Rimen en teltsjes

It Boalserter Nut

Gabe hie in bulte praten heard fan it Boalserter Nut: de iene sei 'er dit fan en de oare dat, mar dy't 'er west hiene seine allegearre, dat hja 'er in bulte nocht hân hiene. Master, dy 'er Gabe faak fan om 'e earen tongere, kaam op in eftermiddei, dat de sinne al toalle, te freegjen, as er no mei woe; dy jûn wie de brij wer opskept. Gabe stie earst wakker yn bestân; mar Fetsje bolrinster, dy 'er krekt by stie en de mûle yn twa hannen hie, makke 'er in ein oan. ‘Kom, kom,’ sei hja; ‘ik sjen 't wol oan dyn noas, Gabe. Do bist 'er sa nijsgjirr'ch nei, datste 'er wol in langskonke mich om yn 't gat krûpe soeste, aste 'er mar yn koeste.’ Gabe lake ris om dat snjiddich wiif, en joech tawurd. Saske-muoi siet noch te skimerjûnjen (it wie djip yn 'e hjerst), doe se de Noarger rún foar 'e sjeas spanden, en nei Boalsert rieden. De wei wie as klaphout; it spoar glinstere; it poepesintsje skynde wakkere moai; en dêr wie nin grilke oan 'e loft. Hja spanden by in boer fan har kunde út, en doe se yn 'e Lêste Stoer in foech slok koft hiene, stapten se aanstons de stêd yn. De poarte wiene se, tink ik, sa'n grut tritich trêd troch west, doe se oan 'e lofterhân in tuitich tiltsje oergongen, en fuort, nochris loftsom, in plat tiltsje oer; doe in foech ein strjitte by de feartswâl lâns; doe wer oan 'e rjuchterhân in gloppe yn, en nei't se noch in pleats oerrûn wiene, moasten se einlik in steile treppen op, dêr Gabe koarts syn sûne skonk brutsen hie. ‘Wêr bring je my hjir?’ frege Gabe. ‘Ei, ju!’ sei master, ‘dit is alear in kleaster west.’ ‘As 't ús dan mar net ôfgiet as de rotten yn 't kleaster,’ sei Gabe, ‘dy't 'er nea wer libben útkomme.’ Mei't er dit sei state master oan de rjuchterhân in doar iepen, en, ja,

[p. 43]

man! dêr hien' je 't spultsje. In wide seal mei in wyt wulft as in tsjerke; oan 't ein in preekstoel, dy yn in rêst skammels, fioelen, en oar spylljus ark, hast bedobbe wie; 'er-om-hinne sieten spyllju yn pleats fan diakens; by de muorre lâns lytse taffeltsjes, dêr de manlju oan sieten te smoken; yn 'e mids wol hondert froulju, de iene twanger as de oare, dy krekt as yn 'e tsjerke op stuollen efterinoar sieten, mar dy lûd hoallefoallene, of praten as alken. Doe Gabe dat in bytsje oangappe hie, kaam dêr in flink jongkeardel yn mei in frommeske op 'e side as in lôge; sy wie fiks út 'e kluten sketten, hie in tsjeppe troanje, bliere lippen, en de kleare gollens yn har twa blauwe eagen. Gabe seach wol dat it dochter en sweager fan har Feik-omme-en-har lânhearre wie, en tochte dat se him hjir net kenne woene, mar sy, sa gemiensum as in arbeider, sprieken him aanstons ta, en makken in freonlik praatsje mei him. Doe dy hear syn wiif nei har stoel brocht, en yn de grutte pljimzen papier, dy foar de spyllju leinen, omblêde hie, kaam er mei in gysten stap wer op de skroar ta; en om't er wiste, dat Gabe it bryk útstelle koe, naam er him by in rêst Boalserters yn 'e kring. Dêr hiene je in froedsman, sawatte smel fan troanje, in aardich koartswilich man, dy termen yn 'e holle en it hert op it rjuchte stee hie. Dan noch ien, watte lytser en swart fan oansjende, mar dy ek net slûch wie, en wol tweintich boeken mei ekstoarjes fan bûten koe. Ek stie 'er in bleek man by, dy wat rimpen yn 't praat wie; lang nin ko mei skiepperibben, mar ien fan 't âlde skaai, dy jin mei ried en died alle dagen mear yn 'e hân foel. Jitte wie 'er in boekhâlder by, in stânfries, dy fan oarder hâlde, en ien om minsken te helpjen, hoewol him de freonlikheid mear yn 't hert as yn 'e troanje siet. Dan hien' je ek noch (foi, dat ik dy ferjitte soe!) ús dokter-omme; o! de gollens lei op syn wêzen, en by lake, dat er skodde, sa faak as de skroar út de koker spile. Gabe seach gau, dat er hjir krekt by syn minsken wie; allegearre wakkere sêftsedich en freonlik. Sy wiene sa rûch net as folle boeken, en sa grutsk net as folle stedsjers; mar: sljucht en rjucht, as har Gysbert-omme. Doe se dêr sa'n foech healoere mei eltsoar praten hiene, sei 'er ien: ‘Gabe, boppe de skouders biste noch al mânsk; mar wat seist 'er hjirfan?’

Gabe. Wel, it liket 'n nuver spultsje. It is nin weardshûs, it is ek nin tsjerke, en dochs liket it sawat nei beiden. Heal divel, heal minske, lykas Fokke flokker seit.

De hear. No, is dat sa tsjoed? Sa krijt lichem en siel elts syn deel, dêr oars ien fan beiden meast om 'e stûke rint. Wy wolle de minsken safolle wille dwaan as yn 't weardshûs, en safolle leare as yn 'e tsjerke.

Gabe. Wurdt 'er dan ek leard?

Froedsman. Alteas ferhannele. En 't begjint mei stoarm en onwaar. Hark mar!

Mei-iens begûnen al dy spyllju om de preekstoel te striken en te bliezen, dat de glêzen 'erfan dinderen, en Gabe sa luftich waard, dat syn kreupele skonk begûn te trantsjen. Doe dit in amerij duorre hie, wynde 'er him in smel man troch de spyllju hinne nei de preekstoel ta, en dy begûn, as hjir no folget, te praten oer

It jild

Hearen en boargers! Juffrous en juffers! Feinten oan 't útdruien, en jimme dy de frijsters nei de hakken sjenne! Alde fammen, en jimme dy noch hoopje! Dy hjir binne om te sjen, of jimme besjen te litten! Jimme allegearre, dy hjir komd binne te praten of te harkjen, te smoken of te priuwen, ta Nut fan Al it Gemien!

Us oarremem plichte ús folle te ferheljen fan in âld preker, dy troch de gemeente pijd wie om it wurd te dwaan, en doe er yn it houten wammes stie, net oars uterje koe as dizze wurden: ‘Jimme binne! Jimme binne! Jimme binne!’ In âld wyfke, dy dat begûn te ferfelen, frege him einlik: ‘Wel, heite, wat binne wy dan?’ ‘Jimme binne allegearre gekken,’ sei er, ‘want ik moat preekje, en ik kin net.’ Egentlik hiene jimme krekt lean nei wurken, as ik jimme mei sa'n balstjurrich wurd ek ris tige útheuvele. O, as jimme wistene, hoe't ik yn 'e knipe sitten ha, en dat troch jimme skuld! Nee, dêr wie nin tsjinakseljen oan; ik, ik moast dizze jûn prate, en doe alles omkomd wie, wist ik net wêr't 'k oer prate soe.

[p. 44]

Gabe op 'e Nutslêzing te Boalsert

[p. 45]

As jimme allegearre ien sin hiene, wat joech ik dan om sa'n Nuts-preek! Mar in baarch het in sin, soe in minske dan nin sin ha? De iene hâldt fan 'e moer, en de oare fan 'e dochter; de iene het in sekfol ferstân, en de oare nin fingerhoedfol, en dêr komt it fandinne, dat de iene him ta de teannen út fermakket, wylst de oare him ferfeelt, en de preker as in âld hynzer tsjingappet. Lykwol haw ik my ris skrep set om 't jimme allegearre te goedzjen. Earst tocht ik, kom, ik sil ris riddenearje oer de praktyske rede fan 'e Kantiaanske wysbegearte, en dat hie in onfoech moai stik west foar in inkelde 'jippe drinker,¹ dy't 'er onder jimme skûlet; mar de froulju soene miene, dat ik har yn in tsjokke mist late, noch tsjokker as de Amsterdamske, dêr minsken en hynzers by yn 't wetter trûzelje. Doe tochte ik wer, lit ik it hawwe oer 'e hannel yn Fryske tsjiis, en dat soe de tsjyskers bjuster sinnige hawwe; mar wat is 'er de oare ljuwe oan de tsjiis fêst, as dat de boeren se suver meitsje, en 'er nin hert fan soere brokken yn triuwe, dêr nin hûn frette wol. Einlik skeat my yn 't sin, om it ris te hawwen oer it leaflike fan in kreas prûs frommeske, en myn sizzen mei de libbene bylden, dy hjir foar ús eagen sitte, oan te skroeven: in jamk stikje, siker, foar de jongfeinten, mar foar de kâlde stakkerts, dy de tsjerkhôfsblommen al op 'e holle steane, om 'er swietkes by yn 'e doljoarum te reitsjen. Sa wie 't jimmer onklear oan de iene of d' oare ich, en al myn harsenskraabjen wie heaterskjen west. Onderwilens kaam dizze dei neier en neier, en jimme fergees yn 't kleaster komme te litten, wie krekt safolle as my mei wiif en earme berntsjes foar ivich bûten de klokkeslach fan Boalsert te bannen. Want as ien lilts wiif in grut krús is, wat soene dan hondert wol wêze? De grizen rint my oer de grouwelen, as ik 'er mar om tink! Dat begûn my earjuster sa yn te barnen, dat ik in ferhann'linge hawwe woe, al soe 'k him onder de stiennen fan 't Hynstepaad weiskuorre. Yn dizze benaudheid grabbele ik mei myn fingers yn it festjebûske om, en helle 'er yn gedachten trije inkelgûnen út; mar doe ik dy yn 't each krige, joech ik mysels in trewinkel foar 'e holle, en lilts oer myn eigen slûgens, sei ik: ‘Wêrom siikje ik allehiel om fierrens, dat ik yn myn eigen bûse ha? Oare dingen fan dizze wrâld binne sa fan skik, dat de iene se skoudert wylst de oare dêrom skrept en skuort; mar jimme, sulveren skyfkes, tûzenris moaier as de sulverblanke moanne foar in smûk pear! waans hert is sa ilich en stiennich, dat dyn geflikker net ynnimt? Wat sang tommelt sa leaflik út de kiel fan in nachtegealtsje yn minskeëaren, as it gerammel fan jimme by sekfollen yn earden skealjen útskodde? Hertlap fan my, fan alle minsken! hoe iiskâld do ek biste, jou ynfier'ne oandacht oan de hearrers, jou fjoer en krêft oan myn wurden ... Kom, lit ik it mar platwei sizze. Ik sil prate oer it jild.

Mar no ha 'k noch in slimme striid mei mysels hân, as ik myn preek yn fjouwer parten deelje soe, of, lykas de dominys, yn trije; dêrnei, as ik dy trije stikken elts wer yn fjouwer splisse soe, of yn mear; en einlik, omdat trijeris-fjouwer tolf is, as ik dy tolf delen jimme op 'e fingers tatelle soe, fan 'e tomme ôf nei de lytse pink ta, of fan 'e lytse pink ôf nei de tomme ta. Mar om de wierheid te sizzen, haw ik nin tiid hân om my op sa'n swierwichtich stik te berieden; hoewol ús pake sei, dat preken mei sa'n bulte yndelingen krekt as âlde tsjerken binne, dy in hele bulte neare finsterkes, en in wakker bytsje ljocht hawwe. Ek hoopje ik, dat immen, dy preket wylst de blêden fan 'e beammen falle, troch 'e fingers sjoen wurde sil, as wie it, dat him de plasse soms in bytsje begûn te malen. Ik kom hjir dus mar simpel oanstjitten mei twa delen; it earste, de útfining fan it jild; it oarde, de útwurking fan it jild.

Om te sjen, hoe it jild útfûn is, sille jimme in lyts reiske fan in tûzen jier fiif seis tebek dwaan moatte, om sadwaande onder de earste minsken fan 'e wrâld telâne te kommen. Alderearst pielden se sawatte mei fiskjen of jeien; mar doe wiene se meast sa wif as heidens en skjirslipers, dy fan de iene oarde nei de oare fleagen, en omdat 'er doe nin each op te hâlden wie, sille wy 'er net om tinke foardat se earne tsjoarre wiene. Sa gau

1 Sa stiet 'er; mar it moat tinker wêze, leau ik.

[p. 46]

wiene se net mei wiif en bern op in fêst plak te stoel en te bank komd, as sy begûnen fee oan te setten: ek túntsjene se 'r sa'n bytsje mank mei in pûnsmiet twa foar bûzekoal, earten, beannen, en sokke kost oan te lizzen. Sy holden kij, skiep, ezels, kamielen, al nei't de lânsdouwe sei, dêr se har deljûn hiene. Sy libben' stomp ienfâldich, en hienen in bytsje brek. De fammen frisselen har hier net foar in spegel, mar mei de holle foardel oer in dobbe mei klear reinwetter; de memkes, net eang foar gapskens, lieten it bare ljocht fan 'e himel yn 'e finsters skine sonder lagen fan boppe- en ondergerdyntsjes; matten, flierkleden, en sok ark, om de berntsjes oer stroffelje en bûden yn 'e holle falle te litten, koenen se net; koaitsfammen, banketbakkers, en dy sok kieskau makken, wiene fier te siikjen. Sy genearren har mei molke, triuweltsjiis, waai, watte moalkost en griente; it wetter skepten se, lykas Diogenes, mei de holle hân, en as hja ris tige by tige smarre woenen, dan slachtene se in sûpkeal fan har reau bisten, en pluzen it mei folk en freonen op. Licht fetsje jimme, dat se yn dizze ienfâldigens har benei allehiel rêde koenen mei har eigen gemaak, en 't bytsje, dat hja mear brek hiene, rûlebûten se fan eltsoar. Spek oan spinnen! Hie immen sin oan de apels of prommen fan syn buorman, dan naam er in kuorkefol aaien mei, en dêr hânbakken se salang oer, dat se 't iens waarden, hoefolle prommen me' tsjin in snies aaien oerdwaan soe. Hie er in hynzer brek, dan joech er in team biggen en safolle eikes as it hynzer wurdich wie.

Dat sjamperde allegearre sawat hinne, salang as it each net grutter as it liif wie, en de ljuwe in bytsje dingen brek hienen; mar dy roalhannel begûn in deakerske pleachhannel te wurden, sa gau as se hondert dingen mear hawwe woenen as se sels makkene. Yn pleats fan waai en reinwetter krigen se 't yn 'e holle om bier en barndewyn mei sûker te drinken. Earst droegen se foar in jas in kowehûd mei de hoarnen 'erop, dy har boppe de holle útstiekene; mar neierhân moast 'er sarjes, doe lekken, op it lêst side en flewiel komme; ja, sa tier waarden se yn 't iten, dat se, har brette poasken of skroeide fearnen skiepflêsk lekskoaiende, rikke salm, oanleine snoek, en skylpoddesop ite woenen. Omdat se no it tsiende part fan al dy snorrepiperijen sels net meitsje koenen, moasten hja de njoggen oare tsiendeparten fan oare ljuwe oankeapje, en by dit útwreidzjen fan de hannel begûn it roaljen in droevich lêst te wurden. Ferbyldzje jimme ris, dat 'er nin jild by uzes yn 'e maling wie; nin dûkaten, nin gûnen, nin trettsjindehealen, nin dûbelstoeren, nin duiten, nin sinten; op 'e wide wrâld neat, dat nei goud, sulver of nei koper like; moast dan alles, dat jimme brek hiene, net koft wurde mei ien of oar, dat jimme yn hûs hiene? Yn in teewinkel woene se in romerke wyn drinke, en hja soenen by de wynferkeaper mei in pûdsje pecco-tee komme. De lekkenkeaper woe ris oesters sline, en hy soe de feint mei in lape bommesyn nei de sâltefiskman tastjoere. De loaier woe syn dochter in gitaar keapje, en hy soe in pear stjonkene hûden út de kûpe toaie om it ystremint te beteljen. De slachter woe bier drinke, en hy soe in yntaast yn 'e brouwerij opsjouwe. De boekferkeaper woe syn boaike in stik koeke jaan, en hy soe it bern mei in roman fan Walter Scott nei de koekebakker stjoere om 'er in fearn hoiteflip oan te heljen. Op sneontejûn, as de measte ljuwe waarme boltsjes ite, soe 'er hast sok mâl en nuver guod net yn 'e stêd wêze, as hja soenen 't de earme bakker yn hûs tôgje. Wat in abbegaazje fan alderlei reau kaam dêr foar de keaplju út fuort! Wêr fûnen se pakhúsromte om sa'n arkefol te bergjen? Mar dat noch tsjoeder is: al dy flardkes fan dit en fan dat, al dy bekjefollen no fan 't iene en dan fan 't oare iten, hoe kamen se dêr sonder skea ôf, as se har op it lêst it hûs útstonken? Want sels koenen se 't net út it swiet, en in oar wie faak al takoft, as se de helte noch net kwyt wiene. Ek wie it ondwaanlik krekt safolle, en net mear te keapjen as me' nedich hie. In frommeske, by foarbyld, woe in brief mei spjelden keapje, en dêr koe hja neat oars as in moaie dowe oan jaan, dy se op 'e matte te folle hie; mar de dowe wie wol twaris safolle wurdich as de spjelden, en hja koe it bist dochs de wjukken net út it liif of de boutsjes út it gat skuorre, om 'er krekt safolle ôf te nimmen, as de spjelden kostene: want dan wie it hele bistke nin spjeldskop mear wurdich. Ek wie it onnoflik, dat de dingen doe op nin fêste priis stienen, dêr me' fan sizze koe: ‘Dat is no har prik.’ As in

[p. 47]

boer in lape Ingelsk bont foar in jak fan syn wiif keapje woe, en hy kaam by Nathan mei in ammerfol bjist; of in g'nierker kaam by in skuonmakker, en sei: ‘Meitsje my in pear klaaitrapers, ik sil dy mei snijbeantsjes betelje ...’ Leave minsken! wat ferlikinge is 'er tuske de bjist en it bont, tuske it pear skuon en de snijbeantsjes? Dêr gong it dan op in hifkjen en tingjen, eltsoar it hert út 't liif, en as dat oeren oer ien boech duorre hie, rûn it noch meastal út mei 'er in slach nei te slaan, dêr ien fan beiden skea by hie.

Al sa roallebûtsjende hiene de minsken wol tûzen jier mei-eltsoar fuortpandere, doe 'er op it lêst in fynst dien waard, dy har glêd út de pikel holp. Yn in bercheftich oarde kaam in nijboer op in kâld stee, dêr er in boarne of saad (dat wyt ik net krekt) by hawwe woe, om syn fee te boarnen; hy dolde, en noch wie er net healwei oan 'e welle ta, as hy state mei syn stiennen lodde op in klute, dy folle swierder wie, as er oait in speesje hifke hie. Doe er mei in heidebiezzem it rûchste sawatte ôfhimmele hie, begûn de klút' te blinken en út de readens te sjen. Om lykwol krekt te witen wat it wie, keilde er 'im yn 'n grut fjoer; en sjoch de klute woe wol gleon wurde, mar net barne. ‘Dat is nijsgjirr'ch guod,’ sei de boer. ‘Mar ik sil dy wol krije, feintsje!’ Mei-ien tilde er in swiere balstien oer de holle, en pompte dy fan boppen op 'e klute del, dat it sta sei; de klute briek net, mar krige in dûk, dy 'er yn sitten bleau, doe er bekuolle wie. Koartom, de boer hie in stik koper fûn. Neierhân fûnen se noch in bulte mear sokke klonten, mar jimmer sa'n onnoazel bytsje by hout en stien te lykjen, dat it altiten in hiel seldsume speesje bliuwe moast. De iene makke 'er in hammer fan; de oare it oerd op syn pile; de tredde in kniif; in rike skevel liet 'er in kop fan bûtsje, dêr hy it sop fan 'e druven yn úttreau; mar einlinge kaam de fernimstige Tubalkaïn op 'e proppen, dy 'er alles fan makke, wat syn eagen seagen. Doe waard it koper folle mear wurdich as iennich ding, dat de minsken yn wetter of ierde fûn hiene, en elts woe it minlike graach ynroalje tsjin alles, wat hy te ferkeapjen hie; de slachter tsjin syn spallingspek; de bakker tsjin syn mikkebrea; de loaier tsjin syn hûden; om koart te gean, alle lju dy watte te missen hiene. No hie de keapman net mear te rieden mei in griemmank fan alderlei waren, dy in bulte berêding en in bytsje winst joegen. Hy hie syn koper, dat er yn in lyts herntsje weistoaide: roast en skimmel kaam 'er net oan; hy koe 't ferdele sa lyts as er woe, sonder in drip te bedjerren, as wie 't ek yn sokke lytse pystkes, dy net mear as in spjeldskop wurdich wiene; en hie er watte fan in oar brek, elts wie allike happich, om it fan him yn te roaljen. As de harder en it leaf lodske fan 'e heide tefoaren hakketearrene, wat mear wurdich wie, syn pansfluitsje, as it lint mei de blommen, dy op har prûze molkenkeamer stiene te pronkjen, dan koene se 't noait net mei-eltsoar iens wurde; mar no sei hy mar, dat syn fluit in fearnslead koste hie, en it wie sa klear as de sinne, dat de fluit fan Daphnis fjouwerris safolle wurdich wie as de rûker fan syn Amarillo.

Doe dit roalmiddel earst útfûn waard, woegen se eltsoar it koper ta; mar jimmerwei mei de skealjen yn 'e hân te stean, lykas in jeud, dy de boeren fermôg'le figen fan 'e kroade ferkeapet, waard op it lêst, doe 'er tûzenen op ien dei omset waarden, danige lêstich. Dêrom woegen de keaplju in hiele rêst pûnen, fearnen en leaden yn foarrie ôf; dan wiene se mei in boarst klear, as se wat te beteljen hiene. Ek binne de nammen, dy de measte naasjes oan it jildstik jouwe, dêr hja by rekkenje, út dit gebrûk fandinne komd. It pound fan 'e Ingelsken, de livre fan 'e Frânsken, it pûn flaamsk fan 'e Hollanners, wiene yn âlde tiden net oars as sokke ôfwoegene pûnen koper of sulver. Mar dy skealjen, dêr mar twa eagen oer gongen, wiene net altyd de skealjen fan 'e rjuchtfeardichheid; dêr skilde rju folle oan. Want sjoch, freonen! dat skacheljen siet al ier yn Adams bern. Fan it pûn waard wolris in fearnslead ôfgnibbele; besneine en onbesneine bysfeinten sieten 'er ek wolris mei de file op om te boartsjen. De falske weager, dy se betraptene, sei soms, dat er him fersind hie, en dan wie it grapke dêrmei út; mar meast flokte er, dat 'er de lôge nei gong, dat hy suver wicht jûn hie, en dêr folge dan deilesskip op mei sa'n gerach, gepleit en fûkespyljen, dat stêd en gea 'erfan optilde. It gerjocht krige gau syn meuch fan dit spul, en ferbea op galge en rêd, dat nimmen koper útjaan mochte, as hy moast it earst op 'e

[p. 48]

warkeamer troch in lânsitiger stimpelje litte. Fan dy oere ôf waard it koper egentlik dat ding, dat wy jild neame. It gerjucht sloech 'er krús en munt op, en elts dy sa'n klop seach, koe steat meitsje, dat er op 'e kop dat gewicht en dy speesje krige, dêr hy it foar ynbarde. Letter fûnen se ek sulver yn 'e bergen, dat noch seldsumer is as koper, en goud, it seldsumste fan allegearre; en omdat de dingen priziger wurde, wat se minder te krijen binne, sa joegen se fiifentweintich koperen sinten foar ien sulverstikje fan deselde swierte, en fjirtich sulverstikken foar ien goudstikje, dat allike swier woech as ien sulverstik.

Mar fan dy earste klop op it jild sprutsen; witte jimme wol, hoe't dy 'er útseach? Ja, dat sille jimme net gau riede! Tsjinwur'ch slaan se 'er folle it kopstik fan de baas fan 't lân op, mar doe in ko, in okse, of in skieppekop. No soene jimme wol tinke, dat de ljuwe har doe fan skieppekoppen en okseprippers regearje lieten; mar dat wie allehelendal net rekke. It wurk lei op in oar moer, freonen! want yn 't regearjen wien' se doe krekt sa tûk as tsjinwur'ch. It jild kaam yn 'e pleats fan lân en sân, fan fee en hûs; alles wat me' op 'e wrâld besitte koe, waard troch it jild ferbylde. Mar by 't útfinen fan 't jild wie de iennichste, alteas de grutste rykdom fan 'e minsken har reau bisten, har hynzer en kij, har skieppen en bargen. Safolle pûn koper as it beslach bisten wurdich wie, of de bisten sels, dat kaam op itselde út, en dêrom sloegen hja op it jild it kopstik fan 'e bisten, dy 'ertroch ferbylde waarden; no in bok, dan in baarch; ek wol in okse of in ezel. De nammen, dy wy en oare lânen oan it jild jane, wize it noch út. In schat op syn Hollânsk is it Aldfryske sket, dat skot-, hok- of stâlfee, ek wol hoklingen, betsjut. Penning wol sizze in fearko. De Angelsaksen seinen keap tsjin fee, priis en keappenskip, en ús foarâlders, mei har út ien lape toarnd, seinen tsjin jild fia, dat no by ús fee hjit. Ek it Latynske wurd pecunia is nei de letter beesteguod. Dat binne no ris onfoege liltse nammen! Want as de stedsjers tsjin eltsoar sizze: ‘Je bent een schotvarken,’ of: ‘Het is vee, het is beestegoed,’ dan dogge se dat noait net om eltsoar mei plomkebiezzems ôf te feien. Mar moaie bern hawwe wolris liltse nammen, en al woenen alle rimers it jild útgûlje en -skrieme foar Blinkend slijk, besproeid met zweet en tranen! ik hâld fol, dat it ien fan de leaflikste, nuttichste en krêftichste dingen op 'e wrâld is. Mar omdat de froulju net wend binne, dat ien it wurd salang allinne het, sil ik hjir in bytsje pleisterje; dan kinne se de mûle ek ris wille jaan, om frisse oandacht te gearjen foar it oarde stik fan myn ferhann'linge.

(Geskrep fan fuotten en stuollen ... opfleane nei de kastlein ... wyn, pûns, kofje ... Brand je niet! ... de feint ridelje se oan 'e earmtakke ... puozje yn 'e krollen fan 'e juffers ... de jongehear kettermintet ... mûskopje, giisgobje ... eltsoar kieskau tapije út pûtes. Gabe fierket nei it ferfolch ... mei in healoere begjinne de spyllju wer op te striken, de man giet yn 'e preekstoel, en is wer oan 't wurd.)

Ik soe dan earst oer it leaflike, neierhân oer it nuttige, en op it lêst oer de krêft fan it jild prate.

Jimme út te rekkenjen, dat it jild leaflik is, is egentlik safolle as te bewiizgjen, dat it wetter wiet en it fjoer hjit is. Wat ommers in ding leaver is, wat me' 'er mear noed fan stiet; mar wêr steane wy mear noed fan as it jild? Wêr binne wy eanger fan as dat te ferliezen? Oan ús hiele liif is nin tierder plak as de pong, en it útlûken fan tsien kiezzen docht noch sa'n ougrysliken pine net, as dat in ryk man, dy jild útset, yn 'e stêd komt en heart: ‘Het kantoor heeft opgehouden te betalen.’ It het my ek bjuster nij dien, dat 'er onder de tûzen-en-ien moades, dy de minsken yn 'e lêste tweintich jierren trochflein binne, net ien west is om in roulintsje oan 'e earm te dragen, as immen in bankerot hân of him in ding onderwûn het, dêr se yn 't ein fan sizze: ‘In dea hûn oan in izeren keatting.’ Dat soe, tochte my, al sa 'jip fan herten gean as de rou oer in âldomke, dy in fikse knoarre jild neilitten het. En no it blêdsje omteard: is 'er in blider eagenblik, as dat 'er jild ynkomt, dat al trochskreaun wie? Lekkenkeapers, wynkeapers, banketbakkers; jimme allegearre, dy sa faak jimme rekkeningen fan leverde waren ynbrocht hawwe mei dy poatterige taheakke: Volgens overgelegde rekening van den jare 1836! Sprek op, en doch tsjûgenisse

[p. 49]

fan 'e wierheid, as 'er swietter eagenblik yn jimme hiele libben wie, as dat de faam einlik de winkel ynwipt mei de wurden: ‘Het compliment van mijnheer, en hier was het geld.’ It is sa; Baur koe tsjoene mei syn seepinseel; Van der Kooi skildert baaseftich in kopstik, en Schelfhout smûkskaadzjende beammen, dy jin needzje om te skûljen foar it prykjen fan 'e sinne; mar al dy moaie skilderstikken hawwe neat te betsjutten by de earste ynsjoch fan in erfgenaam yn 'e keeft fan in oarre, dy nei lang omneuljen einlik dit triennendal goendei sein, en har pleats mei fyftichtûzen stokmantsjes oan 'e bernsbern ynromd het. Leave minsken! as yn dat hokje in trop lânskipsbrieven leit; yn dat hernke in pûdsje mei gouden pôtstikken ferstoppe is; yn dy baarch in hondert of twa gouden riders rammelje ... jonges! jonges! dat is de bare ynsjoch yn it himelryk! As de dea ek mar lije woe, dat wy mei it rûn guod ús wille yn 'e kiste hiene, wy soene sa eang net foar syn komste wêze. Wat kinne wy 'er aardich mei boartsje! Wat binne wy op ús snjit, as wy de kammeraten in loech ôfsjen kinne! mar as it spul op syn bêst is, komt de dea, dy grimmitige skarminkel, ús fan efteren sa loebeseftich oan, tikket ús op it skouder, en kâldgnyskjende seit er ús mei syn falske troanje: ‘Berntsjes! It spul is út: stek de knikkerts yn 'e bûse, en gean te bêd.’

En dizze gedachte, dat wy om it jild mei-eltsoar boartsje, laat ús fansels op it twadde stik, dat it jild in nuttich ding is. It bringt de minsken by eltsoar, en alles wat minsken oan minsken keppelt, ha' wize ljuwe jimmer foar in nuttich ding hâlden. Soene de measte migen net as poerfrjemden út eltsoar rinne, as se troch nin triedden fan goud en sulver oan eltsoar beste waarden? As wy sa neat by ús folk te winnen of te ferliezen hawwe, och! dan is ús earm geheugen sa lek as in gatsjepanne; soms kinne wy net iender's onthâlde, wa't ús eigen broers- en sustersbern binne. Mar goedryk, bloedryk! As is 't kâld, mei in ryk man geane wy nei de arke fan Noäch, en wize him yn Cham of Japhet de âffear fan ús beide. Troch it jild, it jild, freonen, fiele wy egentlik, dat wy allegearre út itselde bloed skaaid binne. Krûpe de migen eltsoar oait wol tichter oan, as dat 'er in âldfaam onder har folk is, dy tige by tige smoar set het! Neven en niften, trutlingen en eftertrutlingen, dy eltsoar oars yn jierren net sjenne, komme te heap, dêr se ervje moatte. Oan muoike skriuwe se freonlike letterkes; oan muoike stjoere se, no fan 't iene, dan fan 't oare, in swiet mûlfol; by leave muoike komme se yn hûs as sêfte lamkes fan ien keppel skiep, dy allegearre gobberje om meiertiid út deselde gouddobbe lave te wurden.

Fan in mannich hûsgesinnen ljep ik oer nei in hiel folk, en freegje: wat is de minske, dy nin jild het, of nin jild hawwe wol? In earme skoveling, dy de woastine fan it libben troch poddebûket, sonder dat 'er moer of minske nei him omsjocht. Mar heste jild, de freonen flodderje om dy hinne, as de bijkes om de swiete roas, dêr se de hunich út sûge wolle. Wolste jild hawwe, dan gieste onder de minsken, omdatste witste, dat it op in seinepôle yn Tsjûkemar, of yn Een hut van klei aan 't eind der aarde net te finen is.

Fan ien folk gean ik oer nei alle folken fan 'e wrâld, en ik fyn, dat jild se nei-eltsoar ta fitere het, en op 'en doer ek de knotte bliuwt, dy se oan eltsoar fitere hâldt. De wiisgearen âlje in bulte oer 'e ferieniging fan alle minsken; mar nea sille se yn har flossofyske lynbaan in reap draaie, dy de folken sa deun en stiif oan eltsoar hellet as it jild. Sis my ris, goede ljuwe! de earste skipper, dy oer 'e Spaanske see swabbere, die er dat út nocht, lykas wy nei Burgumerdaam sile om bears te iten? Joek! it mocht watte! De farrensman hie de gouden bergen fan Loailekkerlân oan 'e oare wâlskant yn 't each. Earst lieten se 't om it rûn guod driuwe nei it ryk, dat neist oan harres lei; dêrmei, al wer wat fierder, nei in oar wrâlddiel, dat tichtst by honk lei; doe noch in ein fierder nei de oare ich fan 'e ierdkleat; en tsjinwur'ch reizgje de Amerikanen nei Jerope, de Jeropeanen nei Amearika, de Hollanners nei Japan, de Sinezen nei Batavia, de Ingelsken nei Hindoestan, net út nocht; ik sis nochris, net út nocht! mar lykom-allinne om eltsoar de goudene flieën ôf te fangen.

Ik wyt wol, de flossofen hiene altyd in bulte smelle praatsjes oer dy leafhabberij yn 'e krúste penning: it is gek, en min, en lykfollewat hawwe s' 'erfan te lekskoaien; mar wol 'k jimme sizze, dy hearen hiene it mar ris illindige skrok, en bûten in plankemannich

[p. 50]

boeken, in keale swarte mantel, dêr nin lûs skrep op hâlde koe, en in lege oaljekanne, dêr in woartel yn pleats fan in koarken stoppe op stike, wiene se sa earm as in sweal. Dêrom, al dat geëamel, ‘De wijze alleen is rijk,’ wie neat oars as in ynfrettene jaloerskheid, dat se neat fan 'e brij mei krigene: sjende dat de rike ljuwe oer 'e heap oan har ferstân of deugd net boarste soenen, koene se har moed oer dizze onrjuchtfeardige eindeling net oars kielje, as dat se op jild en jildwinnen smeulden.

Hjirmei is no al dat geäksel tsjin it nut fan it jild de mûle stoppe, en ik gean oer om de krêft fan it jild oan te wizen. As wy mar begjinne mei it oarlogjen en moardzjen fan folk tsjin folk, dan sjenne wy, dat it allinne om en troch it jild is. As de Rus en de Turk, of de Frânsman en de Ingelsman eltsoar yn 'e faksen sitte, dat 'er de flarden nei stowe, lit d' iene d' oare dan mar in pear kofsladingen mei dûkaten stjoere, en mei fjirtsjin dagen ha je de frede yn 'e Haarlemmer krante. En as se al har krûd fersketten hawwe, en nin stoer yn 'e pong om nij te keapjen, dan is de hoas ek allikegoed ôfbreide. No se dan net allinne om, mar ek troch it jild fjochte, sa is 't oan twa kanten wier, dat jild de siel fan 'e oarloch is, lykas nin jild te hawwen, de siel fan 'e frede is. In ivige frede betsjut yn 'e politike wrâld, ien, twa, of trije jier, salang as 't jins foech is (want polityk, sei de boer, is oars sizze as dwaan); mar as 't noch oait ris in suvere ivichheid wurde moat, it sil dan wêze, as se sa keal op 'e bûse binne, dat alle rekkenmasters fan 'e keningen de oarddeiskjeld op it liif krije, as s' 'er mar oer tinke, om ien stoer mear foar krûd en lead út te jaan.

Fan de oarloch, dêr se eltsoar nei 't lichem fermoardzje, ha 'k in goede oanrin nei de moade, dêr de ljuwe eltsoar de ivige deastek mei yn 'e pong jane. Want wylst se tsjin eltsoar pronkje, lûke se elkoar de moedfearren sa skjin út, dat op it lêst alle einen te koart binne. Ja, myn Fryske kop, dy foar nin kening swichte wol, bûcht him njûter as in laam foar dizze goadinne, dy de keningen fan 'e wrâld as earme wjirmen oan har fuotten krôljen sjocht. Mar ien ding is krêftiger as hja: it jild! Besjen nacht en dei de printsjes mei moaie mantsjes en wyfkes, dy de tsjinstige Pariseners ús om 'e fiif dagen tastjoere; haw sin oan dy Paryske bilstikken, oan 'n luzebosk yn 'e nekke, of oan dy spinnebealchs jûpe; it is fergees gobbere, aste net rûch op 'e bûse biste. Wier is it, alles kinste mei 't heech fatsoen opskriuwe litte, alles kinste op 'e pof helje; mar boargjen sonder beteljen, dat jout noch koarter ivichheid as in ivige frede. Om koart te gean, point d'argent, point de Suisses, dat betsjut op syn Frysk, nin jild, nin huodsjes en slingerdoeken út 'e Frânske winkels. Wat de oalje yn 'e lampe is, is it jild foar 'e moade; aste har hannen alle dagen mei dat smoar net smarste, al kin se oars de wrâld brekke, hja giet út as in eintsje kears, en stjert yn poatterige lompen.

Litte wy it dwaan fan 'e minsken noch watte nauwer op 'e keper besjen. Al dat gewrot, dat bitsich bodzjen en harsenskraabjen foar dei en foar dage, wêr is dat om? Wêrop hotsje de ljuwe har sinnen, as se moarnsier de poanne út de nofteren eagen lûke, of jûns as se him gapjende opsette? Op it jild! O! alle-, allegearre smachtsje wy 'ernei as de iel nei de dauwe. Wier is it, de arbeidersljuwe wrotte om klean en iten, dat se foar har deihiersjild keapje. Mar dy tûzenen en tsientûzenen, dy boppe de arbeidersminsken steane, dy hawwe noch watte oars yn 't sin, leau ik, as klean en iten. De Javaan arbeidet yn 'e moarntiid krekt safolle, dat er tolf duiten beet het, en dan jout er syn hannen hjeljûn; want foar tolf duiten kin er krekt safolle rys en droege fisk keapje as er dy iene dei nedich het. As no alle ljuwe, dy de kost yn 't Sint Antonjes gasthûs keapje kinne, ek sa tochten as de Javaan, sis my, wêrom soe de man mei in trompfol lânskipsbrieven no noch fierder hannelje yn faaie, yn deade of yn deaslaande skuld? Wêrom soe in waarme boer de kij troch dûkelige dammen en jisters wiet en ongedien alle hjerstmoarnen efter it gat rinne? Wêrom soe in keapman mei in rêch oan Jan-rap-en-syn-maat noch prommen efter de toanbank ferkeapje, of in loaier yn stjonkene hûden omgrieme? Wêrom soene de amteners, dy har oan it ieslok al tsjok iten hawwe, it lân langer tsjinje? Wêrom soene de ljuwe jimme en jimme widdowen op in papieren souderke tsjin pyn yn 't liif en kâlde fuotten, tsjin pest en heil, tsjin dea en divel feiligje wolle? Wie it net om 't jild, hja soene

[p. 51]

allegearre mei de rêch yn 'e briedstoel, in Adema's piip yn 'e rjuchterhân, in romerke Hannema's yn 'e lofter, de Ljouwerter krante lêze en hearebaai smoke, en litte dan mar hannelje, buorkje, fondzje, dy't oars de stôk net út 'e kiel keare koenen ... Item zoveel, het geneest. O! dat leave jild, it ferswietet de tûzen soargen en plannen, dy Eva's bern har onderwine. Wêrta mear wurden? Wat de wichten yn 'e klok binne en de wjukken yn 'e mole, dat is it jild yn 'e minsken. Snij de wichten ôf, de klok swijt; barn de wjukken op, de mole mealt net langer; krekt sa soene wy minsken swije en stil wêze as wy troch it jild net langer opwûn en omgisele waarden.

Dit giet allegearre noch begryplik ta, mar it jild docht ek dingen, dy boppe ús begryp geane; want it jout dat it sels net het, en dêr liket de kweade wol in hantsje yn te hawwen. - Ik kom op 'e keamer fan de herberge; dêr sit in man, dy 'k net ken; ik gean him deun foarby, mar draai nin each nei him. De notaris stjit my stil oan 'e earm, en wylst er glûpsk nei de man sjocht, lústert er my yn 't ear: ‘Dy keardel het tsien tontsjes yn 'e wrâld. Soeste dat wol oan him sizze?’ Op dit wurd gapje ik de man, dy 'k niis nin bean telde, mei de grutste oandacht oan; myn eagen mjitte him fan boppen nei onderen krekt as 't in oaljefant wie, en mei myn wêzen lykje ik wol te freegjen: ‘Ei, ju! bisto in man fan tsienmiel-honderttûzen gûne?’ Wel, dat is nuver, freonen! Wat het it jild yn sa'n bekfol tiid dochs oan dy man feroare? Is syn noas 'er bryk, of syn hier grien troch wurden? Dat wit ik net; mar ferstân het it jild him wis jûn, lit it sels dan stom en dôf wêze as in stien. Dat wite jimme ommers likegoed as ik, dat de wurden fan sa'n riken skevel en in slatter yn wysheid skele, as it helle ljocht fan in Ingelske lampe tsjin it slûch barnen fan in strjitskynfet, dêr de opstekkers de oalje út slabbe hawwe. In fernimstige poep het in priislist makke fan it ferstân, dat de stokmantsjes meibringe, en dêr is dit de prik: trijetûzen gûne, in matich goe' ferstân; tweintichtûzen gûne, ien dy 't net skimert; fjirtichtûzen gûne, in keardel mei termen yn 'e kop; tachtichtûzen gûne, in fyn ferstân; twamiel-honderttûzen gûne, it ferstân fan in ingel. Dêr jild en ferstân dan itselde ding is, is 't dan net from fan 'e minsken, dat se immen eare nei't er jild, dat wol sizze, ferstân het? Ik haw ien kend (syn namme is my ontsketten), dy 'er sa tûk op wie, dat hy oan 't huodsjelichten fan immen sjen koe, wêr't er in oar, dy him foarbygong, op skatte. In preamskower en soksoarte, dy neat yn 'e marse hienen, krigen allinne mei skeane eagen in leaf lyts knikje fan 'e holle. Foar fiiftûzen gûne begûn de foarste finger efkes oan it skaad fan 'e hoed te tippen. Foar tweintichtûzen gûne waard de hoed al lichte. Foar fyftichtûzen gong er oan 't skouder ta. Foar honderttûzen gûne oan 'e mul; mar foar fiif tontsjes sonk de hoed earbiedich, mei in rêch sa krom as in hoep, allehiel op 'e stripe del. Lykwol haw ik fan dy franjes sa'n bytsje beroai, dat ik 'er op eigen manneboet net folle fan sizze doar; mar fan 'e talen ha 'k in bytsje mear brea iten, en dêr doar 'k fan sizze, dat it jild oan 'e wurden in hiel oare betsjutting jout, as se dagelikswei hawwe.

Ien fan myn migen, de soanne fan in dominy, wie twa jier lyn op brulloft mei de dochter fan in boere-edelman, dy fiif klaaipleatsen hie. As it op in patsjen gong hinge se om him hinne as wiet hea om 'e skûte, en hy fielde gau, dat dêr oankommen oan wie, as er net slûch wie. Twa dagen dêrnei skreau er har in minnebrief, dy 'k jimme foarlêze sil; mar, o wee! as jimme my ferfyskje.

Reonixa!

De pin ridelt my yn 'e fingers, eang foar de straffe fan har frijpostichheid, dat se jins namme sa gemiensum skriuwe doare. Mar de leafde, mânsker as myn bangens, hjit it, en de hân folget as in laam. Dy te sjen en leaf te hawwen wie de tiid fan in waarslach! Myn eagen gljurkene yn dines, en ik fielde oan myn triljend hert, dat de ivichheid allinne sielen oan eltsoar fitert. O! ik fielde en seach foar it earst fan myn libben, dat leafde mei it jild of de steat fan har, dêr ús kar op falt, neat te dwaan het. De tafel, dêr ik dit op skriuw, fielt de lôge dy yn myn ieren ombôget, en de swiere siken, dy út de 'jipste dobbe fan myn hert

[p. 52]

opflamje, bewiizgje jo dat it in wurd fan wierhaftige wierheid is, dat ik dyn leafde, neat riker, neat silliger as dyn leafde allinne, siikje. Soe dyn ôfwearzichheid myn grêf doll ... O Reonixa! Anderje, anderje ien inkel wurdsje fan treast oan him, dy foar ivich is dyn

Jelmer

Doe ik dit lêzen hie, sei neef Jelmer tsjin my: ‘Dit letterke, moat 'k sizze, haw ik skreaun nei de betsjutting, dy de taal yn it wurdboek fan it jild het. Wolste wite, wat ik sizze wol, as wy dagelikswei prate, kear de bôge om; dêr ha 'k it op kwattele.’ Ik kearde de brief om, en fûn dizze wurden:

Earsume Juffer!

Doe wy mei-eltsoar by jonker Eminga brullofte hiene, haw ik de oare moarns fuort nei jins habben en dwaan fernomd, en it sinnige my wakker, doe ik hearde, dat jy bûten in erfenisse fan tweintichtûzen gûne, dy al burgen is, ek noch in heal tontsje fan jins âlders te wachtsjen binne; makket mei-eltsoar santichtûzen gûne: ik sizze f 70.000,-. No moat je witte, dat in houlik by my safolle as in negoasje is, dy me' dwaan moat as 'er jild mei te fertsjinjen is, en dy me' altiten stean litte moat, as it foarlân is mei wiif en bern om te heukerjen; en dêrom slaan ik jo in houlik foar mei de ondertekende. Want om jo de wierheid te sizzen, is 't om josels sa jamk net te dwaan; ik haw neat oars foar, as in hertgrûnige en ivige ferieniging tuske my en dy blikken tromp mei lânskipsbrieven, dy yn jins pultrum leit. As jo hjir no sin oan hawwe ferwachtsje ik beskie, en bliuw onderwiles mei groetenis en freonskip jins tsjinner

J. Jilderda

Dizze útlizzing, sa wiis wie neef Jelmer wol, stjoerde hy 'er har net by; mar op it egentlike briefke joech it jong frommeske dit andert:

Mynhear

Hie ik oait tinke kind, dat jins sin op in simpel faam as my falle soe? Jins brief kaam my oer as in tongerslach! Jo woene jern, dat ik myn hert tenearsten iepenlei; mar hoewol ik net sizze doar, dat ik wearzich oan it trouwen bin, fersiikje ik freonlik om dêr frij fan te wêzen. Heit het it net breed op in houlik mei immen, dy't er oars net ken as fan oansjende, en it soe him jamk oanstean, dat ik wat sibber wie mei de jongehear Hotsinga, dy 'er troch kin foar in dimmen en oppassen' jongfeint. Deugd en frommens, seit heit, is 't foarnaamste yn 't houlik. Dêr ha je al 't beskie, mynhear, dat 'k jo tsjinwur'ch bringe kin. Dat it nin mear útslútsel jout, moatte je oan nimmen minder wytgje as oan har, dy mear tinkt, as se uterje doar.

Reonixa Okkinga

In healjier letter is neef Jelmer mei dizze Reonts roppen, en omdat ik nei har trouwen grutte spitsen mei har wurden bin, haw ik har ris tante, as it mei har letterke ek wol plús spul wie. Dêr doarst se nin ja op sizze, en op it lêst krige 'k har safier, dat se sei: ‘No, miich, ik wol 't dy wol bychte; de helte fan myn brief is ek wol yn 'e taal fan 't jild skreaun. Dêr ha je de útlizzinge!’ Mei-ien joech se my in stikje papier, dêr dit op te lêzen stie:

Aardige Jonge!

Hie 'k net tocht, dat Reonts in minnebriefke fan dy krije soe? Op 'e brulloft, doe de non

[p. 53]

op paters knibbel siet te sjongen, krige ik sokke swiete lodderige fingerknepen, dat, my tochte, lytse Amor moast wol mei yn 'e govert wêze. Sont ha 'k altiten oer dy popele, en fannacht noch trijeris fan dy drôge. Do dûnseste sa licht as in dowefearke; dyn kûten trilje; do kinste gekjeie mei de juffers, dat se allegearre om dy hinne hokje, en al myn spylfammen romme dy net allinne as in tsjeppe, mar ek as in leave jonge. Do begrypste my ommers wol! Wolste komme te meiden, de doar is iepen, en wolst 'er de knotte by jaan, noch leaver.

Mar ús heit, Jelmer, dat is de grutste jildwolf fan 'e sân provinsjes. Hy soe wol in duit mids twa knipe! Hy wit datste de soan fan in lânpastoar biste, dy mear preken as Russyske brieven het, en dêrom keppelt er my leaver oan dy sjobis fan in Hotsinga, dy krekt sa min fan ús kunde is asto; mar dêr wit er fan, dat hy mei sechstichtûzen stokmantsjes yn 'e ruften lein is, en dat docht de doar ta. Mar dat wik ik de âlde, foar't 'k in sjoele nim mei de kop yn 'e skouders en it kût op 'e skinen, gean ik earder yn in kleaster. Wel, ik moast mysels ferfije! Kom do mar opdaagjen, Jelmer; wy sille de âlde sa wol te fiter hawwe, dat er Jelmer trouwe lit mei syn

Reonts Okkinga

No bin 'k oan 'e tapassinge ta; mar dat sil 'k no ris hiel koart meitsje; want dominy fan Hynljippen, silger, plichte te sizzen: ‘As de preek langer as in oere duorret, komt de divel yn 'e tsjerke.’

As it jild in leaflik, in nuttich, in krêftich ding is, pas dan mar op, dat jimme 'er allegearre in tsjiistsjettelfol fan by eltsoar skraabje; wol te ferstean, from en earlik. Want ‘Skyt geweten as 't jild kostet,’ dat seit in gnap keardel net. Mar omdat it útfûn is om maklik en gau fan 'e minsken ôf te kommen, moatte jimme it net útsette, en 'er ek de keapman net fan spylje, salang as 'er noch onfoldiene rekkeningen lizze: aanstons ta in duit ta betelje, is de baas. It liket moai de blêden of de winst fan in oarmans jild te rispjen; mar skuld stiet skurf, en by 't eintsjesluten is 't meast de mot yn 'e pong. Lyk is ryk!

Ek ha jimme sjoen, dat it jild alles ferbyldet, wat me' op 'e wrâld winskje mei; moaie klean, swiet iten en drinken, in sinnich hynzer, in flink frommes, lykfolwat is 'erfoar te keap. Dat leart ús te'n oarden, dat wy 'er 't ien en oare ta ús plezier foar keapje moatte: want bliuwt it lizzen en wurdt it mar te heap steapele, dan is de moaiste keabelde trijegûne foar ús neat mear wurdich as in balstien. Dêrom, freonen, mei in rep betelje, en 't 'er mar goed fan nimme.

Mar, lykas de stedljuwe sizze, Duren is een schone stad; en dêrom is 't bêst, dat wy sa keapje en gastrearje, dat wy keapjende en gastrearjende bliuwe; net allinne foar in pear jier, of salang as de wâl it skip keart, mar alle jierren fan ús libben. En bliuwt 'er dan noch in klipke oer, safolle te better. ‘De ko dea, en 't hea op,’ ik wyt net, dat is sa raar; dat binne wy Friezen sa net wend, hoewol it no mei de Frânske franjes en hierkrollen al in bytsje yn swang komt. As de âlders wei binne, en de berntsjes fine dan noch in aike yn 't nêst, dat is sa aardich; dan kinne hja sjen, dat heit en mem noch om har tocht hawwe. Dat is ommers folle gnapper as dat se yn 't lege nêst sjenne, en sizze: ‘De hinnen leinen goed, mar sy hawwe alle aaien opfretten.’ Surséance van betaling! Faillissement! O, dat binne ougryslike liltse wurden yn 'e Ljouwerter krante! Hja geane in from minske troch ieren en sinen hinne! It wol egentlik sizze: ‘Me' kinne 'n lûs net mear nimme as 't libben.’

Te Ljouwert op 'e Grêftswâl ha 'k in âldfeint kend, dy allinne mei in gammele suster omkrúste en meast te bêd lei. Hy hie in gjirr'ch rite, dy folle duorre fan 'e earste jannewaris ôf oan 'e lêste desimber ta. Sneons op merkedei, as it giseljen dien wie, dan koft er in fearn weake hoiteflip op 'e Wurdumerdyk, en dat lei er dan beskûl efter de treppen, dêr syn suster it as in Sint-Neklaas fûn, en sa bliid as in bern opsmûsde. Foar himsels koe 'er dat net ôf: hy hie alle jûnen, efkes foar't er nei koai gong, in plezierke, dat him nin duit koste. Dan gloep er as in dief op hoasfuotlingen yn 'e kelder, die de izeren kiste su-

[p. 54]

nichjes iepen, en liet syn eagen weidzje oer de pongen mei goudjild, dy't er dêr yn flijd hie. Op in moarntiid bleaune de finsters sletten, en om't de buorren dat net wend wiene, krigen hja betinking op dieven. De witsjers fan 't hôf stieken de doar iepen, fûnen suster te bêd, mar broer ... Ja, broer, minsken!... mei de grize holle beknypt yn 'e izeren kiste; want it swiere izeren teksel wie him op 'e nekke flapt, wylst er djip, hiel djip nei syn jildpongen seach. O, do satan fan it jild!

No haw ik ek in spylman te Ljouwert kend, dy it ongelok hie om seistûzen gûne út it doaske fan Pandora, of de lotterij, te striken. De man wie sa ryk as de prins, en om noch helte riker te wêzen liet er alles ferwikselje yn bare dûkaten. Hy woe net langer op 'e fioele spylje, mar út 'e wisse libje. Syn okkebyld fan in wiif, ontsjutske moai mei har bleist'rige jûpe oan, en de eagen yn in bosk wylde lokken betrollemolle, hie alle jûnen in oansit fan rabbige froulju, dêr nin lewaskes, nin kofje mei tsjokke rjemme, of twiebakken mei bytlingen, sparre waarden. De trije dochters, jenten en drenten jufferkes yn 'e dagen fan 'e optochte, wiene deis en sneins yn 't brat; oerdei, as se oan 't strôtskaven wiene, biggelen har gleone linten by 't gat del, en jûns spilen se mei de boartfammen in jaske of in blufspultsje. Mynhear, in darkert mei in brodze fan trije dassen om 'e hals, wie meast útfanhûs yn 'e Hopsek, of mei syn brúntsje nei Trije-Romers ta, dêr geryflike freonen him selskip hâlden, salang as er in drip yn 'e flesse hie. De seistûzen gûne oan dûkaten, dy hinge er ... ja, wêr hinge er dy? ried ris, minsken! ... dy hinge er boppe oan in balke fan 'e keamer yn in fisknetsje op, en dêr diene heit en mem mei de leave berntsjes alle dagen elts in greep út neidat se fan neden hiene. Mar it gong mei dat fisknetsje, lykas mei alle dingen, dêr wol ôfgiet, mar net bykomt; yn twa jier wie it glêd leech, en it hûsgesin fan 'e want yn 'e tomme. Us goede spylman naam it keallebout wer op; syn moaie dochters gongen oan 't komeedzjespyljen, en dreauwene 'er in bytsje bline nearring onder; mefrou gong oan 'e wasktobbe om de skriuwersjonges foar in skeljen yn 'e wike te bewaskjen en te bewringen, en ta beslút waard de hûsbaas mei it bêdstrie betelle.

No wol ik 'er dit mar mei sizze: wy moatte safolle net pronkje, net smarre, net kofjehûsrinne, net omflinterje en hurddrave as de spylman mei wiif en bern die; en wy moatte sa djip net yn 'e izeren kiste sjen, as de âldfeint die. Want sa as de spylman die is 't gau: ‘Bek ta, pong iepen,’ en wy wurde mei wiif en berntsjes sa earm as in sweal; en lykas de âldfeint, dan komt de divel mei in glûpske taast, en flapt it teksel fan 'e izeren kiste ticht, dat ús de nekkebonken kreakje, sonder dat wy fan al ús jild in drip wille hân hawwe. Dêrom, freonen, as 't in bytsje liket, tuske de spylman en de âldfeint midstroch! Amen!

j.h.h.

Ut wie 't! Dêr fleach de boel oerein en trochinoar as 't de Wyldermerke wie. De stuollen makken romte, de taffeltsjes loeken se yn 't midden, en dêr de froulju en manlju yn bonte rigels omhinne. ‘No noch briker,’ sei Gabe;‘earst in weardshûs, doe in tsjerke en no in keamer dêr fammen en feinten te bier binne. It is komeedzje, en dit sil de neikluft wêze.’

De hear. Ret, Gabe! Dit is het Nanut, moet je wete. Wy hawwe hjir in sekfol nocht foar in bytsje jild. Hoe het it de skroar foldien?

Gabe. Skoan, hear! Skoan! Mar ik soe hast wol sizze, dat dy preker ek in skroar wie. Hy makket rokjes foar alleman; en hja sitte de minsken as se har om it liif getten binne.

De hear. Ja! En is 't net nuver? Dochs wol nimmen se net oanha. Elts smyt se syn buorman op 'e hûd, en seit: ‘Dêr, heite! Dat baitsje past my net; it is foar dy.’

Gabe. Krekt as by ús, en oeral. It liket oars frjemd, as de nammen 'er sa dúdlik op lettere binne. Mar soe me' dy preker ek ris praaie kinne? Sy sizze, dat me' him sawat heine moat. Hy is ommers net grutsk, hear?

De hear. Hy is alteas lang. Wy sill' 't ris besiikje. (Sy geane nei de preker ta, dy by 't wiif fan de hear stiet te pratenk.) In wurdsje, as 't je b'leaft! Hjir kom ik mei Gabe Pibes oan.

[p. 55]

De preker. Bisto Gabe Skroar? Bliid dat 'k dy sjen, man! Leaver in skroar mei in kop, as in boargemaster sonder. Hoe stiet it libben, Gabe? Thús ek goed?

Gabe. Allegearre fiks yn 'e heak, hear. Heit begûn ferline jier wakker nei de lodde te rûken; mar dy is no allehiel wer yn 'e onderwâl opskrabe.

De preker. Hesto It marke makke, Gabe?

Gabe. Ja, hear; hoe freegje jy dat sa?

De preker. Dat is moai; foar in skroar, soe 'k sizze, freeslike moai. Ik bin út it wetterlân; ik fetsje it. Helleste dyn hert noch wolris op mei sjongen?

Gabe. Hie 'k mar watte te sjongen, hear! Want de lietsjes fan ús boerefolk is sok túch, me' soe jin ferfije, dat me' in Fries wie: sa laf as luzen, en smoarch 'erby. As se dêr it kielsgat goed fan opskuorre, soe me' sizze, dat ús froulju papierblazers en de jongfeinten yn har bernskens wiene. My tocht, ta Nut fan Al 't Gemien mocht dat wol wat oars.

De preker. Gnap sein, Gabe. Mar hoe krigeste it oars? Mei in lietsje, dat eltsenien noaskje sil, is 't nau te hitten. En it komt noch mear op 'e wize as de wurden oan. Fan hondert spyllju en rimers net ien, dy't 'erefter is! It is net keunstich en net bot, net skrander en net laf, net heech en net plat; ik wyt net wat 't is.

Gabe. Mar as jy it net wite, wa wit it dan?

De preker. Me' kin dat better fiele as sizze, Gabe; en dy wite wol as syn lietsje goed is, dy moat it mar onder de minsken stjoere. Schep vreugde in 't leven, en Wilhelmus van Nassauwen binne goede lietsjes; dy hawwe se foar fjirtich en twahondert jier al ophelle, en dêr wolle se noch wol oan. Mar as de minsken, dêr 't foar is, it lietsje net sjonge wolle, dan het it mar ien brek; dan doocht it net.

Gabe. Sêft, hear! Sêft wat! sa lûd net op it Nut. De folkslietsjes, dy se de bern op 'e skoalle tapije wolle, dy binne wol troch tweintich keurmasters itige; de gouden priis hawwe se strutsen; se moatte pardoes moai wêze; en as de bern fan skoalle binne wolle s' 'er nin bek fan opdwaan. Me' heart se noait op strjitte, en hiel-komselden yn selskip. It komt altyd wer op Jerobbedop en Hup, Marianneke del. Wat sis je dêrfan?

De preker. No, as dat sa is, ik hâld fol, dan doge se net. It soe in bewiis wêze, dat yn 'e wurden fan Het meisje van Scheveningen, en fan Hup, Marianneke, mei al har laffens en smoargens, dochs watte sit, dat yn dy folkslietsjes net is, en dat in keardel mei in kop 'er dochs yn bringe soe. Wolle sy se tsjeppe dichtstikjes neame, ik haw 'er neat tsjin; mar dan binne it noch nin lietsjes.

Gabe. Mar as de Munsterljuwe leaver flant'rige skylfisk as ferske meie, waans skuld is dat? De ferske fisk sines, of de Munsterljuwe har smaak?

De preker. Do wolste sizze, Gabe, dat de ljuwe har smaak bedoarn is, en dat hja dêrom dy folkslietsjes net sjonge wolle. Foar de helte is 't wier, en dêrtroch ferswolgje se sa maklik in bulte onhuerens en laffens; mar foar de oare helt is har it ear en hert noch sa geef wol, dat se noait in strjitdeuntsje algemien oannimme sille, dat yn 'e wize net watte moais, en yn 'e wurden net watte luftichs het. En lykas se om dat moaie en luftige in bulte onhuerens en laffens graach ferdouwe, sa soene se om wat teamich riddenearjen yn 'e folkslietsjes neat jaan, as 'er dat fine mar yn siet, dat egentlik de doar tadocht. Aste de minsken in lietsje jouste, dat yn wierheid in lietsje is, dan moatte hja sjonge as se wolle as net.

Gabe. Wel, dat wie wol onnoazel, dat 'er onder fyftich rimers noch net ien is, dy in lietsje meitsje kin.

De preker. It liket onnoazel, omdat it lietsje in onnoazel ding liket, mar dêr is neat slimmer. Hark ris, Gabe! Us foarâlders, dêr de keningen har sjongers en spyllju út hellen, wienen 'er tige efter; de âlde bier'salmen wize it noch út; mar wy binne no earmelytse yn dat ding. Sjoch, ik bin nin poep, mar eare dy't d'eare takomt, de Dútsers hawwe 'er jit in hantsje fan. Har wizen binne tsjep, en har wurden noch folle moaier; dêr is krekt dat fine snaarke yn rekke, dat ús oan 'e hertier komt.

Gabe. Dat is in wurd nei myn hert, hear! Ik doarst it net sizze.

[p. 56]

De preker. Hoe! Ferstieste dan Dútsk?

Gabe. Nee, hear! Mar de hantsjemieren, dy wy simmers krije, ha 'k wolris faak te fiter mei sjongen. Sont Bonaparte dat foltsen ris omgien het, stappe se sa kreas as in hoants, en har âlde doedelomdoe is ek feroare. Ferline jier krigen wy de nije griente fan Paderborn, en doe wie 'er ien onder, dy 't moai goe' rêde koe; want hy hie de seine op skouder nomd, allinne om ús lân ris fergees te besjen. As me' safier fan dy keardel siet, dat me' him net rûke koe, en him dan sjongen hearde, soe nin minske sein hawwe dat it in poep wie; sa moai song dy keardel: hy hie in fal yn syn stimme, it wie in lust. Hy koe de moaiste nije lietsjes allegearre, en dêr het er my safolle fan ferdútse, dat ik it klear begrypje kin.

De preker. Is 't sa? Ik tochte al, hoe komt 'er hjir en dêr in set út Dútske sankjes yn dy lietsjes fan in skroar. Mar it rokje, datste har oantein heste, is sa goe' Frysk, dat immen, dy 't net wiste, noait sizze soe, dat 'er in poepelucht oan wie.

Master. Wy moatte fuort, Gabe! Witste wol, dat de moanne sit?

Gabe. Kom, ja, master. (Hy hellet depong út, en rinkelt mei it jild tsjin 'e preker.) Mar wy sille earst it beesteguod útjeie, om fan 'e kastlein ôf te kommen. (Hy giet nei de kastlein.)

Mefrou. Dat is in nuver bern, master!

Master. Jawol is hy dat, mefrou! En hy is 't ek al ier west. Want ik ken him; ik haw him mei de pin opfokke. Doe't er sa'n foech jonge wie, en by my te skoalle gong, krigen wy krekt de nije draai fan learen. No hie ik in bytsje te min fan 't nije ljocht, en myn ondermaster, in grien Ljouwerter feintsje, watte tefolle: want dy hie 't by lantearnen fol; it skynde him sels blyn. Dy woe mar net lije, dat de bern in mich deabruiden. ‘Gij moogt gene dieren zonder reden doden,’ sei er tsjin 'e boerejonges, ‘dezelve hebben zowel gevoel en leven als gij.’ Mar Gabe flapte lykwol alle skoften in pear hondert dea, en doe er ris in blauwe gonzer yn 'e fûst hie, dat de ondermaster it seach, sei dy hiel parmantich tsjin him: ‘Gabe, breng die mug naar buiten, en laat dezelve vliegen; dezelve heeft u geen kwaad gedaan, en gij moogt dezelve ook geen kwaad doen.’ Gabe gong sunichjes de doar út, seach ris yn 'e loft, kaam werom, en sette de mich hiel foarsichtich tuske tomme en finger foar de ondermaster del. Dy frege him, wat dat betsjutte. ‘It reint, master!’ sei Gabe. ‘It earme bist soe trûzich wurde.’

Mefrou. Dy kreupele biis! Stil, dêr is er al wer.

Gabe. Master, it gelach is betelle.

Master. No, segen en sondheid, freonen!

Gabe. En earlik jild 'erby. (Hja fûstkje.)

De oare trije. Ek sa! Gereis!

j.h.h.