‘ik haw 'er swak moed op. Dêr wie juster in waarûl' om 'e sinne, en it het my fannacht yn 't krús stutsen; ik tink, hjoed in tige pak snie.’ - ‘Ei, nee, omke,’ sei ien fan 'e niften; ‘it begont te glierjen, en nyskes kamen 'er al hoeken en
| |
| |
gatten yn 'e loft.’ Mar in bytsje foar tolven begûn it te krôkjen, en wylst se oan it iten sieten sloech it mei in eastewyn, dy fiks trochkaam, danich oan it wiskjen; me' koe net út 'e eagen sjen. De fammen, dy de kriuwel yn 't liif hiene om nei Frjentsjer ta, rôpen al: ‘It sil op 'e stee wol betterje.’ Mar yn pleats fan better boaze it waar oan, en it waard foar har allegearre in thúsbliuwer; want in boer soe syn hûn net útjage ha.
It wie kâld, en de froast kitele mei dy hurde wyn yn 'e huzen op, dat se jûns moai ticht oan 'e hurd kroepene. Doe se har nocht fan dammen hiene en allehiel útpraat wiene, sei ien fan de bern, dat se mar ris teltsjes fertelle moasten. Dat soe ek aanstons oangien ha; mar krekt stapten 'er twa útfanhûzers fan dominys yn 'e keamer, dy ek nei Frjentsjer ta west hawwe soene, en dy no op 'e rook fan 'e moaie froulju ôf by Pibomme kamen. It wiene beide studinten fan Grins; de iene, in miich fan dominy, en d' oare, syn kammeraat, de soanne fan in duvelbander, dy it sei sa de wrâld woechsen wie. Dizze twa stienen har diel mei oan 't fertellen: ‘Mar dêr nin kriich is, is nin eare,’ sei dominys miich; ‘dy it moaiste teltsje fertelt, sil kar út de fammen ha, mei wa-d-er fannacht meide wol.’ Dat wie klear. Saskemuoi sette in tinnen kanne mei boerekofje by it iene ein fan it efteroansblok op 'e hurd del, en Gabe smiet wat dôve prikken op 't fjoer, dy braaf spatten en knapten, wylst de soanne fan 'e duvelbander dit teltsje begûn.
‘Yn it jier fan trettsjinhonderttrijenfjirtich gongen twa boargers fan Dokkum mei Rouke Lefferts, in boer fan 'e Geast, op in pilgrimsreize nei Rome ta. Om't de weardshuzen doe sa net yn swang wienen gongen se mei in knapsek op 'e rêch, in lange kowestôk, dêr in tsjokke rûne knop op siet, yn 'e hân, en in restje âlde skeljen yn 'e bûse, nei Itaalje ta. Kaam it sa út, dat se by jûntiid oan in kleaster of slot kamen, dan hienen se tek, fjoer en wetter frij, en dêr seane en brettene se dan wat har knapsek of de tiid sei. Mar wie dêr nin kleaster of slot yn 'e omtrek, dan slepten se lykas Adam en Eva onder de loft, en wylst de blêden fan 'e beammen har foar gerdinen tsjinnen, wie de grûn mei gers har bultsek. Noch in heal dei wiene se fan Rome ôf, doe't 'er mei de knap net bêst begûn út te sjen. Har moal wie sa nei op, dat elts fan it krouske, dat er oer hie, nin bôle mear foar himsels bakke koe, en by ongelok wiene se benachte yn in oarde, dêr nin slot of kleaster hyn of nei te sjen wie. Hoe soe dat de oare moarns gean? Want de mage begûn har no al te kiteljen, en as se in heal etmiel fierder wiene, soe it net better wêze. Lykas de honger no in skerp swurd is, en de minsken bjustere fernimstich makket, sa wie it ek mei dy twa Dokkumers. Sy reauntene eltsoar yn 't ear: ‘Soene wy nin útfynsel wite om dat moal fan Rouke yn ús mage te krijen? Sa'n boer kinne wy stedsjers licht fermale, en benammen dizze Geastmer; hy is sa gload, dat in jonge him bejeuzelje kin.’ ‘Ei, ja, ju!’ sei d' oare; ‘dat is neat. Dy boer sille wy mei ús beiden wol ferrifelje!’
Aanstons stie 'er ien fan har oerein, en begûn syn twa kammeraten mei dizze wurden oan te sprekken: ‘Freonen! It stiet 'er skrok mei ús foar. Want it klikje moal, dat elts fan ús oerhâlden het, is sa lyts, dat it him tsjin 'e honger neat helpje kin; mar as al de trije poarsjes by eltsoar kamen soe it ien allinne noch in eintsje term folle kinne; dêrom liket it my net slim ta, dat wy it allegearre yn ien hân brochtene. Mar foar nin kleasterfol skeljen soe 'k in byt yn 'e mûle stekke, dat my net from en earlik takaam, en dêrom wol 'k it op ús Leavenhear jaan. Wy geane no lizzen te sliepen, en wa-d-Er de moaiste dream tastjoert, dy sil alles hawwe.’ ‘Baaseftich, man!’ sei de oare Dokkumer, lykas bysels spriek, en hoewol de boer in slûchslimme en betûfde feint wie, dy de beide Dokkumers gau yn 'e myt hie, joech hy lykwol ek tawurd, en holde him as er him gewillich yn dizze falle beflapje litte soe. Sy diene dan har trije poarsjes moal aanstons by inoar, en doe se it in bytsje kwytst en knypt hiene leinen se 't daai op gleone stiennen, en bedobbene de hiele boel onder hjitte jiske; dêr koe it skoan gear bakke, wylst se it fel oer 'e eagen hienen. De Dokkumers hiene krekt sa min erch yn in bizestik fan 'e Geastmer boer, as yn 'e oere fan har dea: dat hy soks haftich wie, kaam net iender's yn har op. Dêrom leinen se de holle rêstich del, en sa wurch as in maits fan it rinnen foelen se mei in boarst yn 'e sliep. Mar de boer, dy lardich fan it fêstjen wie, loerde op dit eagenblik. Hy gong sunichjes op
| |
| |
hoasfuotlingen fan syn leger ôf, wyndere de jiske mei de sliepmûtse wei, en iet de hiele bôle mei ham en gram op. Doe er de boel himmele hie koe er it kâldgnyskjen dochs net litte, en wylst er dy snoade Dokkumers sa swiet mei de kobbels swit op 'e noas raspjen seach, sei er sunichjes yn himsels: ‘Sjesa, goede minsken! No is Roukomme gerust. No sille jimme de mage net oerieze. Sa'n daaiïge bôle wie jimme ommers al te dreech, en Roukomme koe de brief allinne moai skoan lêze. Wat steane jimme no te moarntiid fris op! Nacht, bêste feinten! Nacht!’ En mei 'n rep gong er wer lizzen te sliepen.
Sa gau as de sinne út it nêst wie, waard ien fan 'e boargers tewekker, en doe er syn beide kammeraten roppen hie, begûn er it neifolgjende te fertellen: ‘Freonen, harkje! Ik sil jimme myn dream ferhelje. Ik stie op in jûntiid by Fetseput te Dokkum, doe dêr twa ingels mei wjukken út 'e loft delsaaiden, en my, krekt as twa earnen in do, yn 'e loft opnamen. Yn dy fljocht waard it my grien en blau foar 'e eagen; de loft gûlde my lâns de earen as de stoarmwyn, dy troch de touwen fan in skip fluitet, en de hierren waaiden ús straalrjocht efterút, mei in geweld as se út 'e holle weiskuord waarden. De iene ingel stroep it fel op fan 'e fingerseinen ôf oan 'e earmtakke ta, sa fûleindich wie de swang. Doe wy sa fjouwerentritich wiken flein hiene, kamen wy oan 'e poarte fan 'e himel, dêr de oare ingel in gouden kaai út 'e bûse naam, en de doar iepen die. Mar wat ik dêr seach, dêr is it ein fan ferlern! As hie 'k in inkethoarn sa grut as de Spaanske see, en in pin salang as fant Dokkum oant Rome ta, soe 'k 't noch net beskriuwe kinne. De strjitten en muorren glinsteren allegearre fan goud en diamanten, dat it jin de eagen blyn teistere. In minskelichem ha 'k 'er net ien sjoen, mar wol miljoenen fan sielen, en dy wiene sa fyn, sa fyn, dat 'er âlvetûzen op 'e punt fan in nudle dûnsje koenen.’
De man ferhelle noch wol helte mear mirakels fan 'e himel, mar dy wy mar oerslaan sille. Doe er dien hie begûn de oare Dokkumer syn droom te ferheljen.
‘It kin raar (sa begûn er), do heste dreamd datste yn 'e himel wieste, en ik yn 'e hel. Op in jûntiid metten my yn 'e Keppels in pear ljuwe, krekt as 't smidsfeinten wiene, dy my by de hân namen, en yn in omsjen by de fjoerput fan Starum skuorden. Dêr sakken wy mei in blits yn del, en doe wy onder komd wiene, stie ik mids yn in meagere lânsdouwe, dêr neat oars groeide as mork en risken. In hiel toarn hiene wy dêryn omdoarme, doe wy by in steile berch opkladderje moasten, en sa gau wiene wy op in trêd of fjouwer nei net boppekomd, as ien fan dy swarte ljuwe sei: ‘Foarsichtich! Hjir binne wy by de râne fan 'e hel.’ Dat wie it earste en lêste wurd, dat ik fan har hearde. Ik kroep aanstons op 'e knibbels nei it uterste seamke ta, en wylst ik my goe' skrep op 'e hannen skoarre seach ik mei in lang útrutsene eibertshals oer dy râne hinne yn in see fan fjoer del. Dat gromde en spatte dêr, dat knette en djoeide, dat skomme en brûze, krekt as in broutsjettel, dy oan 't oersieden is. Ik skrilde; ik skrabe my tebek, sa eang as in wezeltsje. Mar myn swarte kammeraten bûnen my mei in amerij twa wjukken oan 'e earmen fêst, en fleagen mei my boppe de barnende hel. Dêr wynderde ik mei de wjokken, en krekt as in meau, dy nei in fiskje loert, en pal op ien plak yn 'e loft boppe it wetter stiet te flodderjen, stie ik onbeweechlik fêst boppe de grutte helledobbe. Mar, minsken, as 'k tink, wat ik dêr seach, dan griist it my sa, dat it einefel my noch op 'e earmen komt. Ik hearde de swiere pûsters, dy it fjoer fan 'e hel oanblieze, rocheljen en smûgen. De hjittens stime fan tiid ta tiid mei walmen fan neare benaudheid nei boppen, dat ik koarts swimele, en de gleone lôge fleach my soms mei miljoenen fonken om 'e earen, dat it hier my fan 'e holle skroeide. Dêr moarten se; dêr flokten en
ferdomden se; défleagen hiele fleten fan divels op en del, elts mei in trop minskebehagers efter har, dy se foar hânswoarsten brûkten.’
Wiles de Dokkumer dit ferhelle, bearde de boer as er wer ynslept wie, hoewol er alles wurdsje foar wurdsje ôfharke hie. Sa gau as 't fertelsel út wie, rôpen se him. Hy waard kwânskwys kei tewekker, en wylst er stikelich seach, krekt as immen dy út in 'jippe sliep opkomt, frege hy mei in skrille stimme: ‘Wa is dêr?’ - ‘Wel, wy,’ seinen se; ‘kenste ús net, ju?’ - ‘Jimme?’ frege er wer. ‘Jimme? Wannear binne jimme dan werkomd?’ - ‘Werkomd?’ seinen se. ‘Wy binne net wei west.’ - ‘Wat deale, no!’ frege hy wer. ‘Net wei west? Wel,
| |
| |
sa kin 'k 't net oan. Net wei west? Mar, krekt ... dan ha 'k 't droomd.’ - ‘Wat heste dan droomd?’ hja wer, ‘sis op dyn leksum!’ - ‘Wel, ik drôge,’ sei Rouke, ‘dat ien fan jimme mei twa ingels nei de himel fleach, en dat de oare mei twa swarte keardels foar de divel nei de hel gong. It is krekt as 'k jimme noch ôfreizgjen sjen! Earst eage 'k jimme nei salang as ik koe, en doe't jimme út 't gesicht wiene, wachte 'k al en wachte al, ien lang en twa breed; mar wa't werkaam, jimme kamen net wer. Op it lêst tocht ik, dy twa Dokkumers komme yn der ivichheid net wer, en omdat jimme dan ek nin iten mear brek hiene, haw ik yn myn ienlikheid (it hege wurd moat 'er mar út!) de hiele bôle allinne opiten.’
Dat teltsje wie dêrmei út. De niften fan Aldegea harken har de earen fan 'e holle; me' koene se net sykjen hearre, sa stil wien' se, en doe it dien wie laten se alle fjouwer in 'jippe sucht. Mar Saskemuoi brocht de kop mei boerekofje ris om; sy preauwen allegearre ris, en doe begûn de miich fan dominy it neifolgjende teltsje.
‘Yn it jier fan sânhondertensantich, doe Radbod de Twade te Starum kening fan Fryslân wie, wenne 'er te Almenum 'n boer, dy Gjalt hjitte, en it moai goe' stowe koe. Hy hie altyd âld jild yn foarrie, en hy sâlte syn weet en koarn op, as 't net nôch nei syn sin jildzje koe. Mar hy wie wat âldfrinzich yn syn dwaan, en tilde altyd oer it swierste ein fan 'e balke. Omdat er al moai jeltich waard en mar feint bleau, wiene de buorlju him altyd oan om te boaskjen: hja seinen tsjin him, dat er 'n heukerers libben hie, mar hy smiet har foar 'e skinen, dat me' licht mei frouljuflêsk bedragen waard, en dat in kwea frommes in min stik hûsrie wie. Lykwol soe er wiivje, sa gau er syn bûkswjergea fûn.
No wenne 'er te Almenum ek in âlde fjoerfretter, dy onder kening Radbod de Utertsken efter de boksen sitten hie, sa faak as de biskop fan Utert yn Fryslân mantsjes meitsje woe, en dy nei jierren fan moardzjen en barnen fan syn kening tefolle krige om te stjerren en te min om te libjen. Hy wenne te Almenum, omdat it him onder de ferweende bern fan Starum te 'joer wie, en wylst er dêr mei túntsjen en goarjen sawat troch 'e tiid kaam, seach er soms op syn groeden del, lykas âde ljuwe de gekke flinken fan har bernejierren neitinke. Hy hie in leave dochter (Keimpke wie har namme), dy syn meager stik brea mei him dielde; in wakker kein en tipsidich ding, dy krekt op harsels, en kras yn 'e hûshâlding wie. Hja wie sa snoad as roet, en like yn har snedige kriichslisten wol wat nei har faar útskaaid te wêzen. Ek koe se spylje op 'e Noardske balke, dêr se de fiktoarjes fan 'e Friezen oer prysters en keningen onder song. Om koart te gean, Keimpke wie de treast en wille fan har heit yn syn heukereftich libben, en hy hie nin oar fertriet fan har, as it útsicht, dat se earm en ferlitten wêze soe, as hy de holle ris dellei. - Iender's kaam 'er om skimerjûn 'n âld buorwiif by him, dy earst in swiet praatsje makke, en him op it lêst ris begûn te kluorkjen, as Gjaltboer wolris by syn dochter komme mochte. De kaptein seach nuver op, en fielde, dat no de kniper op 'e skinen kaam; hy woe syn dochter minlike graach by him hâlde, mar har it brea út 'e mûle te stjitten koe ek net. Einlik omtinzende, dat it gelok fan syn leave Keimpke boppe alles gean moast, gong er nei har ta, en sei dat Gjaltboer har de knotte jaan woe. Sy hie 'er allehiel nin smuchte op, en woe leaver by har earme heit bliuwe, as yn 'e romte lyk in rike boerinne libje: mar troch folle oanretten fan har faar joech se einlik tawurd, en yn fjouwer wike wie Gjaltboer frijer,
brêgeman, en troud man.
Yn 't earst snijde it neat as roazen en anjelieren by Gjaltboer; mar doe de wiggemoannen om wienen, begûn er oan 'e pong te merken, dat sokke wite hynzers in bulte struien nedich hienen. De hannen stienen har allehiel net om 'e bûter te baren; ek woe se de hûshâlding yn 'e esse ha, no 't har barre mochte, en omdat de boer altiten mei in gjirr'ch âldfaam hûshâlden hie, krimmenearre er alle dagen: ‘Wat nimt dat! Wat nimt dat!’ Lykwol hy koe dat rêgje, en Keimpke wie sa tsjildich tsjin him, en wist him sa te heinen, dat er op it lêst oer 'e kosten net folle mear kreunde. Mar Keimpke wie moai, foar Gjalt fiersten te moai, om nin skalk each te hawwen op in pear jonge strôtskavers, dy by sines wolris ynkipen en oer 'e flier wienen, as hy yn 't fjild stie. Hja wie lykwol sa onskuldich as de wite snie; mar syn jaloerskens, dy út alles fenyn sûgde, waard fan dei ta dei grimmitiger,
| |
| |
De besite by Pibe en Saske om 'e hurd
| |
| |
sadat er har, dy't er yn syn hert oars leafhie, einlik mei bruien twinge woe, om, as hy út
wie, in oar manminske net iender's blier oan te laitsjen. ‘As ik har moarns wat knoffele,’
tocht er by himsels, ‘dan sil se de hiele dei oan 't gekjeien fan 'e feinten nin nocht ha, en
jûns sil ik har mei streakjen en patsjen wol wer goed krije.’
Doe er dit yn 'e holle krige kaam er krekt fan 't lân thús te iten, en meidat er it lêste byt trochswolge hie, stie er op as in wjoldich man, en joech har in earbân, dat har it fjoer út 'e eagen spatte. It minske koe yn 't earst (sa ferheard wie se!) nin wurd kikje en nin trien út 'e eagen krije; mar doe se wer in bytsje by har wee komd wie, boarste hja út yn kleien en skriemen. ‘Och, heare!’ sei se, ‘dat ús heit my oan dy boal jaan moast! Hiene wy dan nin stik droech brea mei-eltsoar? Wie ús fredige earmoede net tûzener's better as it libben mei 'n rike wivebruier? Mem, mem, stieken je de holle út it grêf op; it hert soe je tebrekke oer jins ongelokkige dochter!’ Sa klage en skriemde Keimpke; mar hja hie it wan wei, en Gjaltboer krige syn sin; want hja wie de hiele dei foar nimmen te sprekken. De jûns, doe er thúskaam, wie syn earste wurk om it wiif del te bêdzjen. Hy sei har, dat de divel it him ynjûn hie, mar dat er it noait net wer dwaan soe, en hy bea har mei sa'n earmhertige troanje om fergiffenis, dat it goelik wyfke it net langer útstean koe. Hja joech him de hân fan freonskip, en in tútsje ta; en doe se swiet molk'-en-groattenbrij iten hienen, kroepen se mei-eltsoar efter de bêdskudden oft 'er de deis neat omgien wie.
Dat hie dy pringel sa skoan foldien, dat hy tochte: ‘Moarn fan itselde lekken in pakje.’ Sa gau hie er de oare moarns it ombyt net op, as hy naam de lodde op it skouder, en joech yn it weigean syn wiif in trewinkel, dat se tsjin 'e muorre stuite. As se fan it waar slein wie koe se net raarder opsjoen ha. ‘Wat in falske loebes is dat!’ tochte se yn harsels. ‘Mar de kerfstôk is izer, feint, en ik sil dy fiele litte, dat in Friezinne, dy de earste mâle flink wit oer te sljuchtsjen, ek ferstân het om de twade betelle te setten.’
Wylst it wyfke dêroer mimere seach se twa jonkers op wite hynders foar 'e doar stean, dy yn hûs kamen, en út namme fan kening Radbod om watte iten en drinken fregene. Keimpke, dy wakkere foldédich wie, diste tige op, en wylst de jonkers swiet ieten en dronken frege se har, wêr't de reis hinne soe. ‘Wel,’ seinen se, ‘boerinne, it stiet 'er skeef foar. Prinsesse Bauk, de dochter fan ús kening, het earjuster skylfisk iten, en omdat it fanke wat roppich is, is har in graat yn 'e kiel sketten, dêr alle masters fan Starum al mei ommoarde ha, mar dêr nin ien 'erút krije kin. De prinsesse het no yn twa etmiel neat dien as kokhalzjen; nin wiet of droech is 'er oer har lippen gien, en nin wink het se yn 'e eagen hân. De kening sit as in ferwezen minske by har bêd; hy het ús yn 't fjild stjoerd om in dokter te siikjen; en as 't 'us hjir mislearret, dan geane wy daalk nei Dokkum ta.’ ‘Wel, dat treft skoan,’ sei Keimpke; ‘hjir te Almenum is jimme man. Nin snoader pisbeloaitser yn hiel Fryslân!’ De jonkers stienen beide gysten fan 'e stoel op, en seinen: ‘Myn leave minske! Dat flou je ommers.’ - ‘Nee, sikersonk,’ sei se, ‘mar it is in man op himsels, dy dokter. Hy wol net dokterje, as hy moat 'er mei bruien ta twongen wurde.’ - ‘Is 't oars net,’ seinen de jonkers, ‘lit ús dêrfoar kedize. Wy sille him wol neef hjitte. Wiis 'im ús mar.’ - Doe die Keimpke de bûthúsdoar op, en sei tsjin har: ‘Dy't dêr mei de eide op it foarhaad fan dy kampe boulân stiet, dy is 't; mar dat sis ik jimme nochris, jimme krije 'im net mei as troch geweld.’ De jonkers, dat twa linige keardels wiene, namen dêrom elts in grou kneppel yn 'e hân, en gongen rjocht op Gjaltboer ta. ‘Eale, frije Fries,
gemoarn!’ seinen se tsjin him; ‘wy moatte jo goendei fan ús kening sizze, en dy lit jo bidde om ta him te kommen.’ ‘Wêrom?’ frege Gjaltboer ferheard. ‘Om syn dochter, prinsesse Bauk, te genêzen,’ seinen se. De Boer andere, dat er goe' mjoksje en eidzje koe, en as de kening him dêrta nedich hie, dat er dan alle oeren fan 'e dei klearstie; mar dokterjen, dat hie er noait net leard. De beide jonkers seagen eltsoar oan, en seinen: ‘Mei swiete praatsjes kinne wy hjir net winne. Mar wy hawwe oar remeedzje, feint!’ en mei-ien setten se beide skonk, en bruiden 'erop sa fûleindich as se koenen. Dat bekaam Gjalt bjustere yn, en hy rôp wraak, dat in frije Fries sa slein waard. ‘Ja, ja,’ seinen de jonkers, ‘dy net hearre wol, moat fiele. Wo'ste mei, as net?’ en dan wie it al wer, dek op. Gjalt, dy fielde dat twa tsjin ien nin
| |
| |
partoer wie, joech gau krimp: pipe of lipe, hy moast mei. Sy spanden it hynzer foar 'e eide wei, dêr se Gjalt op setten, en hoewol it in floateftich bist wie en lang net hertlik, giselen se it mei swipen om 'e bonken, dat se as de baarlike fijân nei Starum fleagen.
De kening siet mei it moed fol en de triennen yn 'e eagen foar it bêd fan syn leave dochter, doe de beide jonkers mei Gjaltboer yn 't slot stapten, en in steil wurd fan har nuvere dokter diene. Aanstons liet de kening syn dochter foar de boer delsette, en sei tsjin him, dat er har genêze moast; hy hie mar kar, hoe't er leafst woe, mei goedens as mei lilkens. Dêrop rôp de boer alle hilligen út 'e himel ta getuge, dat er krekt safolle ferstân fan dokterjen hie, as de kat. De kening sei neat, mar knypeage tsjin in pear bienitige keardels, dy efter de boer stienen, en him sa ongenedich mei bollepysten op 'e rêch tichelen, dat er útgûlde: ‘Genede, genede! Ik sil har genêze, ik sil har genêze.’ - Dêr siet prinsesse Bauk foar him, sa bleek as in wytling, en de mûle wiid iepen, dêr se mei de finger yn wiisde, om him it plak fan har kwaal te betsjutten. Gjaltboer seach har oan, en wie noch benauder as hjasels; bruien of genêzen wie hjir syn foarlân. No tocht er yn himsels: ‘De graat sit har net yn 'e mage, mar yn 'e kiel; as ik har ris oan 't laitsjen krije koe, wit as de graat 'er fansels net út fleach.’ Dat kaam him net slim foar; hy fersike de kening dêrom, as se in grut fjoer yn 'e seal oanlizze woenen, en him dan in amerij mei de prinsesse allinne litre. Sa gau wiene se allegearre net wei, en 't fjoer oan 'e brân, as Gjaltboer klaaide him op it himd ôf út, en gong foar 'e hurd lizzen salang sa er woechsen wie. Wylst er dêr in toarnke stôkrjochtút as in deade lein hie, sprong er ynienen as in kikkert fjouwerkant fan 'e grûn, en tommele santsjin slaggen oer 'e kop de hiele seale lâns. Doe dit dien wie, begûn er te skeuken as er rudich wie; hy roste en klaude de hurde hûd mei syn swarte kromme neilen, en makke sokke mâle gibeltsjes,
dat de prinsesse mei al har pine op it lêst útprûste fan laitsjen, en har ynienen onder it sketterjen de graat ta de kiel út fleach. Gjalt stroep flink syn klean wer oan, en rûn mei de graat nei de kening ta, dy net wiste wat goed er 'im foar sa'n grutte deugd dwaan soe. De kening woe him doe minlike graach ta slotdokter hâlde; mar it wie altyd mei Gjaltboer: ‘Grutten tank foar my!’ De kij moasten ferweide wurde; it noat stie te fjilde en moast noch yn 'e berch; o, hy hie hondert fiven en seizen, dy him allegearre bittere nedich thús rôpen. De kening, dy sjoen hie hoe skruten er foar bruien wie, rôp dyselde twa manlju, dy him nyskes huf jûn hiene; mar sa gau as dy foar 'e tried kamen, joech Gjalt de war aanstons ferlern, en belove net allinne in deimannich, mar syn hiele libben, as 't de kening syn beleaven wie, te Starum te bliuwen. Hy seach 'er lykwol foar in keningsdokter watte grobbelich út; want hja hiene him samar yn syn arbeiderspakje fan 't lân opnomd. Dêrom waard 'im de klapmûtse ôfset, it pijen rokje úttein, de burd skeard, it hier knipt, en doe er sa fan top ta teil opgnapt wie, waard 'im in rea flewielen mantel om 'e skouders hinge. Dêr siet er sa moai as poes! mar syn hert wie yn 'e hurdsherne by syn Keimpke, en it wjirme him al yn 'e holle om, troch wat lûk er him út dit keninklik hûnegat weiwine soe.
Ongelokkich waard it genêzen fan 'e prinsesse hûsriem fertelle, dat it mei in omsjen as diggelfjoer troch 'e stêd wie, en binnen 't healoere stienen 'er fjouwerentweintich siken foar de poarte fan it slot, dy troch alle masters en duvelbanders fan Fryslân opjûn wiene. De kening dit foltsen sjende, en in bytsje grutsk, dat hy in wonderdokter oan 't slot hie, hjitte Gjaltboer om se allegearre te helpjen. ‘Fjouwerentweintich opjûne siken helpje?’ sei de boer mei in swiere sucht. ‘No, kening, as God it net docht, ik kin 't net dwaan.’ ‘Kom,’ andere de kening, ‘dan moasten je 't earst mar ris oerlizze mei dy twa prefesters, dy't je niis it resept foar myn dochter op 'e rêch skreaun hawwe.’ Mar sa gau hie Gjaltboer nin skimke fan dy twa stoere keardels sjoen as hy trille as in poask, en hy belove, dat er alles genêze soe, wat de kening him foarlei, as wien' se lam en blyn en stom en lazerus allyk.
Doe de fjouwerentweintich siken yn 'e seal brocht wiene, ordenearre Gjalt oan 'e fjoerboeter fan it slot om in fjoer fan hondertfyftich lange smoezen oan te setten, en doe dat tige oan 't barnen wie fersocht er kening Radbod om him mei dit heapske nochris
| |
| |
allinne te litten. De kening gong út 'e seal en bleau yn 't gesicht fan 'e doar stean. Sa gau wie Gjaltboer net allinne as hy liet de siken allegearre yn in kring om 'e hurd stean, en wylst de lôge fan dat hege fjoer yn 'e skoarstien opfleach, spriek er har mei dizze wurden oan: ‘Freonen! It sil 'er hjoed swier foar my ynhingje, om sa'n bulte minsken yn in amerij te genêzen. Ik wyt 'er mar ien smeet op; te witten, om de aldersiikste út jimme te nimmen, en dy op dit fjoer te ferbarnen. As syn lichem dêr ta polver op fertard is, dan wol 'k in leppelfol fan syn jiske yn in swolch twa bier riere, en litte dat de oare trijeëntweintich ynnimme. It middel is rju kras, mar it is probatum, en ik ferset 'er myn holle onder, dat it jimme allegearre helpje sil.’ - Doe er dit útstel dien hie, seinen de siken nin inkel wurd; hja seagen eltsoar oan as se freegje woene, wa't de slimste fan har wie; want onder it hiele bûn wie net ien, dy foar kening Radbods jild bekenne woe, dat er de tsjoedste kwaal fan har allegearre hie. Ondertuske begûn Gjaltboer har fan 't ein ôf oan mei grutte parmantichheid te freegjen, en spriek de sike, dy't yn 'e hurdshoeke stie, alderearst oan. ‘Hoe komsto sa yn 'e mizel?’ sei er. ‘Wat is dyn kleur plotsk! Do bist in kwiner, man! It kâlde swit stiet dy by kobbels op 'e foarholle.’ - ‘Ja, mar, dokter, dat ... dat ...’ sei de sike, ‘dat komt egentlik fan 't fjoer. As 't mei jins beleaven wie, woe 'k wol'is efkes út 'e seal om azem te skepjen.’ Hy gong de seal út, en doe de kening him frege, hoe 't 'im ôfgien wie, sei er, dat er yn 'e grûn genêzen wie; en hy kaam noait wer. - No kaam Gjalt by de twade sike, en doe er dy in toarnke yn 'e eagen sjoen hie, skodholle er bjuster, en sei tsjin him: ‘Ik wyt net, feint; ik wyt net, as 't mei dy wol giet. Do
sjochste 'er my sa geizenich en tsjouwerich út, dat it eintsjebeslút sil de dea wol wêze. My tochte ...’ - ‘Wat tocht' je, dokter?’ frege de man triljende, ‘dat ik barne moast?’ - ‘Ei ja, ju,’ andere Gjaltboer; ‘do biste ommers sa slop as in jernwine, en de bonken wolle dy net langer drage.’ - ‘De gong is oars noch sa slim net, dokter,’ sei de man; ‘wol je ris sjen, hoe't 'k rinne kin?’ En mei-ien wipte er de seal út, en romde tsjin 'e kening, dat er al sa sûn as in fisk wie, en ek net wer hoefde te kommen. - Doe kaam Gjaltboer by de tredde, en sei tsjin him: ‘Lit my de pols 'is fiele. Do biste tsjinstich, feintsje! Stek de tonge 'is út. Fui, man! wat in swarte koarste. Maat, do rûkste nei de lodde. My tochte as wy dy ris efkes op it fjoer bretten; de pine is gau oer, en dan wiene dy oare ienentweintich minsken ek holpen.’ ‘Ja, mar, dokter,’ stammere en swolge de man, ‘sa slim is 't noch net. Ik sil 't bêst hise.’ ‘Hoe!’ sei Gjaltboer, ‘biste net siik? Wat dochste hjir dan? Komste hjir om de dokter fan 'e kening de gek oan te stekken? Loebes! skear dy út myn eagen, as ik sil dy ...!’ Dy ek al mei in boarst de doar út, en doe de kening him frege, hoe it gien wie, rôp er: ‘Klear, sire! Klear as in klontsje!’ Dat gong ek sa mei de fjirde, mei de fyfte, oan de fjouwerentweintichste ta, allegearre mei kûgelsgeweld de seal út, dat se de kening hast onder de fuotten rûnen. Om koart te gean, dêr wie nin ien, dy nocht hie om him foar syn buorman ta jiske barne te litten, en de iene nei d' oare namen se allegearre hakken op, omdat se dat grutte fjoer fan lange smoezen as de baarlike hel en divel skouderen.
Kening Radbod stie oft er foar 'e holle slein wie, dat in simpel boer safolle sike ljuwe mei de nuverste kwalen yn in amerijstiid genêze koe. Hy wiste ek net wat goed er him dwaan soe; mar Gjalt holde 't 'er mar op yn, dat er bittere nedich thús wie, en frege neat oars as frijheid om nei Almenum by syn Keimpke te gean. ‘No,’ sei de kening, ‘omdatsto it biste, sil ik it ynskewiele, mits aanstons opkomme, as ik dy opontbied, sonder dat wy de kneppel hoeve te brûken.’ Dat belove Gjalt, en dêrmei naam er ôfskie fan 'e kening, dy him in span moaie hynders, en safolle jild meijoech, as er mei skik bergje koe. Sa gong Gjalt as in boer út Almenum, en oerlistige fan syn wiif kaam er as in beneamd dokter werom. Hy hie no nei syn sin tefolle yn 'e wrâld, om sels yn waar en wyn langer te lânjen, it útwurk liet er dêrom oan twa feinten oer, en thús holde er sawat pieljen foar himsels. Syn wyfke, dat er yn 't pert leafhie, sloech er nea net wer, omdat er sels field hie, hoe 't bruien smakke. Hy libbe yn grutte frede en freonskip mei har, en krige in keppel moaie bern by har, dy de steun en eare fan syn âlde dei him fiele lieten hoefolle in troud man lokkiger is as in âldfeint.’
| |
| |
Ut wie dit teltsje ek. No wie de bar oan Gabe; mar Gabe woe leaver efter de gerdinen as ferhelje. De bern fleagen him lykwol salang by it liif op, dat er moaste, en dit teltsje begûn.
‘Yn 'e tiden, doe de ko Bartele hjitte, wenne 'er op Westerein by Warkum in boer, dy tichteby syn hiem yn in âlde leie in lytse butte fûn, dêr sechstjinhondert gûne yn leinen. Hy gong aanstons nei de Wâlden om 'er skiep foar te keapjen, en by kofte tsjin acht gûne it stik salang as syn jild op wie. Doe hie er twahondert skiep. Hy dreau se swietkes nei hûs ta, mar doe er oer Galamadammen soe, wie it wetter danich opset; it lân stie bros, de skou wie yn 'e grûn, en de skouman hie neat oars as in lyts molkboatsje, dêr net mear as twa skieppen allyk yn koene. Doe de boer roppen hie makke er it miertou los, kaam mei syn boatsje, en helle twa skieppen oer.’
Hjir holde Gabe him stil, en sette de sliepmûtse op. ‘No,’ seine de niften fan Aldegea, ‘doe't dy twa oer wiene, wat die de boer doe?’ - ‘Wel,’ sei Gabe, ‘jimme witte, mei dat hege wetter wie de feart helte wider, it boatsje wie lyts, en 'er wiene twahondert skieppen; dêr gong in bulte tiid mei wei. Lit ús dêrom, wylst se oerhelle wurde, in bytsje sliepe; moarn sil 'k jimme ferhelje, hoe 't fierder gien is.’ Mei-ien loek Gabe it baitsje út, en gong te koai.
De niften fan Aldegea wiene dêr mar matichjes mei tefreden; mar omdat it waar oanhâlde mei sniewiskjen kamen se de oare jûns wer by inoar, en doe het Gabe it fuort útferhelle. Doe hawwe Saskemuoi en Pibomme ek noch in teltsje fan 'e âlde tiid dien. Ik leau de niften fan Aldegea elts ek ien. Mar omdat wy net wite, as jimme dat it harkjen wol wurdich is, sille wy earst 'is wachtsje, wat jimme fan dizze sizze.
j.h.h.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd