Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw

(1985)–Donald Haks

[p. 175]

Hoofdstuk VI
Scheiding van tafel en bed en echtscheiding

‘Wat is er gemeender in onse Eeuw als dat het huys-gesind door onderling huys-gekrakkeel ontroert wordt? Dat de gehuwde somtijds met geene mindere onbesonnenheid seer trouwloos doet van den ander scheiden alsse sig onderling verbonden hebben. Die het nog by den anderen houden, stigten voor het meerendeel binnen hunne muren eene helle van eene vervloekte verwarring’.

Tako Hajo van den Honert, De waaragtige wegen die Godt met den menschen houdt, Leiden 1741⁴, 2 dl., I, p. 604.

1. Moralisten over huwelijkse problemen

‘Der is geen huys sonder kruys...volgens de ondervinding van alle tijden’, schreef Bernard Cremer in 1737 in zijn Evangelische zeden-keten.1 Daarmee vertolkte hij de mening van vele moralisten die in hun werk toonden oog te hebben voor de problemen die met de huwelijkse staat samen kunnen gaan. Aan bijbelse voorbeelden of citaten had men in dit opzicht geen gebrek. Graag werden de Spreuken van Salomo aangehaald: ‘'t is beter te woonen op eenen hoeck des dacks, dan met een kijfachtige Huysvrouwe’.2 Sommigen meenden, maar het is de moralist misschien eigen een niet al te zonnige blik op de eigen tijd te hebben, dat het met de huiselijke twisten erger gesteld was dan in vroeger dagen. Van den Honert stelde dat er niets gewoner was in zijn tijd dan gekrakeel in het gezin. In 1792 schreef de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen een prijsvraag uit waarin onder meer gevraagd werd om een ‘aanwijzing der oorzaken van het weinige geluk in veele huisgezinnen’. Jacob van Ouwerkerk de Vries, die zijn inzending met de zilveren penning zag bekroond, schreef grimmig dat hij wel honderden voorbeelden van bedorven huishoudingen kon geven.3

Welke voetangels en klemmen konden de echtgenoten op de weg die ze te gaan hadden, tegenkomen? Heerszucht is zo'n rustverstoorder. De boven aangehaalde passage uit Spreuken doelde daar al op. Maar niet alleen vrouwen werden van deze zonde beticht, ook mannen werden gewaarschuwd voor de gevolgen als ze hun echtgenote uit redeloosheid klein hielden.4 Een andere mogelijke bron van onderling ongenoegen vormen de kinderen. Bij de opvoeding past taai geduld en vooral ook eenstemmigheid onder de ouders, welke echter vaak afwezig is omdat, zo meent Bodisco, de vrouw meestal tot toegevendheid geneigd is waar de man de teugels wat strakker zou willen aanhalen. Zo worden nog meer aanleidingen genoemd die wrevel kunnen verwekken zoals verkwisting, dronkenschap, lichamelijk ongemak of een blijkende onvruchtbaarheid van de vrouw.5

[p. 176]

Men signaleert de moeilijkheden die uit de echtverbintenis voort kunnen komen, maar men wijdt er niet over uit, evenmin, zoals we zullen zien, over de vraag hoe ze op te lossen. De reden daarvoor is dat men als diepste oorzaak van het soort echtelijke verwijdering dat verder gaat dan onvermijdbaar geachte onenigheden over dagelijkse aangelegenheden, een verkeerde partnerkeuze ziet. De Amsterdamse predikant Petrus Wittewrongel schreef in de tweede helft van de 17de eeuw dan ook, dat wil het huwelijk geen verdriet en bitterheid geven, er bij de keuze van een partij weloverwogen te werk moet worden gegaan.6 We krijgen het soort raadgevingen te horen dat we in een eerder hoofdstuk al tegenkwamen: de partner moet niet te veel verschillen in leeftijd, staat en karakter, moet van hetzelfde geloof zijn en vooral niet mag het huwelijk op verkeerde gronden als natuurlijke driften of materieel gewin worden aangegaan. Andere, wat verder van een lichtvaardige partnerkeuze verwijderde oorzaken noemde men ook wel. Bodisco wees, wel zo passend in een verhandeling van het Nut, op de onheilen die een slechte opvoeding teweeg konden brengen in de huishouding. Men miste dan huiselijke deugden als verdraagzaamheid die in het gezin op straffe van getwist onmisbaar waren.7 Jaloezie beschouwde men als een der ernstiger oorzaken van echtelijk onheil, ook wel ‘eenen duyvel in huys’ genoemd. Weliswaar werd geponeerd dat het om ‘een ingeschaapen’ drift gaat die altijd inherent aan oprechte liefde is, maar hij mag niet verworden tot een wantrouwen jegens de ander.8 De katholiek Hazart knoopte aan de behandeling van de oorzaken van ongeluk in de huwelijken een beschouwing vast over het verschil tussen man en vrouw. Tussen de ‘lichamelycke humeuren’ van de beide geslachten is een onderscheid als van water en vuur, aarde en lucht. De vrouw is vriendelijker, zachter en buigzamer van aard terwijl de man krachtiger is. Dit is de oorzaak van veel ongeluk en ‘alsoo stellen die contrarie humeuren van man ende vrouwe in het Houwelyck alles in roere’. Zijn er dan nooit gelukkige huwelijken, vroeg Hazart zich af, want mannen en vrouwen van gelijke aard bestaan immers niet? Die zijn er wel, want er zijn veel getrouwden ‘die haere passien breken, ende uyt deught aen malkanderen wijcken en toegeven’.9

Met deze laatste woorden is de vraag die we voornamen nu te stellen gedeeltelijk al beantwoord: welke remedie is er bij twisten tussen man en vrouw? Men was daar pessimistisch over. De 17de- en vroeg 18de-eeuwse schrijvers houden hun lezers allereerst voor te berusten in hun lot. Man en vrouw moeten gewillig buigen onder het kruis dat hen te dragen werd gegeven, het verdriet zonder morren verwerken en beseffen dat het huwelijk van God afkomstig is en dat ze ontzag moeten hebben voor Gods wegen en werken.10 Meer dan deze predikers dringen laat 18de-eeuwse schrijvers er op aan te werken aan verbetering. Voor de vrouw ziet men bij twisten nog wel eens een eigen taak weggelegd. Omdat de man van nature opvliegend is, moet zij met haar vriendelijkheid hem tot rust brengen.11

[p. 177]

Bemiddeling van buiten kan, menen deze schrijvers, van nut zijn zolang het een goede vriend of verwant die zwijgen kan betreft.12 Maar helpt niets, dan moeten ‘Reden en Godsdienst’ redding brengen en moet men betere tijden afwachten. ‘Het Huwelijk hebbe eenige smerten; maar de ongetrouwde staat kent geen vermaaken’ tracht Martinet te troosten.13

Zoals we zagen preekten deze moralisten de onderlinge vermaning, het geduld en als er geen uitzicht meer is, de lijdzaamheid. Toch klaagden ze er wel eens over dat er lieden waren die hun raadgevingen niet ter harte namen. Van den Honert schreef dat als de keuze van een huwelijkspartner was gemaakt en deze verkeerd uitviel, men niet mocht scheiden. Blijkens de uitlatingen van de altijd wat zwartgallige Smytegelt gebeurde dat maar al te vaak: ‘Al dat scheiden van die Huwelyken is de dood in ons land’.14 Op welke wijze een huwelijk wettelijk kon worden ontbonden, zullen we in de volgende paragraaf bespreken.

2. Het recht en zijn critici

Schrijven over frequentie en motivatie van huwelijksontbinding met wet en rechtspraak als bronnen heeft tot gevolg dat met een tweetal beperkingen genoegen moet worden genomen. Ten eerste krijgt de onderzoeker niet of nauwelijks zicht op die huwelijksontbindingen die zonder inmenging van de rechter plaatsvinden, in het geval dat een echtpaar eenvoudigweg de echtelijke samenwoning opbreekt dan wel een man of vrouw die door de partner is verlaten van dit feit geen mededeling aan de autoriteiten doet. De tweede beperking is dat de onderzoeker in zijn informatie afhankelijk raakt van de wettelijke bepalingen waarnaar een echtpaar dat scheiden wil zich moet richten. Binnen het echtscheidingsrecht heeft men wel eens een tweedeling aangebracht tussen die echtscheidingsgronden die berusten op het schuld beginsel en die berusten op het ontwrichtingsbeginsel. Het eerste gaat er van uit dat door de aantoonbare schuld van één der echtgenoten de huwelijksband ondraaglijk wordt, het tweede dat de door één of beide echtgenoten ervaren onmogelijkheid tot verder samenleven voldoende grond voor de ontbinding van het huwelijk geeft.15 In Nederland was tot voor kort het schuldbeginsel de grondslag van het echtscheidingsrecht. Dientengevolge hebben partijen zich tijdens een proces in hun opgegeven motieven om tot echtscheiding te komen, sterk laten leiden door de inhoud die de wetgever aan het beginsel ‘schuld’ gaf. De onderzoeker moet daar rekening mee houden. Om twee voorbeelden, uit Nederland en de Verenigde Staten, te noemen: uit een onderzoek van Douma naar de ten processe aangevoerde echtscheidingsgronden in 1962 in Nederland bleek dat men zich in 95% van de gevallen beriep op ‘overspel’. In dezelfde tijd werd in Amerika 60% van alle echtscheidingen uitgesproken op grond van ‘wreedheid’.16 Om hieruit te concluderen dat de Nederlandse echtgenoot of echtgenote overspelig en de Amerikaanse een bruut is, zou ridicuul zijn:

[p. 178]

men richtte zich op de ruimte die de wet bood.

Met deze twee beperkingen moeten we dus leven in ons onderzoek naar huwelijksontbinding in het laat 17de- en 18de-eeuwse Holland. Diegenen die op eigen gezag uiteengingen, kennen we niet. Naar voren gebrachte beweegredenen zijn gekleurd door het recht. Aan dit laatste besteden we nu aandacht.

Volgens het vóór de Hervorming in de Nederlanden geldende kanoniek recht was het huwelijk onontbindbaar. De katholieke kerk kon dit beginsel doorvoeren toen zowel wetgeving als rechtspraak in haar handen waren gekomen. Wel kon nietigverklaring van het huwelijk volgen als men kon aantonen dat bij de sluiting van het huwelijk vormfouten waren begaan of bepaalde huwelijksbeletselen over het hoofd waren gezien, zoals het onder dwang van ouders instemmen met een huwelijk of het trouwen binnen de verboden graden van verwantschap. Ook was een scheiding van tafel en bed - waarbij de huwelijksband in stand bleef, maar de plicht tot samenwonen werd opgeheven - mogelijk, zeker op grond van door één der echtgenoten begaan overspel, maar verder volgens redenen die ter beoordeling van de geestelijke rechter stonden.17 We spraken hier in het eerste hoofdstuk al met betrekking tot Frankrijk over.

Daar stipten we ook al aan dat men binnen de kringen der Hervorming anders over de ontbinding van het huwelijk dacht dan in de katholieke kerk. Weliswaar meenden de protestanten dat het huwelijk in beginsel onontbindbaar was, maar zij namen aan dat enkele uitzonderingen van toepassing waren. Alle protestantse theologen die hierover schreven waren het erover eens dat overspel volgens Mattheus XIX:9 reden tot echtscheiding gaf met het recht op hertrouwen. Hoewel met aarzeling stonden de meeste theologen instemmend tegenover een wat ruime interpretatie van een passage in I Corinth. VII: 15 waar Paulus zegt dat als een ongelovige van de gelovige scheidt de laatste zich niet meer aan de eerste gebonden hoeft te achten. Algemener opgevat stelden vele theologen nu dat als iemand door zijn huwelijkspartner op kwaadwillige wijze verlaten werd zodat deze de levensgemeenschap van het huwelijk verbrak, de verlatene een nieuw huwelijk aan mocht gaan. Zo was naast overspel een tweede echtscheidingsgrond ontstaan, de kwaadwillige verlating. Wel gingen enkele protestanten nog verder door te menen dat Christus bij het noemen van overspel als echtscheidingsgrond andere redenen, namelijk even erge misdaden als vadermoord, verraad of een misdaad waarop verbanning volgde, niet uitgesloten had. Maar deze opvattingen vonden geen breed gehoor.18

Het zou zeker interessant zijn om op systematische wijze te onderzoeken hoe de verschillende interpretaties die binnen de Hervorming over echtscheiding zijn geformuleerd, door de Nederlandse theologen werden beoordeeld. Maar dat zou ons buiten het kader van deze studie voeren. We zullen ons beperken tot het signaleren van een aantal meningen. Dat

[p. 179]

overspel een gerede grond tot echtscheiding gaf, werd door niemand betwist. Op de provinciale synode van Holland en Zeeland te Dordrecht in 1574 meende men dat iemand wiens partner overspel begaan had, van de overheid het recht moest krijgen te scheiden. Latere synodes, o.a. de nationale van 1578, kwamen tot dezelfde conclusie.19 Over kwaadwillige verlating bestond aanmerkelijk meer onzekerheid en in elk geval tot aan het eind van de 18de eeuw bleven de meningen hierover verschillen. Afkeuring schemerde door toen op de synode te Schiedam in 1588 iemand zich beriep op de passage in Paulus' brief aan de Corinthiërs, grondslag immers voor kwaadwillige verlating, en de aanwezigen meenden dat de bijbeltekst sprak over de ‘ongelovige heydenen, zynde gans buyten Godts verbondt’, een letterlijke interpretatie dus.20 Aan het eind van de 18de eeuw twijfelden Buurt en in iets mindere mate Nuys Klinkenberg of behalve om overspel echtscheiding nog wel om een andere reden toegelaten kon worden.21 Volstrekt afwijzend stonden de 17de-eeuwse remonstranten Episcopius en Van Limburgh tegenover de kwaadwillige verlating als echtscheidingsgrond. Onder sommige doperse groepen had de gewoonte geheerst dat een lid dat uit de gemeente gebannen werd tevens door zijn man of vrouw gemeden diende te worden, hetgeen bij de overheid en de gereformeerde kerk scherpe reacties teweegbracht. Waarschijnlijk om niet de indruk te wekken met de doopsgezinden te sympathiseren, keerden de beide vooraanstaande remonstranten zich niet alleen tegen deze echtmijding maar ook tegen de verlating als echtscheidingsgrond.22 Bij de meeste auteurs lijken de beide echtscheidingsgronden echter geaccepteerd te zijn.23 Er was slechts één schrijver die dieper inging op mogelijk andere redenen tot huwelijksontbinding om te concluderen dat men niet verder dan tot overspel en kwaadwillige verlating moest gaan en dat was Voetius. De Utrechtse theoloog verwierp de mening van Melanchton dat echtscheiding verleend kon worden als de man zijn vrouw zo hard en wreed behandelde dat ze haar leven niet meer zeker was. Ook keerde hij zich tegen de opvatting als zou een man die door een begane moord of roof zijn vrouw en kinderen in de steek liet om aan de justitie te ontsnappen als een kwaadwillige verlater kunnen worden beschouwd. De vrouw behoort, schrijft Voetius droogjes, ook in dit geval de man te volgen.24

De politiek en kerkelijk gewijzigde omstandigheden tijdens de Opstand hadden tot gevolg dat de overheid de wetgeving en rechtspraak in huwelijkse zaken naar zich toe trok. Met betrekking tot de ontbinding van het huwelijk handhaafde de Politieke Ordonnantie van 1580, waarin zoals we eerder zagen door de Staten van Holland een aantal bepalingen over het huwelijksrecht was vastgelegd, de mogelijkheid van nietigverklaring van het huwelijk wanneer de vereisten die de ordonnantie voorschreef niet in acht waren genomen. Dit kon bijvoorbeeld plaatsvinden bij huwen binnen de verboden graden van verwantschap, de afwezigheid van ouderlijke toestemming bij minderjarigen of aantoonbare onmacht tot de voortplan-

[p. 180]

ting.25 Over de scheiding van tafel en bed zijn nooit bepalingen vastgelegd zodat de situatie van vóór de Hervorming bleef bestaan. Deze scheiding was alleen verkrijgbaar door een uitspraak van de rechter en in Amsterdam had men in 1586 zelfs een boete gesteld op het eigenmachtig opbreken van de samenwoning.26 Welke omstandigheden tot deze altijd als tijdelijk bedoelde scheiding aanleiding konden geven, was ter beoordeling van de rechter. Van Bynkershoek, president van de Hoge Raad, liet zich hier nogal gemelijk over uit: ‘zo verre is het byna tegenwoordig by ons gekomen, dat tot scheiding van Tafel en Bed de enkele toestemming van beide de Echtgenooten volstaan kan...Wat my aanbelangt, ik meen dat 'er een reden wezen moet, en wel eene zeer gewigtige reden...’. In die zin lieten ook de Haarlemse schepenen zich in 1744 uit.27 Sommige auteurs putten zich wel uit in het opsommen van allerlei redenen maar het feit dat ze mishandeling en ruzies daaronder rekenden, geeft de ruimte of een scheiding van tafel en bed te verkrijgen voldoende aan.28

In de Politieke Ordonnantie werd slechts één echtscheidingsgrond, overspel, genoemd.29 Ook De Groot, in zijn Inleidinge, meent in 1620 nog dat om geen andere reden het huwelijk ontbonden kan worden en pas in de aantekeningen van Van Groenewegen op De Groots Inleidinge, daterend van 1644, wordt tevens kwaadwillige verlating genoemd. Sedertdien zijn de beide gronden in de juridische handboeken onder verwijzing naar de rechtspraktijk gemeengoed geworden.30 Wat werd nu door de meest vooraanstaande juristen onder beide en vooral de tweede echtscheidingsgrond verstaan die zoals we zagen, een zekere rekbaarheid bezat? Met overspel, dit zal weinig uitleg behoeven, bedoelde men de gemeenschap van een gehuwde met een ander dan zijn huwelijkspartner. Tussen man en vrouw maakte men geen onderscheid. Kwaadwillige verlating valt te omschrijven als het met kwade opzet verlaten van de echtgenoot zonder de wil te hebben terug te keren. De jurist Hendrik Brouwer maakte duidelijk dat hem een zeer strikte uitleg voor ogen stond. Vlucht of verbanning vanwege een gepleegd misdrijf, of gevangenschap in een vreemd land, zo schrijft hij, vallen niet als kwaadwillige verlating te interpreteren, evenmin als misdaden in het algemeen een grond tot echtscheiding bieden.31 De ontbinding van het huwelijk kon alleen plaatsvinden op verzoek van de onschuldige partij, geschiedde met andere woorden, niet automatisch. Het ligt voor de hand dat verlating pas goed bewezen kon worden door een min of meer langdurige afwezigheid van man of vrouw.32 De afwezigheid in Holland van een bij wet vastgelegde bepaling over kwaadwillige verlating had tot gevolg dat er geen vaste regel bestond over de termijn waarna een verlatene bij de rechter om echtscheiding mocht verzoeken, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Gelderland waar men een periode van zeven jaar aanhield. Dit was daarom in Holland een zaak die aan de rechtbank overgelaten werd en welke maatstaven men in dit opzicht aanhield, zullen we in één van de volgende paragrafen nagaan.

[p. 181]

Zoals gezegd stuitten vanaf de tweede helft van de 17de eeuw de twee ons bekende echtscheidingsgronden onder de juristen nauwelijks op bezwaren. Het was integendeel juist zo dat zich in de loop van de 18de eeuw in academische dissertaties en verhandelingen van advocaten een discussie ontspon over de vraag of de mogelijkheden om tot echtscheiding te komen niet konden worden verruimd.33 Zonder naar volledigheid te willen streven, behandelen we een aantal van deze studies. Uitgangspunt voor de auteurs vormde de aan het natuurrecht ontleende contracttheorie. De aard van alle gebeurtenissen, zo redeneerde men, brengt met zich dat als de ene partij in de nakoming van het contract in gebreke blijft, de andere partij zich van het contract ontslagen mag achten en gerechtigd is een nieuwe verbintenis aan te gaan. Onder verwijzing naar de ook in de Republiek invloedrijke natuurrechtgeleerde Pufendorf verklaarde men deze contracttheorie van toepassing op het huwelijk. Eén auteur drukte het in 1781 zo uit dat het huwelijk als contract kon worden ontbonden als een van beide echtgenoten ‘de essentieele articulen der echtverbintenis geschonden heeft, of door eigen toedoen buiten staat is te volbrengen en naar te komen’.34 Het moge duidelijk zijn dat het er dan om gaat wat men verstaat onder de ‘essentieele articulen’.

Voor de Amsterdamse advocaat Herman Noordkerk was dat de wederzijdse aanspraak die de echtgenoten hadden op elkaars lichaam en het vormde het uitgangspunt om te betogen dat sodomie (homoseksualiteit) van de echtgenoot een reden tot echtscheiding behoorde te zijn. Deze stelling had hij in 1730, het jaar van de grote sodomietenvervolging, verdedigd in een echtscheidingsprocedure voor een vrouw wier man zich schuldig had gemaakt aan homoseksuele handelingen en kort daarna wijdde hij er de hier genoemde verhandeling aan. Hij beweerde onder meer dat de sodomitische handeling van een gehuwde gelijk te stellen is aan overspel, een door allen erkende echtscheidingsgrond.35 De verhandeling van Noordkerk heeft duidelijk invloed gehad op andere auteurs die hem regelmatig instemmend citeerden.36 Twee vertogen, van Fiers Kappeyne en Decker uit 1753 en 1781 werden gewijd aan het probleem van de levenslange gevangenisstraf van een der echtgenoten. Beide auteurs gingen er van uit dat de voortplanting en de onderlinge steun het wezen van het huwelijk uitmaakten en zij leidden hier uit af dat een vrouw wier echtgenoot terecht tot een ‘eeuwigdurende’ opsluiting, zonder dat zij toegang tot hem kreeg veroordeeld was, om ontbinding van het huwelijk mocht verzoeken.37 De aan het eind van de 18de eeuw sterk levende gedachte dat de voorspoed en het geluk van de maatschappij in hoge mate afhankelijk waren van het voortbrengen en opvoeden van kinderen zette een tweetal schrijvers op het spoor van de echtscheiding. Zo werd betoogd dat de weigering van de huwelijkse plicht en onvruchtbaarheid het huwelijk kon doen ontbinden.38 Meer aandacht verdient de misschien wel meest interessante en opmerkelijke van de hier vermelde verhandelingen, op naam

[p. 182]

illustratie

8. C.W. Decker, Verhandeling, aangaande den ontbinding van den echt, ter zaake van confinement, Amsterdam 1781, K.B. 's-Gravenhage.
Echtscheiding was in Holland in de 17de en 18de eeuw alleen toegestaan op grond van overspel of kwaadwillige verlating. In de tweede helft van de 18de eeuw ontspon zich een discussie over verruiming van de echtscheidingsgronden. C.W. Decker verdedigde de stelling dat levenslange gevangenisstraf een nieuwe echtscheidingsgrond moest zijn.

[p. 183]

van Hendrik Engelkens uit 1779. Naar zijn overtuiging was het voornaamste doel van het huwelijk gelegen in de verwekking en opvoeding van kinderen. Aan het laatste stelde hij zeer hoge en ook wel hoogdravende eisen. Het was de ouderlijke plicht de kinderen vanaf de eerste levensjaren de beginselen van deugdzaamheid en eerbaarheid bij te brengen zodat ze als waardige burgers wisten hoe hun bijdrage te leveren aan het heil en geluk van het vaderland.39 Maar wat moest hier van komen als ouders hun kroost de slechtst denkbare voorbeelden van het kwaad voorschotelden? Werden slecht opgevoede kinderen niet zelf slecht en misdadig? En als nu het huwelijk ontbonden kon worden wegens het door impotentie niet kunnen voldoen aan de eerste huwelijksplicht, zou het dan niet vreemd zijn als echtscheiding niet toegelaten werd als een ouder zijn opvoedingsplicht niet goed kon vervullen!40 De hoge eisen die deze Groningse promovendus aan de opvoeding stelde, brachten met zich dat hij nogal gul was bij zijn opsomming van echtscheidingsgronden. Zo noemde hij o.a. overspel of zware verdenking daarvan, kwaadwillige verlating, bedreiging van het leven van de ander, eeuwige verbanning, onverdraaglijke gewoontes en onverzoenlijke vijandschap, onvruchtbaarheid, vruchtafdrijving, een gevaarlijke ziekte.41 Toch legde hij de echtscheiding nog wel een beperking op, zij het dat deze aan de essentie van zijn betoog niets afdoet. Instemmend haalde hij de Duitse natuurrechtgeleerde Boehmer aan dat voor iemand die een nieuw huwelijk aan wil gaan niets zo makkelijk zou zijn als haat, twisten, of ongelijkheid van geest te veinzen. Engelkens stelde voor om voor andere gronden dan overspel en kwaadwillige verlating, eerst een scheiding van tafel en bed toe te laten die, vergeefs gebleken, in een definitieve scheiding kon worden omgezet.42 Het valt eenvoudig vast te stellen dat geen van de hier behandelde auteurs zo ver ging als deze Engelkens, ook al is het zo dat hij niet buiten het aan het begin van deze paragraaf genoemde schuldbeginsel trad. Immers, de verwaarlozing van de opvoedingsplicht door één der echtgenoten vormde de echtscheidingsgrond.

Zoals hier en daar aangegeven werd, baseerden deze juristen zich op schrijvers over het natuurrecht als Pufendorf, Barbeyrac en Wolff. Vanaf het eind van de 17de eeuw werden door dezen meer of minder vergaande voorstellen gedaan tot verruiming van de echtscheidingsgronden.43 De drang om met het ‘goddelijk recht’ in de pas te lopen bleef echter groot. Ten onzent brachten Noordkerk en Engelkens hun echtscheidingsgronden sodomie en verwaarlozing van de opvoeding onder bij het alom erkende ‘overspel’. Deze vooral voor Engelkens merkwaardige constructie wordt mogelijk door het in Mattheus XIX:9 voorkomende πορνεια niet met ‘overspel’ te vertalen maar met ‘schanddaad’, de misdaad overspel wordt dus niet letterlijk maar als soortnaam voor even erge misdaden opgevat.44 In 1749 had De Vries deze ruime interpretatie nog afgewezen.45 Dat Fiers Kappeyne en Decker in hun verhandelingen de levenslange gevangenis-

[p. 184]

straf als een uitbreiding van kwaadwillige verlating zagen, verbaast na vooral de acrobatiek van Engelkens niet.

Er wordt hier nog aan herinnerd dat de uitbreiding van de beide echtscheidingsgronden en vooral het ruim interpreteren van het begrip ‘overspel’ door 16de-eeuwse Hervormers als o.a. Zwingli al eerder gebezigd was. Maar ondanks dit teruggrijpen op een verder verleden via het voorbeeld van natuurrechtelijke buitenlandse schrijvers kan niet worden ontkend dat in de opvattingen over echtscheiding in de Republiek een duidelijk vernieuwende tendens waarneembaar is. Het ging daarbij niet alleen om de wellicht wilde mening van jonge promovendi of voor eigen partij pleitende advocaten. In zijn aantekeningen op de Inleidinge van De Groot haalde Willem Schorer, president van de Raad van Vlaanderen, de verhandelingen van Noordkerk, Fiers Kappeyne en Decker instemmend aan. En ook de professoren Arntzenius en Van der Keessel maakten in hun handboeken en colleges melding van de mogelijkheid dat echtscheiding op grond van sodomie en gevangenisstraf kon worden verleend.46

3. Scheiding van tafel en bed: kwantitatieve aspecten

Was een echtpaar tot de beslissing gekomen door de rechter een scheiding van tafel en bed te laten uitspreken, dan was in de drie plaatsen die in dit boek zo vaak ter sprake komen, Leiden, Maassluis en Wassenaar, de procedure betrekkelijk eenvoudig. Men gaf zijn wens te kennen aan de rechtbank die de scheiding bekrachtigde. In Leiden had men na 1687 deze vrijwillige rechtspraak nog gemakkelijker gemaakt door deze buiten de rechtbank om te behandelen hetgeen vlotter ging en de om recht verzoekenden ontsloeg van de op kosten jagende verplichting een procureur in de arm te nemen. Moeilijker lag de zaak als één der echtgenoten zich tegen de scheiding verzette. Dan moest de gebruikelijke procesgang wel gevolgd worden en velde de rechtbank haar vonnis op grond van o.a. verklaringen van betrokkkenen en getuigen.

Nu zullen we ons eerst bezighouden met een aantal cijfermatige aspecten van de scheiding van tafel en bed. Uit tabel 12 vallen de absolute totalen van de scheidingen van tafel en bed in Leiden, Maassluis en Wassenaar van 1671 tot en met het jaar 1794 af te lezen. Wanneer we het onderscheid tussen de beide Leidse kolommen voor een moment terzijde laten, dan kan het volgende worden vastgesteld. Ten eerste loopt de gestage toename van het aantal scheidingen in Leiden in het oog, tot werkelijk forse aantallen toe. Waar de Leidse schepenen in het eerste decennium dat in de tabel voorkomt, gemiddeld nog net niet één echtpaar per jaar voor zich zagen verschijnen, bedroeg dit in de jaren 1781-1790 dertig. Dit sluit aan op een tweede constatering, namelijk dat de toename niet gelijkmatig over de ruim 120 jaar die het onderzoek beslaat, is verdeeld. In de periode 1771-1794, een kleine 20% van de gehele periode, vonden ruim

[p. 185]

Tabel 12 Aantal scheidingen van tafel en bed in Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1794

	Leiden^a	Leiden^b	Maassluis	Wassenaar
1671-1680	9	9	1
1681-1690	19	19
1691-1700	22	21
1701-1710	40	40		1
1711-1720	92	92	1
1721-1730	99	95	1
1731-1740	138	130	1
1741-1750	129	123
1751-1760	144	133		1
1761-1770	159	142
1771-1780	245	210	3	1
1781-1790	300	235	5
1791-1794	130	99	4	1

Toelichting: Leiden^a = aantal uitgesproken scheidingen; Leiden^b = aantal gescheiden echtparen Bron: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 H-AA; 78 A-J; A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nrs. 15-28; A.R.A., Recht. Arch. Wassenaar, inv. nrs. 61-66

44% van alle 1526 scheidingen plaats. Deze ontwikkeling geldt niet alleen voor Leiden. In Maassluis werden 16 scheidingen van tafel en bed uitgesproken waarvan 12, of 75% in de jaren na 1771. Voor Wassenaar kan hetzelfde gezegd worden daar de helft van de 4 scheidingen in die korte spanne tijds plaatsvond. Wel zijn bij Wassenaar en in mindere mate Maassluis de totalen niet van die omvang om goede gevolgtrekkingen te maken en dat brengt ons voorlopig tot een derde constatering. In het vissersstadje langs de Maas en het plattelandsgebied tussen Den Haag en Leiden werden soms decennia lang geen huwelijken op de boven beschreven wijze ontbonden en tevens zijn de aantallen, behalve bij Maassluis na 1771, zo gering dat men van een marginaal verschijnsel kan spreken. Natuurlijk moet er hier rekening worden gehouden met verschillen in bevolkingsomvang en bevolkingsontwikkeling, maar vóór dat te doen, vraagt een ander aspect onze aandacht.

Tabel 13 Van tafel en bed gescheiden en meerdere malen van tafel en bed gescheiden echtparen in totalen en indexcijfers (1701-1730 = 100) in Leiden, 1701-1794

	Gescheiden echtparen		Meerdere malen gescheiden echtparen
	totaal	index	totaal	index
1701-1730	227	100	6	100
1731-1760	386	170	28	467
1761-1794	686	302	106	1767

Bron: zie tabel 12

[p. 186]

In de boven afgedrukte tabel zijn twee kolommen voor Leiden opgenomen, één m.b.t. het aantal door schout en schepenen uitgesproken scheidingen, de ander m.b.t. het aantal gescheiden echtparen. De laatste kolom heeft vanaf 1721 steeds minder grote getallen. Dat houdt in dat er echtparen waren die meerdere malen scheidden, die dus blijkbaar na een scheiding zich hadden verzoend. Er waren 140 echtparen die van deze groep deel uitmaakten en dat deze ‘herhalers’ vooral aan het eind van de 18de eeuw te vinden zijn, ook in verhouding tot het totaal aantal gescheiden echtparen, laat de voorgaande tabel 13 zien. Daarin is de 18de eeuw in drie periodes verdeeld. Wanneer we de eerste periode buiten beschouwing laten, het aantal van 6 echtparen dat meer dan één maal scheidt, is te gering om op te kunnen bouwen, dan blijkt dat het aantal scheidende paren in de derde periode ongeveer 1,8 maal zo veel is als in de tweede periode, maar onder de echtparen die meer dan eens scheiden, is deze toename 3,8. De 140 echtparen waar het om gaat, kunnen overigens nog onderverdeeld worden. De meeste, 114, lieten voor een tweede maal een scheiding uitspreken, maar bij 16 paren gebeurde dit voor een derde keer, bij 9 voor een vierde en één echtpaar maakte zelfs voor de vijfde keer met dit doel de gang naar het stadhuis. Teunis van der Togt en Engeltje Korteweyl kwamen in 1778 voor het eerst bij de schepenen met hun scheidingsplannen, keerden in 1785 met een tussenpoos van een half jaar tot tweemaal toe om dezelfde reden terug, en herhaalden dit in 1791 en 1793.47 Tussen hun eerste en laatste bezoek dat we kunnen achterhalen, zit een periode van 15 jaar. Dat het loslaten en hernieuwen van de band zich over nog langere periodes kon uitstrekken toonden Willem Maassluys en Nelletje Hulsbeek die hun huwelijk in 1757 voor het eerst van tafel en bed lieten ontbinden, in 1763 wederom en zeventien jaar later, in 1790, voor een derde keer.48 Maar in het algemeen is de tijdsduur tussen de scheidingen minder lang dan men uit dit laatste voorbeeld zou kunnen vermoeden. Zo'n tussenperiode telde in de jaren 1701-1730 gemiddeld iets meer dan acht jaar, in de periode 1731-1760 bijna vijf en tussen 1761 en 1794 twee en een half jaar. De relatieve toename van het aantal tweede of latere scheidingen en de steeds kortere tijd die daar tussen zat, accentueren de algemene vermeerdering van scheidingen van tafel en bed. Wanneer mensen voor een tweede of latere keer scheidden, heeft er een verzoening plaatsgevonden die ze vaak, maar niet altijd, ten stadhuize bij de oorspronkelijke scheidingsacte lieten aantekenen.49 Deze verzoeningen volgden meestal snel op de scheiding. Doorgaans keerde men binnen één tot twee jaar op zijn schreden terug, niet zelden overigens binnen enkele maanden of weken. Het feit nu dat men verzoeningen noteerde, maakt het mogelijk het aantal door scheiding van tafel en bed ontbonden huwelijken in Leiden enigszins te relativeren. Bij namelijk 93 huwelijken werd na een aantekening van ‘verzoening’ geen verdere melding van scheiding gemaakt, zodat men bij deze mensen mag veronderstellen dat de bedoeling van de scheiding van tafel en bed,

[p. 187]

een tijdelijk uiteengaan in de hoop op hereniging, bewaarheid werd.

De absolute totalen die in tabel 12 vermeld staan, zijn natuurlijk van slechts betrekkelijke waarde. Ze maken het niet goed mogelijk om door de tijd of naar plaats te vergelijken. Douma noemt, ter bestudering van echtscheiding, een aantal methodes om hierin beter inzicht te krijgen.50 Het beste zou een cohortanalyse zijn: van iedere huwelijksjaargang weten hoeveel huwelijken er ontbonden worden. ‘Next best’ is het aantal echtscheidingen in een bepaald jaar in verhouding tot het aantal in dat jaar bestaande huwelijken. Minder goed is het aantal echtscheidingen per jaar ‘uitgedrukt per 100 in dat jaar gesloten huwelijken’. Tussen de scheidingen en in hetzelfde jaar gesloten huwelijken bestaat toch geen direct verband. Een zeer ruw, maar toch nog wel eens gebruikt criterium is het aantal scheidingen in een bepaald jaar per 1000 inwoners in dat jaar. Het beste zou nu zijn om aan te sluiten bij de voor de 19de en 20ste eeuw in Nederland gebruikte werkwijze, de tweede. Helaas is noch deze, noch de eerste en vierde methode goed mogelijk met de bronnen die in het Hollandse pre-statistische tijdvak voorhanden zijn. De omvang van de bevolking per stad en plattelandsdistrict in de Republiek is alleen bekend via de tellingen van 1622 en 1795, eventueel moeizaam aan te vullen met enkele andere bronnen, niet toereikend dus voor ons doel. Tellingen van het aantal bestaande huwelijken zijn in het geheel afwezig. De eerste methode, de cohortanalyse zou in beginsel mogelijk zijn, maar is praktisch niet goed uitvoerbaar. Daarom is hier voor de derde, minder verfijnde methode gekozen. Over de periode 1671-1794 is voor Leiden, Maassluis en Wassenaar voor elk decennium het gemiddeld aantal gesloten huwelijken berekend, via telling van steeds twee, voor elke plaats afzonderlijk, dezelfde jaren. Via deze tienjaarlijkse gemiddelden en de tienjaarlijkse aantallen van de scheidingen van tafel en bed kon het aantal scheidingen per 100 in een decennium gesloten huwelijken berekend worden. Het resultaat daarvan vindt men in figuur 4 (alleen de periode 1791-1794 is op basis van vier jaar). Daar we voor de drie plaatsen dezelfde vergelijkingsfactor gebruikt hebben, kunnen enkele conclusies met vastere hand worden neergeschreven. Ten eerste valt direct in het oog hoeveel groter het percentage scheidingen van tafel en bed in de grote nijverheidsstad was dan in de kleine stad en het plattelandsgebied. Ten tweede is er de stijgende tendens. Beginnend op een niveau dat niet uitkomt boven wat in Maassluis en Wassenaar te meten valt, stijgt het in Leiden naar grote hoogten. In Maassluis is iets dergelijks, maar minder fel te onderkennen terwijl over Wassenaar door het zeer incidentele karakter van de scheidingen in dit opzicht weinig te zeggen valt. In samenhang met het verloop der echtscheidingen zal in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk op het verschil tussen stad en land en op de stijging van het percentage scheidingen van tafel en bed worden ingegaan.

Sociologen hebben zich beijverd om van de in de tegenwoordige sa-

[p. 188]

illustratie

Figuur 4 Scheidingen van tafel en bed per 100 gesloten huwelijken in Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1794
Bron: zie tabel 12

[p. 189]

illustratie

[p. 190]

menleving scheidende echtparen een sociaal profiel te schetsen. Zo hebben ze er op gewezen dat in het huidige Nederland, of in elk geval tot voor kort het een bijzonder echtscheidingsrisico met zich meebrengt als men in de stad woont (in tegenstelling tot het platteland), als men jong of ‘gedwongen’, door een voortijdige zwangerschap, huwt, als er grote leeftijds- of godsdienstige verschillen tussen de echtgenoten bestaan of als men niet (meer) de zorg heeft voor jonge kinderen.51 Een speciaal probleem betreft de vraag of echtscheiding sociaal gebonden is. Goode lanceerde de vooral uit Amerikaans materiaal voortgekomen mening dat tot in het begin van de 20ste eeuw echtscheiding vooral in de hogere sociale groepen voorkwam, maar dat sindsdien het omgekeerde plaatsvindt: de echtscheidingsfrequentie stijgt naarmate men de maatschappelijke ladder afdaalt. Het eerste verschijnsel verklaarde hij hieruit dat de nauwe band die lange tijd tussen kerk en staat bestond echtscheiding bijzonder moeilijk en eigenlijk alleen voor een elite die de wetten vaststelde mogelijk maakte. Hij had hier onder andere de Engelse situatie op het oog waar tot in de 19de eeuw echtscheiding alleen via een ‘Act of Parliament’ was te verkrijgen.52 Ten aanzien van het tweede verschijnsel is inmiddels enig materiaal gepubliceerd dat zijn conclusies voor enkele Europese landen min of meer bevestigt, maar een definitief oordeel is nog niet mogelijk.53

Een aantal van de hier genoemde op de 20ste eeuw betrekking hebbende factoren die de huwelijksontbinding zouden bevorderen, zal in ons relaas over de late 17de en 18de eeuw aan de orde komen, zij het niet alle. Voor een op zichzelf belangrijke factor als de huwelijksleeftijd en de leeftijdsverschillen tussen de echtgenoten ontbreken voldoende gegevens. Ter tekening van het sociale profiel van degenen die (tijdelijk) een eind maakten aan hun samenwoning zijn, meestal door steekproeven, een aantal achtergrondgegevens opgezocht van kenmerken die de scheidenden wellicht gemeenschappelijk hadden.

Uit welke sociale laag waren de personen waar we het nu over hebben afkomstig? De positie die iemand inneemt in de sociale geleding van een samenleving wordt gekenmerkt door factoren als inkomen, beroep en prestige. Het is niet mogelijk om hier aan al deze factoren recht te doen en we moeten ons beperken tot een indeling in beroep en vooral vermogen. Om met het laatste te beginnen, in 1695 werd door de Staten van Holland een ordonnantie uitgevaardigd waarbij een belasting werd geheven op het trouwen en begraven.54 Deze impost op het trouwen (van de belasting op het begraven wordt hier verder geen gebruik gemaakt) verdeelde de huwenden in vijf groepen. Met het vermogen als maatstaf moesten bruid en bruidegom vóór het aangaan van het huwelijk een bepaald bedrag hebben betaald. De indeling en het te betalen bedrag zijn hieronder weergegeven:

1e klasse	vermogend boven ƒ 12000:	ƒ 30
2e klasse	vermogend tussen ƒ 12000 en ƒ 6000:	ƒ 15

[p. 191]

3e klasse	vermogend tussen ƒ 6000 en ƒ 2000:	ƒ 6
4e klasse	vermogend onder ƒ 2000:	ƒ 3
pro deo-klasse	onvermogend:	niets

Een aantal waarschuwingen is bij het gebruik van deze vermogensindeling voor de vervaardiging van een sociale gelaagdheid op zijn plaats, door Hart zijn hierover nuttige opmerkingen gemaakt.55 Ten eerste is het mogelijk dat een bruid en bruidegom uit prestige overwegingen de drie gulden voor de vierde klasse betaalden om niet een certificaat met een opgedrukt ‘pro deo’ in de handen gestopt te krijgen. Ten tweede zou het onjuist zijn de mensen die pro deo huwden als arm of als een pauper te betitelen: men kan immers heel goed het hoofd boven water houden, maar toch geen bezit achter de hand hebben. Zo vindt men in Leiden in de pro deo-groep spinners, droogscheerders, greinwevers of knechten bij een loodgieter of schoenmaker, maar ook ambachtslieden en winkeliers als een kleer- en pruikmaker en zelfs personen met geletterde beroepen als een taal- en catechiseermeester. De laatsten overheersen overigens toch wel in de vierde klasse. Met deze tot voorzichtigheid manende beperkingen in het achterhoofd zijn nu de van tafel en bed scheidenden in de vijf vermogensgroepen van de impost op het trouwen ingedeeld. Hiertoe zijn voor elk decennium van de 18de eeuw voor telkens twee dezelfde jaren de impostgegevens van de scheidenden in Leiden en Maassluis (Wassenaar laten we verder buiten beschouwing) opgezocht. Dit betekent wel dat we deze mensen vastpinnen aan hun vermogenspositie bij het begin van het huwelijk, meestal zo'n zeven tot acht jaar eerder. Met sociale stijging of daling wordt dus geen rekening gehouden. De indeling in vermogensgroepen van de scheidenden is vergeleken met een algemene, op dezelfde impost berustende, indeling. Het resultaat vindt de lezer in tabel 14. We hebben daar voor de overzichtelijkheid de eerste drie vermogensgroepen samengenomen en de 18de eeuw in drie periodes verdeeld. De tabel is niet eenduidig. Als we eerst naar Leiden kijken, constateren we dat de pro deo-klasse in de eerste periode sterk ondervertegenwoordigd is, om daarna bij te trekken en in de laatste periode duidelijk een oververtegenwoordiging onder de scheidenden te vertonen. Bij de eerste tot en met de vierde klasse vindt het omgekeerde plaats. De eerste drie klassen raken in belangrijke mate onder hun algemene maat terwijl de vierde klasse op zijn gemiddelde niveau uitkomt. Voor Leiden kan men tot de slotsom komen dat vanaf ongeveer 1730 scheiden van tafel en bed een zaak was van de laagste en lagere middengroepen en dat de toename van het aantal scheidenden in het algemeen in sociaal opzicht te verklaren valt door een toename onder de pro deo-groep. Deze sociale accentuering krijgt nog meer nadruk als we de drie eerste groepen uitelkaar zouden halen waarna blijkt dat in de hele 18de eeuw niet één scheidende persoon uit de steekproef uit de eerste klasse die aan het eind van de eeuw ongeveer 5% van de bevolking beslaat,

[p. 192]

Tabel 14 Van tafel en bed gescheiden echtparen en de totale bevolking in percentages van vermogensgroepen in Leiden en Maassluis, 1701-1794

		1e, 2e, 3e klasse				4e klasse
	Leiden		Maassluis		Leiden		Maassluis
	%	%	%	%	%	%	%	%
	sch.	tot.	sch.	tot.	sch.	tot.	sch.	tot.
1701-1730	23,6	7,6			33,3	13,0
1731-1760	1,3	10,3			26,7	16,1
1761-1794	4,8	13,6	20,0	11,4	23,3	25,7	30,0	18,9
		pro deo-klasse				N
	Leiden		Maassluis		Leiden		Maassluis
	%	%	%	%
	sch.	tot.	sch.	tot.	sch.	tot.	sch.	tot.
1701-1730	43,3	78,9			30	3237
1731-1760	72,0	74,4			74	2429
1761-1794	71,9	62,0	50,0	70,4	146	2220	10	361

Bron: Achtergrondgegevens zijn gevonden via G.A. Leiden, Ondertrouwboeken en Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 211-212; A.R.A., D.T.B. Maassluis en Gaardersarchief

[p. 193]

afkomstig is. Met Maassluis, waarover we slechts vanuit tien gevallen kunnen spreken, ligt de zaak anders. Daar zijn de pro deo-mensen juist ondervertegenwoordigd. Toetsing van deze gegevens aan andere plaatsen zal ter nadere bevestiging nodig zijn.

Welke beroepen werden door de van tafel en bed scheidende mannen uitgeoefend? Voor Leiden is dit (in tegenstelling tot Maassluis) te achterhalen omdat bij de ondertrouw en bij de impost op het trouwen, elkaar aanvullend, het beroep van de man meestal genoteerd werd. Deze gegevens kunnen vergeleken worden, anders zou berekening ook weinig zin hebben, met de algemene beroepsstructuur van Leiden in 1749 en 1808. In tabel 15 zijn de beroepen van de scheidende mannen, weer in drie 18de-eeuwse perioden, ingedeeld in beroepssectoren waarbij we de relatief minder voorkomende beroepen voor de duidelijkheid tot een rubriek ‘overige’ hebben samengevat. Hieruit valt allereerst op te maken dat de van tafel en bed gescheiden mannen niet alleen voor bijna de helft in de textiel werkzaam waren, maar dat ook bleven toen die tak van nijverheid waar de stad zijn faam aan ontleend had, in de tweede helft van de 18de eeuw hollend achteruitging. Opvallend is tevens dat voortdurend meer mannen in de rest van de nijverheid werkzaam waren dan over het geheel genomen het geval was. Combineert men deze beroepsgegevens met de vermogensgegevens, dan moet men concluderen dat de gezinnen die uiteenvielen te vinden waren onder de minvermogende textielarbeiders en ambachtslieden: de greinwevers, droogscheerders, rokjeswevers, timmermansknechten en schoenmakersknechten, om de meest voorkomende beroepen onder hen te noemen.

Tabel 15 Van tafel en bed gescheiden mannen in Leiden, 1701-1794 en de totale beroepsbevolking van Leiden, 1749 en 1808 in percentages van beroepssectoren

	tafel en bed gescheiden mannen			beroeps-bevolking
	1701-1730	1731-1760	1761-1794	1749	1808
	N = 31	N = 74	N = 131	N = 9699	N = 927
Nijverheid: textiel	48,4	48,6	41,2	47,8	28,6
Nijverheid: rest	35,5	33,8	38,2	24,6	29,8
Handel en verkeer	12,9	6,8	7,6	14,4	18,8
Overige	3,2	10,9	13,0	13,2	22,6

Bron: voor beroep gescheiden mannen, G.A. Leiden, Ondertrouwboeken; Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 211-212. Voor Leiden in 1749 en 1808, H.A. Diederiks, ‘Beroepsstructuur en sociale stratificatie in Leiden in het midden van de achttiende eeuw’, in H.A. Diederiks e.a., Een stad in achteruitgang. Sociaal-historische studies over Leiden in de achttiende eeuw, Leiden 1978, pp. 63, 64, 100 (tabellen 39, 40, 64)

[p. 194]

Bij het hoge sterfteniveau dat in het Ancien Régime heerste (in de tweede helft van de 18de eeuw overigens lager dan daarvoor), gingen veel mannen en vrouwen na de dood van hun huwelijkspartner een volgend huwelijk aan, hoeveel verbintenissen men zo gemiddeld in het leven doormaakte, is niet goed bekend.56 Men kan zich nu afvragen of de kans op ontbinding van dergelijke later gesloten huwelijken groter was dan bij eerste huwelijken. Dit is eenvoudig na te gaan omdat bij de ondertrouw de burgerlijke staat van de bruid en bruidegom werd genoteerd. Voor steeds twee jaar per tien jaar is dit voor het van tafel en bed gescheiden paar nagegaan, terwijl voor alle trouwenden dezelfde werkwijze gevolgd is. Het resultaat mag verrassend genoemd worden, zoals tabel 16 toont. Inderdaad blijkt dat bij een aanzienlijk deel van hen wier huwelijk aan grote spanningen onderhevig was, al eerder één van beide of allebei de partners gehuwd waren geweest.

Tabel 16 Percentage al eerder gehuwden van de van tafel en bed gescheiden echtparen en van alle huwende paren in Leiden en Maassluis, 1701-1794

	Leiden		Maassluis		N Leiden		N Maassluis
	sch.t + b	tot.	sch.t + b	tot.	sch.t + b	tot.	sch.t + b	tot.
1701-1730	50,0	34,1			32	2979
1731-1760	60,0	34,3			75	2231
1761-1794	37,3	27,1	40,0	23,5	150	2084	10	274

Bron: G.A. Leiden, Trouwboeken; A.R.A., D.T.B. Maassluis, Trouwboeken

Het is in de sociologische literatuur een omstreden vraag of het zin heeft de huwelijksduur na te gaan.57 Toch heeft het nut hierbij stil te staan, vooral als we bij de duur van het huwelijk onderscheid maken tussen degenen die al eerder en degenen die nog niet eerder gehuwd waren geweest. Zoals tabel 17 toont lag de gemiddelde huwelijksduur ongeveer tussen de zeven en tien jaar, in Maassluis iets hoger dan in Leiden en aldaar

Tabel 17 De duur van het huwelijk in jaren van de van tafel en bed gescheiden echtparen in Leiden en Maassluis, 1701-1794

		Leiden			Maassluis		N
	gemid.	niet eerder gehuwd	eerder gehuwd	gemid.	niet eerder gehuwd	eerder gehuwd	Leiden	Maassluis
1701-1730	6,6	8,7	4,1				32
1731-1760	7,3	9,5	5,8				75
1761-1794	8,7	10,6	5,9	10,0	13,3	5,0	150	10

Bron: zie tabel 16

[p. 195]

zich in de loop van de 18de eeuw enigszins verlengend. We zien ook, wel begrijpelijk na het voorgaande, dat de huwelijken waarbij de man of vrouw, of beiden al een huwelijk achter de rug hadden, het aanzienlijk minder lang uithielden dan de eerste huwelijken.

Vormden kinderen voor een echtpaar een rem op de beslissing het gezin op te breken waardoor ze hun opvoedende taak niet meer tezamen konden uitvoeren? Voor Leiden zijn we weer zeer goed ingelicht omdat een scheiding van tafel en bed gepaard ging met een verdeling van de boedel en een toewijzing en alimentatie van eventuele kinderen. In de volgende paragraaf zal dit breder ter sprake komen, maar nu lichten we het al of niet aanwezig zijn van kinderen er voor de beantwoording van de bovengestelde vraag uit. Tabel 18, gebaseerd op twee jaren per decennium, suggereert dat kinderen niet als een beletsel werden gevoeld. Het ging daarbij niet zelden om zeer jonge kinderen zoals bij Johannes Malade en Leena Duyveveld die op het moment van de scheiding in 1784 twee jongens te verzorgen hadden, van drie jaar en van 32 weken.58 Bij ongeveer 5% van de echtparen die we in dit opzicht konden bespieden was de vrouw zelfs zwanger. Sommigen namen ook hun voorzorgsmaatregelen voor het geval dat de vrouw zwanger zou blijken te zijn en hier openbaart zich een zeer zakelijke, of zo men wil, realistische mentaliteit. Hendrik van de Walle belooft in 1775 dat als zijn vrouw binnen 9½ maand zal bevallen, hij het kind zal onderhouden; een ander, in 1794, neemt de tijd wat krapper: binnen zeven maanden.59 Volgens het kohier van 1749 had in Leiden op het moment van de telling 57% van de echtparen (nog) kinderen bij zich wonen.60 Kijkt men nog eens naar de percentages in de bovengenoemde tabel, dan blijkt dat het aantal van tafel en bed scheidende echtparen met kinderen in toenemende mate een getrouwe afspiegeling is van de algemene situatie in 1749. Men hield, zo suggereren deze gegevens, in de eeuw die, naar men wel zegt, het kind ‘ontdekte’ steeds minder rekening met de aanwezigheid van nog afhankelijke kinderen.61

Tabel 18 Percentage echtparen met kinderen van de van tafel en bed gescheiden echtparen in Leiden, 1701-1794

1701-1730	40,0%	N = 40
1731-1760	46,4%	N = 84
1761-1794	56,4%	N = 165

Bron: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 A-J

In een eerder hoofdstuk spraken we over de rooms-gereformeerde huwelijken en we herinneren ons het trammelant dat van kerkelijke zijde tegen deze verbintenissen werd gemaakt en het strenge plakkaat dat in 1755 werd uitgevaardigd. Daarin werd gesproken over de ‘veele twisten en oneenigheeden tusschen zoodanige Egtgenooten’. In hoeverre werd deze

[p. 196]

profetie bewaarheid? Omdat we zowel beschikken over de namen van de personen die rooms-gereformeerd huwden, als van hen die zich van tafel en bed lieten scheiden, kon het percentage rooms-gereformeerde huwelijken dat uiteenviel voor Leiden worden berekend. Dit bedraagt 6,1%. Hierbij moet wel aangetekend worden dat we wat betreft de scheidingen halt gehouden hebben bij 1795 en dat nadien nog gemengde huwelijken ontbonden kunnen zijn. Maar ook al neemt men wat speling, ver boven het algemeen percentage scheidingen in de tweede helft van de 18de eeuw, 6,9%62 zal het nooit zijn uitgekomen. Hadden hindernissen als het plakkaat al zo'n scheiding der geesten teweeggebracht dat alleen de sterksten en meest gemotiveerden over waren gebleven? Of sliep de duivel dan toch niet tussen de twee geloven op één kussen?

4. Scheiding van tafel en bed: omstandigheden en gevolgen

Wie bij de schout en schepenen aanklopte om een scheiding van tafel en bed, moest zijn redenen hebben, we citeerden de mening van Van Bynkershoek daarover al. Waren man en vrouw het eens over de scheiding, dan werden hun motieven meestal niet aangetekend, verzette een der echtgenoten zich en volgde een proces, dan maakte men van de van beide kanten aangevoerde argumenten wel notities. Bij elkaar levert dat voldoende op om een schets te geven van de omstandigheden die aanleiding gaven tot een scheiding van tafel en bed.

Aan de basis van veel scheidingen van tafel en bed zal hebben gestaan wat een negentienjarige spinner in 1789 uitdrukte: dat ‘hij met zijne vrouw niet konde over weg koomen’. Het is een meer, hoewel niet zó vaak gehoorde verklaring, vooral aan het eind van de 18de eeuw toen de schepenen zich misschien gevoeliger tegenover dit argument betoonden.63 Maar de meest gehoorde klacht is wel mishandeling, door slaan of schoppen van de ander. Het is een gedurende de hele hier behandelde periode terugkerende klacht waar in het vorige hoofdstuk al enige aandacht aan is besteed. We herinneren eraan dat mishandeling als een gerechte reden voor een scheiding werd beschouwd, maar aan de oprechtheid der verklaringen hoeft niet getwijfeld te worden. Buren van Hermanus Vlek uit Amsterdam getuigden dat toen deze, in 1749, thuis kwam en ‘zijn huijsvrouw aldaar geslagen en mishandeld hadde’ de vrouw ‘uijt haer huys is komen vlugten, werdende door haar bovengenoemde man tot op de straat vervolgd en dat dezelve haer man haar...met zijn vuijst tegens haar hooft heeft geslagen, dat (zij) ruggelings ter aarde is gevallen en vervolgens, zoo de eerste getuygen het niet belet hadde, met zijn voet (haar), ter aarde leggende op het hooft zoude getrapt hebben’.64 Dat ook de vrouw soms haar zelfbeheersing verloor, hebben we in het vorige hoofdstuk al gezien.65 In het geval van Hermanus Vlek getuigden buren tegen hem, soms werden als bewijs wonden aan schout en schepenen getoond of kon men chirur-

[p. 197]

gijnsrekeningen overleggen.66 Fysiek geweld ging gepaard met schelden en werd lijkt het vaak opgewekt door dronkenschap. In Leiden behoorde, zeker aan het eind van de 18de eeuw, de grief van misbruik van sterke drank tot de orde van de dag.67 Drinken, schelden en slaan zullen vaak de weerslag zijn geweest of gingen in elk geval samen met omstandigheden die het gezin teisterden, zoals het niet in staat zijn de kost op een behoorlijke wijze te verdienen. Bij een Rotterdamse wijnhandelaar verliepen in de jaren tachtig van de 18de eeuw de zaken geheel. In die tijd maltraiteerde hij zijn vrouw en schold haar uit. Rond dezelfde jaren had een echtgenote wier man zonder veel succes achtereenvolgens een kruidenierswinkel en een bierkelder opzette, identieke klachten.68 Het is niet altijd even eenvoudig om wanneer wangedrag en verwaarlozing van de kostwinning in één adem genoemd worden te onderscheiden of de beschuldigde ten aanzien van het laatste blaam trof of niet. Soms is dat wel het geval zoals bij de man die met medeneming van koopwaar uit zijn winkel zijn vrouw enige tijd in de steek liet of de echtgenoot die op verzoek van de wederhelft het beheer over zijn goederen werd ontnomen.69 Dergelijke klachten over verzaking van plichten werden ook wel tegen de vrouw uitgesproken. Jan Keneka uit Wassenaar meende, de norm over de traditionele positie van de vrouw in de huishouding bevestigend, dat er voor te weinig schoon goed werd gezorgd en ‘als de vrouw wat meer t'huijs bleef en op haer saeken paste, dat er dan geen woorden souden sijn gevallen’.70 Dit soort ontevredenheid zou met meer voorbeelden, zoals over slechte bereiding van het maal, te illustreren zijn.71 Een andere bron van onenigheid is het overtreden van zedelijke normen. Enkele Maassluise vissers verdachten hun vrouw ervan zich tijdens hun vaak maandenlange afwezigheid op zee niet zo trouw te gedragen als ze wel wensten. In Leiden werd door twee mannen om een scheiding gevraagd omdat hun vrouwen kort na het huwelijk bevielen en ze, uit overtuiging niet de vader te kunnen zijn, niet meer samen wilden wonen, ‘noch ten aensien van sijne eer, als de opspraeck der menschen’, zoals één van hen het uitdrukte.72

Het spreekt van zelf dat niet bij het eerste teken dat het tussen twee echtgenoten niet langer ging, tot een scheiding werd overgegaan. Jaren gingen hier meestal overheen. In die tijd zijn verschillende stadia te onderscheiden. Gelooft men de verklaringen van de procederenden dan werd het wangedrag van de ander altijd met ‘grote leytsaamheyt, sagtmoedigheyt en gedult’ tegemoet getreden. Men maakte een kwinkslag, probeerde zachtjes te vermanen of stelde alle overtuigingsmiddelen in het werk zoals Alida van Wetten die met ‘zoo veele vrouwelyke Traanen welke het afsmeeken om een liefderyker en met den Echten staat meer overeenkomstig gedrag verzelden’ haar man tot een andere houding trachtte te brengen.73 Maar aan alle geduld komt een eind en zo kon een verscherping van de verhoudingen optreden die volgens sommigen uitgelokt werd om tot een scheiding te komen. Verwijten van ondankbaarheid als dat ‘hij

[p. 198]

haar tot een Juffrouw had gemaakt’, schelden in aanwezigheid van personeel, zelfs verdachtmakingen dat de een de ander naar het leven stond, leidden naar een situatie waarin een weg terug moeilijk was.74 Velen in de omgeving van het echtpaar deden daartoe toch pogingen. In de eerste plaats moeten buren en familieleden genoemd worden, in ander verband zijn we al op de contacten van hen met het gezin dieper ingegaan. We schreven daar dat de bemoeienissen van familieleden als ouders, zusters en zwagers groot waren, zich uitend in raadgevingen, maar zo nodig ook in het in eigen huis opnemen van hun directe verwanten. Buren waren, zo leek het, minder actief als adviseurs, maar boden hun woonruimte als eerste toevluchtsoord aan of grepen bij hooglopende twisten in, hierboven citeerden we uit een dergelijk geval. Soms is er sprake van verzoeningspogingen van een predikant. In hoeverre dergelijke pogingen succesvol waren, valt uiteraard niet te zeggen omdat we hier nu eenmaal conclusies moeten trekken uit bronnen die de mislukkingen weergeven. Uit dat materiaal is op te maken dat het uiteengaan van man en vrouw er aanmerkelijk door is vertraagd. De broodbakker Jan Schutstal maande zijn zwager en beroepsgenoot Christiaan Vogelaar enkele malen op een vriendelijke toon tot rust. In Amsterdam deed een dominee die, op huisbezoek, van echtelijke onenigheid had vernomen hetzelfde met gevolg dat deze ‘een wijnig is gestilt’, maar niet voor lang.75 Er kwam een moment dat verzoeningspogingen verder zinloos leken en dat de gedachte aan scheiding opkwam. Zo zei de oud-stuurman Claes Dieren in 1675 tegen zijn vrouw ‘van haer te willen scheijden off dat hij anders sijne handen aan haer soude schenden’.76 Ging men inderdaad tot een scheiding over, dan kwamen de huiselijke moeilijkheden naar buiten, zo ze dat niet al waren gekomen. Abraham Quevellerius, een vroegere V.O.C.-ambtenaar, zei begin 18de eeuw dat hij allang tot een scheiding was overgegaan als hij daarin niet ‘uyt consideratie van het fatsoen, en de eere van sijn Familie, Kinderen en Kindskinderen was wederhouden geworden’. De angst voor de openbaarwording was groot, andere voorbeelden, uit kringen van ambachtslieden, kunnen worden genoemd.77 Veel vrouwen liepen zoals we eerder zagen op de scheiding vooruit door het huis te verlaten, meestal overigens uit noodzaak omdat anders volgens hun zeggen onheilen waren te duchten. In deze gevallen, en dat zijn er talloze, was een door de rechter uitgesproken scheiding van tafel en bed dus een bekrachtiging van een in de praktijk al ingetreden situatie. In Leiden bereidden veel vrouwen de scheiding als het ware voor door hun man voor de schepenen te laten verklaren dat als de vrouw weer gegronde reden had over hem te klagen, hij een scheiding zou toelaten. Indien een scheiding door een onderling akkoord, door de rechter bekrachtigd, tot stand kwam, is het bijna nooit bekend wie het initiatief hiertoe nam. In de gevallen waarin een proces werd gevoerd of eerder een der echtgenoten bij de schepenen zijn beklag had gedaan, is dit wel achterhaalbaar. Uit het voorafgaande zal het de lezer wellicht niet

[p. 199]

meer verbazen dat dit in meerderheid de vrouw betrof. In Leiden was in 80%, in Maassluis in 60% en in Wassenaar, maar men telde hier slechts vier scheidingen, zelfs in 100% van de scheidingen die hierover inlichtingen verschaffen, de vrouw de initiatiefneemster. Was iemand door toedoen van zijn man of vrouw in het beklaagdenbankje terechtgekomen, dan schoof de beschuldigde bijna altijd in ronde bewoordingen alle schuld van zich af en verklaarde dat juist de ander blaam trof. Veel helpen deed dit niet, want noch in Leiden, Maassluis of Wassenaar is ooit een eis om scheiding van tafel en bed door de schepenen afgewezen. Natuurlijk wil dit niet zeggen dat het nimmer voorkwam, we zouden kunnen verwijzen naar enkele Amsterdamse vonnissen.78

Wat waren de gevolgen voor het gezin als een scheiding van tafel en bed uitgesproken was? Allereerst werd de vrouw ontslagen uit de maritale macht van haar echtgenoot. Soms werd dit uitdrukkelijk in het vonnis of akkoord vermeld. Het meest belangrijke gevolg hiervan is wel, we zagen het in het vorige hoofdstuk, dat de vrouw nu het beheer over haar eigen goederen verkreeg zodat ze handelingsbekwaam werd. Ten tweede vond een boedelscheiding plaats. Het was in de tijd van de Republiek onder juristen een twistpunt of deze vanzelf uit de scheiding van tafel en bed volgde, wetgeving bestond er niet over, maar gaat men af op de situatie in Leiden, Maassluis en Wassenaar, dan kan hier wat de praktijk betreft geen twijfel over bestaan.79 In elk van deze drie plaatsen werd uitdrukkelijk vermeld dat het tevens om een scheiding van goederen ging of blijkt dit impliciet door bepalingen daaromtrent. Ten derde werd een regeling getroffen over de toewijzing van kinderen, met de eventueel hiervoor te betalen alimentatie. Tenslotte werd soms ook aan de vrouw alimentatie uitgekeerd. In Leiden staan deze bepalingen vanaf het eind van de 17de eeuw bij de scheidingsacte vermeld en werd er dus niet, wat ook mogelijk geweest was, naar een notariële acte verwezen (hetgeen duurder was). Voor telkens twee jaar per decennium hebben we deze ‘conditiën’ waaronder de scheiding plaatsvond, nader bestudeerd.

De manier waarop de boedel werd gescheiden was afhankelijk van de vraag of het echtpaar in gemeenschap van goederen of onder huwelijkse voorwaarden was gehuwd. In het eerste geval vond een scheiding in twee gelijke delen plaats, in het tweede werden de bepalingen uit de huwelijkse voorwaarden opgevolgd. Nu viel er bij veel mensen, zoals we zagen uit de lagere groepen afkomstig, weinig te verdelen. Om een voorbeeld te noemen: in 1765 troffen Johannes Barnaards en Maria Cornielje de regeling dat ieder zijn of haar eigen kleren zou meenemen, voorzover deze althans niet verpand waren. De verpande kleding kon ieder op eigen kosten in de Bank van Lening lossen. De man hield de rest van de boedel waar we ons, lijkt me, niet te grootse voorstellingen van hoeven te maken.80 Een interessant aspect betreft de handelwijze bij bezit of huur van huizen. Meestal bleef de man bewoner. Men moet daarbij bedenken dat woon- en

[p. 200]

bedrijfsruimte veelal één was, voor de ambachtsman maar ook voor veel textielarbeiders. Dat uit een aantal scheidingen waarbij de vrouw de bewoonster van het huis bleef blijkt dat zij een bij de woning horende nering uitoefende (zoals een winkel of een blekerij), bevestigt dit.81

In het vorige hoofdstuk zagen we dat de vrouw het meest geschikt werd geacht de opvoeding van kinderen te behartigen. De praktijk komt daar, in Leiden althans, mee overeen. Kinderen werden bij de scheiding van tafel en bed in 80% van de gevallen aan de vrouw toegewezen, in ruim 13% aan man en vrouw en in bijna 6% aan de man. De paar gegevens waarover we beschikken met betrekking tot Maassluis bevestigen dit. Een grote meerderheid van de moeders die de zorg over hun kind of kinderen kreeg, werd door hun echtgenoot alimentatie uitbetaald. We zien hier hetzelfde soort regeling als we tegenkwamen bij de alimentatie van onwettig geboren kinderen, een per week uitgekeerd bedrag, één of meerdere guldens, tot een leeftijd van rond de 20 jaar. De reden dat niet iedere moeder een dergelijke materiële steun ten deel viel is hierin gelegen dat niet iedere vader daartoe in staat was. Abraham Passchierse beloofde in 1715 zijn vrouw in de kosten van het onderhoud van de kinderen te zullen bijdragen ‘zodra hij tot beter fortuin zal zijn gecomen’.82 Toewijzing van de kinderen aan vooral de moeder had nog enkele consequenties. De vader had zo geen zicht meer op de opvoeding, door een Maassluise vrouw was dit zelfs uitdrukkelijk bedongen. Een enkele maal vindt men dan ook wel een bepaling over het geven van een ordentelijke opvoeding en het leren van een ‘bequaam Hantwerk’. Regelingen werden ook wel getroffen over het contact tussen de ouder en zijn elders verblijvende kinderen. Men maakte daarover een afspraak, meestal in die zin dat de ouder het recht kreeg het kind éénmaal per week bij zich te hebben, in welwillendheid is er in dit opzicht overigens nogal verschil tussen de verschillende echtparen.83 Het treffen van een alimentatieregeling voor de vrouw zelf was een niet veel voorkomende gebeurtenis. In Leiden vond dit slechts in een paar procent van de onderzochte scheidingsvoorwaarden plaats. Ook in Maassluis en Wassenaar betrof het meer een uitzondering dan de regel. De oorzaak hiervan zal deze zijn dat veel vaders al de vaak zware last van de alimentatie van de kinderen moesten dragen. Overigens is de afwezigheid van bepalingen hieromtrent wel een weerspiegeling van de betrekkelijk onafhankelijke positie die de vrouw in Holland innam.84

Zoals eerder gezegd, had de scheiding van tafel en bed tot doel door een tijdelijk uiteengaan een toekomstige hereniging te bewerkstelligen. Over het verschijnsel der vele verzoeningen hebben we al geschreven. Voor een aantal van de zo gescheiden echtparen zou het een tussenstation blijken te zijn op weg naar de echtscheiding. Om grote aantallen gaat het niet, in Leiden werd bij 2,5% van de van tafel en bed gescheiden echtparen het huwelijk definitief ontbonden, in verreweg de meeste gevallen wegens door een der partners begaan overspel. Illustratief wellicht voor de moeilijkhe-

[p. 201]

den en de gevolgen die bij een tijdelijke scheiding konden spelen, is uit 1777 het trieste relaas van de aan de zelfkant van de samenleving levende Catharina de Leth.85 Negentien jaar oud huwde ze in 1772 Gerrit Hogenstraten. Al snel werd de boedel van Hogenstraten insolvent verklaard, naar haar zeggen omdat deze ‘alles op 't billard en in de kolfbaan heeft verspeeld’. Zelf ontving ze soms jonge heren waardoor ze ‘haar credit en goede naam heeft verloren’. Het huwelijk werd van tafel en bed gescheiden en ze woonde achtereenvolgens bij een weduwe van een niet al te beste naam en een andere gescheiden vrouw in. Daarna trok ze naar Amsterdam ‘om haer man te zoeken’. Die vond ze niet en om de kost te winnen had ze haar lichaam veil. Ze zei tegen de schout, voor wie ze deze bekentenis aflegde, te weten dat overspel strafbaar was maar ‘uit armoede daertoe te zijn geraekt en anders nooit tot zulke wegen te zullen zijn gekomen; dat zij daer nu ook een afgrijzen van heeft en voortaen hoopt in eer en deugd te leeven’. Haar man vroeg daarna bij de rechtbank, op grond van overspel, om echtscheiding.

5. Echtscheiding: kwantitatieve aspecten

Ontbinding van het huwelijk, met het recht op hertrouwen, kon zoals eerder gezegd in Holland op twee gronden plaatsvinden, overspel en kwaadwillige verlating. De eerste lag verankerd in de Politieke Ordonnantie van 1580, de tweede in de algemene overtuiging van de rechtsgeleerden en de rechtspraktijk vanaf ongeveer de helft van de 17de eeuw. Een proces om echtscheiding kwam alleen op gang na een aanklacht van de ene tegen de andere huwelijkspartner. In de termen waarmee echtscheiding tijdens het proces werd aangeduid, bestond variatie. Het proces werd aangekondigd als ‘egtscheydinge’ of meestal ‘divortie’ terwijl in het vonnis verklaard werd dat de huwelijksband ‘verbroken’, ‘gedissolveert’ was of dat de aanklagende partij daarvan werd ‘ontslagen’. Ondanks deze verscheidenheid in terminologie (die met andere varianten aangevuld zou kunnen worden) bestaat er geen twijfel over dat het hier om echtscheidingen gaat en niet om scheidingen van tafel en bed. Ten eerste is bij de laatste de aanduiding altijd dezelfde (‘separatie van tafel en bedde’), ten tweede wordt bij de echtscheiding vaak het recht op hertrouwen in het vonnis vermeld. Slechts éénmaal in de reeks vonnissen van 1671 tot 1795 in Leiden, Maassluis en Wassenaar is er sprake van een uiterst curieuze formulering, namelijk dat de huwelijksband verbroken en de eiseres toegestaan werd van de ‘ged. van tafel, bedde en goederen te werden gesepareert, ende om een ander te mogen trouwen’.86

Om hoeveel echtscheidingen gaat het nu in de hier onderzochte periode? Afgezien van gegevens over de drie zojuist nog genoemde plaatsen, beschikken we nog, via de studie van De Wit, over materiaal over Rotterdam. In tabel 19 staan de totalen vermeld. Daarin is de titel ‘Echtscheidingen’

[p. 202]

Tabel 19 Aantal echtscheidingen in Rotterdam, Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1800

	Rotterdam	Leiden	Maassluis	Wassenaar
1671-1680	5	24
1681-1690	6	20		1
1691-1700	8	30
1701-1710	11	32
1711-1720	12	39
1721-1730	20	21
1731-1740	6	23	1
1741-1750	5	10	1
1751-1760	24	6
1761-1770	20	13
1771-1780	21	19
1781-1790	35	17	2
1791-1800	44	6

Toelichting: voor Rotterdam 1671-1800, voor de overige plaatsen 1671-1794
Bron: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 H-AA; A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nrs. 15-28; A.R.A., Recht. Arch. Wassenaar, inv. nrs. 61-66; J.P. de Wit, ‘Het oud-vaderlands echtscheidingsrecht tussen 1572 en 1808, in het bijzonder in Holland. Een archiefonderzoek in het schepenarchief te Rotterdam’, onuitgegeven doctoraalscriptie 1976, Erasmusuniversiteit Rotterdam, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, pp. 25-28

niet geheel correct, omdat de nietig verklaarde huwelijken in de tabel zijn opgenomen. Deze zijn echter niet talrijk zodat het algemene beeld niet wordt verstoord. In de volgende paragraaf zullen we overigens ingaan op de vraag hoe deze huwelijksontbindingen naar grond tot ontbinding samengesteld zijn. Eén blik op de tabel leert dat de frequentie van echtscheiding bijzonder gering was. Maassluis en Wassenaar komen in het spel zo goed als niet voor. Rotterdam telde in 1795 ruim 53.000 inwoners, maar niet meer dan gemiddeld 4,4 echtscheidingen per jaar. In Leiden, met ruim 30.000 inwoners in hetzelfde jaar, werden gemiddeld toen nog geen twee huwelijken per jaar ontbonden.87 Om aan de absolute cijfers van de tabel meer waarde te geven, hebben we dezelfde berekening gemaakt als bij de scheidingen van tafel en bed, namelijk het aantal echtscheidingen in een decennium, uitgedrukt per 100 in dat decennium gesloten huwelijken. Het resultaat is te vinden in figuur 5. Rotterdam laat een duidelijke en gestage toename zien, zij het niet zeer spectaculair, met een merkwaardige ‘deuk’ in de jaren '30 en '40 van de 18de eeuw. Leiden vertoont een meer grillig verloop: van groei in de eerste twintig jaren naar een afname om dan de toename weer op te vatten. De ‘bult’ in de jaren 1701-1720 had een bijzondere reden, waar we later op terugkomen. Denken we deze even weg dan geeft Leiden een tamelijk gelijkmatig verloop te zien, met een flauwe stijging vanaf 1761. Over Maassluis en Wassenaar valt niet meer te zeggen

[p. 203]

illustratie

Figuur 5 Echtscheidingen per 100 gesloten huwelijken in Rotterdam, Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1800
Toelichting: voor Rotterdam 1681-1800, voor de overige plaatsen 1671-1794
Bron: zie tabel 19

dan dat echtscheiding hier een incident was. Vergelijken we nu eens figuur 5 en figuur 4 die de scheidingen van tafel en bed in beeld bracht, dan valt in het oog dat de scheidingen van tafel en bed in elk van de te vergelijken plaatsen zich naar verhouding op een hoger niveau bevinden. Het verdient, zij het terloops, vermelding dat vanaf 1850 een omgekeerde situatie bestaat.88 Op verklaringen van het verloop van de echtscheidingen zal in de slotparagraaf van dit hoofdstuk worden ingegaan.

We zullen nu, evenals bij de scheidingen van tafel en bed gebeurde, een profiel proberen te schetsen van de gescheiden echtparen. Dit zal echter beperkter van opzet zijn. Ten eerste kan niet worden ingegaan op de vraag naar de aanwezigheid van kinderen bij de gescheidenen, hiervan wordt in de rechterlijke bronnen te zelden melding gemaakt. Ten tweede, en dat is een ernstiger beperking, kan alleen Leiden in de beschouwing worden betrokken. De geringe aantallen echscheidingen in Maassluis en Wassenaar dwingen daartoe. Het spreekt vanzelf dat daarom aan hetgeen volgt

[p. 204]

niet veel meer dan een lokaal karakter kan worden toegekend. Wel is, om de uitkomsten representatiever te maken, de aanpak wat veranderd. Gingen we bij het zoeken naar achtergrondgegevens bij de echtparen die van tafel en bed scheidden, uit van telkens twee jaar per decennium, nu hebben we steeds vier jaar per tien jaar genomen.

Eerst dan de sociale achtergrond, via dezelfde gegevens die we eerder gebruikten. Met behulp van de impost op het trouwen is de vermogenspositie, onder te verdelen in vijf groepen, van de gescheiden echtparen nagegaan. De 18de eeuw hebben we weer in drie periodes verdeeld. Tot vergelijking dient de algemeen-Leidse indeling en ook die van de van tafel en bed gescheidenen. Uit tabel 20 valt af te leiden dat gedurende de hele eeuw echtscheiding een duidelijke oververtegenwoordiging kent onder de echtparen die pro deo in de impost van het trouwen staan aan getekend. De andere onderscheiden vermogensgroepen zitten steeds onder het algemeen Leidse niveau. Wel is het zo dat in de jaren tussen 1761 en 1795 een maatschappelijke verbreding schijnt te zijn ingetreden ten aanzien van de vierde klasse. Wanneer we nu de cijfers over de echtscheiding vergelijken met die over de scheidingen van tafel en bed kunnen we constateren dat in de laatste periode de achtergrond van beide soorten scheidenden nagenoeg identiek is. Het verschil in de twee voorafgaande periodes zit in het merkwaardig laag te noemen percentage echtparen uit de vierde klasse bij wie een echtscheiding voorkwam. Maar ondanks dit, op zich zelf niet onbelangrijke, onderscheid, kan gesteld worden dat beide soorten van scheiding voorkwamen onder de lagere bevolkingsgroepen uit de vierde en pro deoklasse van de impost op het trouwen.

Onderzoek naar de beroepen van de gescheiden mannen kan op dezelfde wijze plaatsvinden als eerst bij de scheiding van tafel en bed. De beroepssectoren die we onderscheiden, worden weer vergeleken met de algemeen Leidse beroepsstructuur in 1749 en 1808 en die der van tafel en bed gescheiden mannen. Overweldigend kan in tabel 21 het percentage mannen genoemd worden dat in de eerste periode in de textiel werkzaam was. Opvallend is echter tevens dat dit aandeel van in de textiel werkzamen afkalft, hoewel toch nog altijd beduidend boven het algemeen Leidse percentage in 1749 en 1808. Wat we bij tabel 20 konden constateren, een verbreding van de vermogensachtergronden van de scheidenden, doet zich ook bij de beroepen voor. Of dit meer dan een lokaal verschijnsel is, zal verder onderzoek moeten leren. Een tweede overeenkomst tussen beide tabellen is dat de beroepen van de mannen die bij beide soorten scheiding betrokken waren, eenzelfde verdeling over de sectoren kennen. Het meest algemene dat men over de sociale achtergrond kan zeggen is dat de gezinnen die te maken kregen met echtscheiding of scheiding van tafel en bed afkomstig waren uit de niets of weinig bezittende textielarbeiders en ambachtslieden. Bij de scheiding van tafel en bed konden we constateren dat het percentage echtparen van wie een of beide partners al eens eerder

[p. 205]

Tabel 20 Gescheiden en van tafel en bed gescheiden echtparen en de totale bevolking in percentages van vermogensgroepen in Leiden, 1701-1794

		1e, 2e, 3e klasse			4e klasse
	% echtsch.	% sch. t + b	% tot.	% echtsch.	% sch. t + b	% tot.
1701-1730	5,6	23,6	7,6	2,8	33,3	13,0
1731-1760	-	1,3	10,3	6,3	26,7	16,1
1761-1794	8,0	4,8	13,6	20,0	23,3	25,7
		pro deo-klasse			N
	% echtsch.	% sch. t + b	% tot.	echtsch.	sch. t + b	tot.
1701-1730	91,7	43,3	78,9	36	30	3237
1731-1760	93,8	72,0	74,4	16	74	2429
1761-1794	72,0	71,9	62,0	25	146	2220

Bron: G.A. Leiden, Ondertrouwboeken; Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 211-212

Tabel 21 Gescheiden en van tafel en bed gescheiden mannen in Leiden, 1701-1794 en de totale beroepsbevolking van Leiden, 1749 en 1808 in percentages van beroepssectoren

	1701-1730		1731-1760		1761-1794		1749	1808
	N = 42 echtsch.	N = 31 sch. t + b	N = 15 echtsch.	N = 74 sch. t + b	N = 23 echtsch.	N = 131 sch. t + b	N = 9699 tot.	N = 927 tot.
Nijverheid: textiel	85,7	48,4	68,8	48,6	39,1	41,2	47,8	28,6
Nijverheid: rest	9,5	35,5	25,0	33,8	39,1	38,2	24,6	29,8
Handel en verkeer	-	12,9	-	6,8	4.4	7,6	14,4	18,8
Overige	4,8	3,2	6,3	10,9	17,4	13,0	13,2	22,6

Bron: zie tabel 20; voor Leiden in 1749 en 1808, zie tabel 15

[p. 206]

gehuwd was geweest, aanmerkelijk boven het algemene gemiddelde in Leiden lag. Bij de echtscheiding ligt de situatie enigszins anders, zoals tabel 22 laat zien. In de eerste twee periodes ligt het percentage al eerder gehuwden maar net boven het algemeen gemiddelde, in de laatste periode ligt het daaronder. Bij de scheiding van tafel en bed lijkt de ontwikkeling erg op die bij de echtscheiding, maar daaronder bevinden zich veel meer al eerder gehuwden. Een verklaring voor het toch duidelijke verschil tussen de echtscheiding en de scheiding van tafel en bed in dit opzicht maar ook de gelijksoortige ontwikkeling is moeilijk te geven. Het zou interessant zijn geweest nu over huwelijksleeftijden te kunnen beschikken: bevonden onder degenen wier huwelijk door echtscheiding ontbonden werd, zich soms betrekkelijk veel jong gehuwden die uit een mislukt huwelijk de meest radicale conclusie trokken?

Tabel 22 Percentage al eerder gehuwden van de gescheiden en van tafel en bed gescheiden echtparen en van alle huwende paren in Leiden, 1701-1794

	echtsch.	sch. t + b	tot.	N echtsch.	N sch.t + b	N tot.
1701-1730	34,4	50,0	34,1	37	32	2979
1731-1760	37,5	60,0	34,3	16	75	2231
1761-1794	11,5	37,3	27,1	26	150	2084

Bron: G.A. Leiden, Trouwboeken

Hiermee zijn we nagenoeg aan het eind van dit profiel gekomen, aanmerkelijk korter dan bij de scheiding van tafel en bed. Over de duur van het huwelijk zou weliswaar wel wat te zeggen zijn maar het ligt voor de hand dat dan een splitsing tussen de echtscheidingsgronden overspel en verlating gemaakt moet worden. Omdat we in de volgende paragraaf daar nader op in gaan, laten we de huwelijksduur tot dan rusten. De paragraaf over de kwantitatieve gegevens bij scheiding van tafel en bed besloten we met het percentage rooms-gereformeerde huwelijken dat na 1755 werd ontbonden. Bij de echtscheiding valt dit percentage nog meer ten nadele van hen die weinig heil in deze huwelijken zagen uit. Slechts één van de 57 door echtscheiding ontbonden huwelijken tussen 1755 en 1795 was van rooms-gereformeerde herkomst.

6. Echtscheiding: omstandigheden en gevolgen

Diende men een eis om echtscheiding bij de rechtbank in, dan behoorde deze met redenen omkleed te zijn. Door middel van de mondeling en schriftelijk toegelichte argumenten kwam de rechtspreker tot zijn vonnis. Omdat de rechter niet verplicht was de sententie te motiveren, is het in veel gevallen onbekend op grond waarvan hij zich uitsprak. In Leiden betreft

[p. 207]

dit ruim 21% van de vonnissen, in Rotterdam ligt dit een paar procent hoger.89 Deze omstandigheid maakt het onderverdelen van de vonnissen naar echtscheidingsgrond moeilijker. In tabel 23 die zo'n indeling geeft, is nu als volgt te werk gegaan. Werd in het vonnis geen echtscheidingsgrond vermeld, dan is, om een te groot aantal ‘onbekenden’ te vermijden, een classificatie gemaakt op grond van het door de eiser ten processe aangevoerde. Enige willekeur valt niet goed te vermijden omdat, om de kans op een gunstige uitspraak te vergroten, de eiser vaak meerdere redenen tot echtscheiding noemde. Bij de tabel dienen nog twee aantekeningen gemaakt te worden. Ten eerste is, evenals eerder gebeurde, nietigverklaring van het huwelijk als een vorm van echtscheiding opgevat hetgeen formeel onjuist is, maar voor de overzichtelijkheid te billijken is. Ten tweede is ‘bigamie’, (f), geen afzonderlijke echtscheidingsgrond en daarom ook opgenomen onder een der andere mogelijkheden, maar deze wordt apart vermeld om de frequentie van bigamie te doen uitkomen. Vergelijkt men nu Rotterdam en Leiden, dan blijkt dat in de Maasstad de echtscheidingsgronden overspel en kwaadwillige verlating tot 1751 precies gelijk oplopen, daarna neemt de laatste grond absoluut en relatief toe. Het veelvuldiger voorkomen van echtscheiding vanaf dat jaar is in belangrijke mate het gevolg van verlating. In Leiden daarentegen overtreft op drie decennia na overspel de verlating. Hiermee in overeenstemming is het opmerkelijk veel voorkomen van bigamie dat echter in de loop van de 18de eeuw duidelijk verdwijnt. Een bijzondere omstandigheid die meespeelde zal hieronder worden behandeld. De tabel geeft alleen de toewijzende uitspraken. Die overtroffen de afwijzingen ook verre, in Rotterdam werd in ruim 3% van alle sententies een eis om echtscheiding ontzegd, in Leiden in 1,5% in Maassluis en Wassenaar in het geheel niet.90

Hoe werden nu de al of niet bij wet vastgelegde redenen tot huwelijksontbinding door de rechtsprekers geïnterpreteerd? Nietigverklaring van het huwelijk, verhoudingsgewijs weinig voorkomend, werd in de meeste gevallen uitgesproken wegens het tijdens het bestaan van een huwelijk aangaan van een nieuw huwelijk dat dan van nul en generlei waarde werd verklaard. Een enkele maal was het ontbreken van de ouderlijke toestemming voor het huwelijk van een minderjarige of onmacht tot de voortplanting de reden. In Leiden werd tweemaal, in 1775 en 1785, negen en zes maanden na de huwelijkssluiting, het huwelijk nietig verklaard, omdat aan het licht kwam dat de vrouw door een ander was bevrucht, in het laatste geval was de man tot het huwelijk overgegaan in de veronderstelling zelf de toekomstige vader te zijn. In Amsterdam hadden eind 17de eeuw de schepenen overigens meerdere malen zo gevonnist. Eens te meer is dit een bewijs hoezeer men hechtte aan de maagdelijkheid van de bruid.91

Overspel was eenduidig genoeg om de rechtspreker niet al te grote moeilijkheden op te leveren, het probleem lag hier eerder in de bewijsvoering. Als de beschuldigde zelf de daad bekende, stond de aanklager

[p. 208]

Tabel 23 Echtscheidingsgronden in Rotterdam, Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1800

	Rotterdam							Leiden
	a	b	c	d	e	(f)	g	a	b	c	d	e	(f)	g
1671-1680	3		1		1			11	7	5			2	1
1681-1690		1			4		1	4	5	7	1		5	3
1691-1700	2	2			4			14	5	5	1		9	5
1701-1710	1	4			5		1	25	4	1			4	2
1711-1720	3	2			6		1	27	4	6			8	2
1721-1730	7	9	1		2		1	15	2	3			2	1
1731-1740	4	1	1					14	6	2			1	1
1741-1750	2	3						3	6	1			1
1751-1760	9	12	2				1	3	3				1
1761-1770	9	11						2	10	1			1
1771-1780	5	15	1					13	5		1
1781-1790	9	25	1					14	7		1
1791-1800	10	29	3		2	1		3	2	1
	Maassluis							Wassenaar
	a	b	c	d	e	(f)	g	a	b	c	d	e	(f)	g
1671-1680
1681-1690								1
1691-1700
1701-1710	4	2
1711-1720
1721-1730
1731-1740		1
1741-1750	1
1751-1760
1761-1770
1771-1780
1781-1790	1	1
1791-1800

Toelichting: de echtscheidingsgronden zijn: a) overspel; b) kwaadwillige verlating; c) overspel en kwaadwillige verlating; d) overige; e) onbekend; (f)) bigamie (reeds opgenomen onder a, c of g); g) nietigverklaring. Voor Rotterdam 1671-1800, voor de overige plaatsen 1671-1794.
Bron: De Wit, ‘Oud-vaderlands echtscheidingsrecht’, pp. 25-28, 46; G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 H-AA; A.R.A., Recht. Arch. Maassluis inv. nrs. 15-28; A.R.A., Recht. Arch. Wassenaar, inv. nrs. 61-66

[p. 209]

sterk. In Leiden was dit bij 80% van de op grond van overspel ontbonden huwelijken het geval. In overige gevallen moest men zich behelpen met getuigenverklaringen van buren die iets gezien of gehoord hadden of van de vroedvrouw die bij het ter wereld brengen van een onwettig kind bijgestaan had en de naam van de vader afgevraagd had. Een aantal malen kon betoogd worden dat de ander zijn overspelige uitstapjes met ‘een vuyle besmettelijke ziekte’ of ‘gonorhea’ had moeten bekopen, chirurgijnsrekeningen moesten dit staven.92

Kwaadwillige verlating was zoals we eerder zagen een lastig interpreteerbaar begrip. Het meest eenvoudig lag de kwestie als iemand de echtelijke samenleving de rug toekeerde om nooit meer iets van zich te laten horen en pogingen om informatie over hem of haar te verkrijgen vruchteloos bleven. Ook als de verblijfplaats van de ander bekend was maar deze niet van plan bleek om terug te keren, werd dat als verlating beschouwd. In 1730 oordeelde het Hof op last van Hendrik Bosman te Den Haag dat diens vrouw die zich in 1719 naar haar vader te Montfoort in de provincie Utrecht had begeven, binnen drie maanden de samenwoning moest hervatten of dat anders op grond van kwaadwillige verlating het huwelijk zou worden ontbonden.93 Van een ruimere interpretatie is sprake bij echtscheidingen op grond van vermissing. In Leiden vonden vonnissen in deze zin alleen na 1765 plaats maar of hier van een verschuiving in de mening der schepenen gesproken kan worden, is de vraag. Al in 1724 bijvoorbeeld ontbonden de Rotterdamse schepenen om zo'n reden een huwelijk.94 Vóór een rechterlijke uitspraak te verwachten was, moest er, naast een onderzoek naar de omstandigheden van de verlating waarbij getuigenverklaringen weer een rol speelden, aan nog twee vereisten worden voldaan. Ten eerste werd de verlater ingedaagd waar in de 18de eeuw ruime bekendheid aan werd gegeven door te adverteren in de krant.95 Ten tweede moest er een tijd tussen verlating en vonnis verlopen zijn, zoals we eerder zagen een in Holland niet vastgelegde periode. Als we de Leidse sententies vanuit dit gezichtspunt nader bezien (over de Rotterdamse is te weinig bekend), dan is de volgende tendens te onderkennen. Tussen verlating en vonnis lag in de periode 1671-1700 vijf jaar, 1701-1730 ruim zeven jaar, 1731-1760 zeven en een half jaar en 1761-1794 bijna tien jaar. Deze langere duur wordt mede veroorzaakt door een verandering van de samenstelling der gemiddeldes. In de eerste twee periodes komen uitspraken voor die snel op de verlating volgen, soms al na een jaar, maar vanaf 1743 is de tussenruimte minstens vier jaar.96

Is er in de rechtspraak van de 18de eeuw sprake van een aanwijsbare ‘uitrekking’ van de echtscheidingsgronden overspel en kwaadwillige verlating zoals we die in de juridische literatuur tegenkwamen? In de Hoge Raad was het voor de extensie van overspel essentiële begrip πορνεια in 1750 en 1777 onderwerp van discussie naar aanleiding van verzoeken om huwelijksontbinding wegens levenslange gevangenisstraf en verbanning.

[p. 210]

Was er in het eerste jaar slechts één raadsheer voor een uitgebreide uitleg te vinden, in het latere jaar waren dat er, onder verwijzing naar onder andere Pufendorf, vier. Toch werden, om uiteenlopende redenen, deze en dergelijke verzoeken verworpen.97 Pas in 1793 stond de Hoge Raad ontbinding van het huwelijk op grond van levenslang confinement toe.98 Opmerkelijk is dat een eeuw eerder de Leidse schepenen tot een dergelijk besluit kwamen. Christoffel Jansz. van Noorden was wegens diefstal in Groningen voor drie jaar geconfineerd, brak uit en vagebondeerde nu. Zijn vrouw vroeg in Leiden ‘soo wegens den voors. delicte als gemelte sententie’ om vernietiging van de huwelijksband. Die kreeg ze.99 Sodomie leek na de geruchtmakende processen van 1730-1731 rijp om als echtscheidingsgrond te worden aanvaard. In de eis van Catharina Goverts tegen Jan Degenaar, wegens sodomie bij verstek in 1731 eeuwig verbannen, werd uitdrukkelijk naar zijn ‘misdaad’ verwezen, maar het Hof ontbond het huwelijk op grond van zijn op dat moment zevenjarige afwezigheid. In Leiden hadden de rechtsprekers in 1690 een eis om echtscheiding wegens sodomie ingewilligd maar in 1789 werd een gelijke eis ontzegd.100 Op grond van de hier vermelde gegevens kan men niet anders dan concluderen dat de echtscheidingsgronden overspel en kwaadwillige verlating die in de literatuur de allure van ‘caoutchouc-artikelen’ leken te krijgen, in de rechtspraktijk zeer stug bleken te zijn.

Uit de echtscheidingspraktijk tussen 1883 en 1971 is het fameuze begrip ‘grote leugen’ geboren. Welke mogelijkheden waren er om ten tijde van de Republiek in Holland een echtscheidingsgrond te fingeren om zo in onderlinge overeenstemming tot huwelijksontbinding te komen?101 Dat men met betrekking tot ‘overspel’ met de gedachte speelde, blijkt onder meer uit correspondentie. In het begin van de 18de eeuw ontkent Jacobus Gaderiere in een brief aan zijn vrouw overspel gepleegd te hebben, maar schrijft, ‘soo gij het verzoek, ik salt alles onderteykenen dat het waar is’. Duidelijker nog laat in 1783 Dirk de Lange uit Rotterdam zich uit. Als zijn vrouw, schrijft hij haar, het laatste kind voor onecht verklaart, ‘dan sijner Reedens om altijdt gescheyden te worden’.102 Redenen zeker, maar straffen ook. Overspel werd overwegend met boetes en verbanning bestraft. Een uitnodiging om zich zo te laten veroordelen was dit zeker niet of het moet waar zijn wat de immer wat somber gestemde Smytegelt schreef: ‘Men loopt al maar naar den Bailliuw, daar schreyt men en men komt in lof en bot’.103 Dat compositie, het afkopen van strafvervolging, bij overspel voorkwam is aantoonbaar. In Leiden werden van de III personen die het overspel waarop de echtscheiding was gebaseerd bekenden, er 59 of 53% vervolgd en van de overigen vindt men bij sommigen de aantekening dat de misstap ‘composibel’ werd verklaard.104 Het ‘waarom’ blijft echter in het schemerduister en wat de reden ook is, een veilige weg naar echtscheiding lijkt het niet: welke garantie is er dat de schout en schepenen toehappen? Het fingeren van verlating lijkt een gemakkelijker weg. Om die

[p. 211]

te versperren stelden het Echtreglement van 1656, uitsluitend van toepassing in de Generaliteitslanden, en de Staten van Gelderland in 1713, straffen op de verlating.105 In Holland waren die afwezig. De periode die er tussen verlating en vonnis lag, was in Leiden in de eerste tientallen jaren na 1671 soms zeer kort zoals we zagen zodat hier wellicht voor een vlotte echtscheiding gebruik van is gemaakt. Maar later in de eeuw toch niet meer. Zeven jaren wachten is lang als men wil trouwen. Wenste een paar een snelle huwelijksontbinding met recht op hertrouwen dan was de volgende constructie misschien het meest kansrijk. Eén van de twee bekende bij notariële acte overspel en zorgde uit de stad of het gewest te zijn als de ander met de acte in de hand bij de schepenen om echtscheiding verzocht. Er is echter één ‘maar’ aan verbonden. De acte kon nooit onder ede bekrachtigd worden. Toch lijkt het zo een enkele maal te zijn verlopen.106

Onder de omstandigheden die leidden tot overspel of kwaadwillige verlating zitten veel gemeenschappelijke. Ten eerste de achtergrond die we ook bij de scheiding van tafel en bed aantroffen, namelijk dat een huwelijk ‘gantsch niet harmonieerde’ zoals een door haar echtgenoot verlatene het uitdrukte.107 Mishandeling viel hier weer onder, maar ook schelden, moeilijkheden over ‘voorkinderen’, de eis over te gaan tot de ‘pauselijcke religie’ in een gemengd huwelijk of, in 1723 ‘doordien hij veel woorden met haar had, om dat zij te samen geen kinderen kregen’.108 Een tere snaar was bij Hendrik Barloo geraakt die in 1776 zei zijn vrouw verlaten te hebben en bij een ander te zijn gaan wonen ‘doordien zijne huisvrouw hem zoo slegt behandelde, en zeide meer lievde voor een ander dan voor hem te hebben’.109 Een tweede gemeenschappelijke factor is de afwezigheid van de man door dienst te nemen in het leger of bij de V.O.C. te scheep te gaan. Het gevolg kon zijn dat in het jarenlang achterblijven, zonder soms bericht te ontvangen, vrouwen ertoe gebracht werden een verhouding met een ander aan te gaan of ‘niet beter geweten te hebben als dat haer man overleden was’, opnieuw te trouwen. De onverwachte thuiskomst van de man schiep de problemen. Het kwam natuurlijk ook voor dat de man inderdaad niet terugkeerde, gestorven, verongelukt of het geluk elders in de wereld zoekende. De man van Jannetje Everts uit Den Haag verliet haar in 1750, nam dienst bij de V.O.C. en naar ze vernam, deserteerde te Negapatnam.110 Een groot deel van de op grond van overspel en kwaadwillige verlating ontbonden huwelijken in Rotterdam en Leiden kunnen op rekening van de V.O.C. worden gezet.111 Bijzondere factoren konden natuurlijk een rol spelen. Tussen 1690 en 1720 deed zich in Leiden een groot aantal uit buitengewone omstandigheden voortgekomen echtscheidingen voor, de ‘bult’ in het verloop der Leidse echtscheidingen zo verklarend. Door de ‘armoede ende neringlose tijden’ kozen veel mannen de V.O.C. als nieuwe werkgever of het in de jaren van Willem III en de Spaanse successieoorlog om soldaten verlegen zittende leger. Krijgsgevangenschap rekte het verblijf in den vreemde ongewenst lang uit.112

[p. 212]

illustratie

9. S. Troost (1732-1803), De ontdekte schijndeugd, Atlas van Stolk, Rotterdam.
Deze vier taferelen hebben het huwelijksbedrog tot onderwerp, getekend naar het blijspel De ontdekte schijndeugd van D. Lingelbagh, uit 1687. Op de eerste afbeelding zien we hoe de vrouw des huizes schijnheilig wenend afscheid neemt van haar man, terwijl haar minnaar zich op de achtergrond verborgen houdt. De dienstbode heeft gezien het teken van twee hoorntjes dat zij maakt, kennis van het naderend bedrog. In de volgende afbeelding profiteert deze laatste van haar kennis door haar eigen vrijer te ontvangen in het huis van haar meester. In de derde afbeelding kunnen wij zien hoe de vrouw zich buitenshuis vermaakt met haar minnaar. Haar echtgenoot, verkleed als muzikant, bespiedt hen vanuit de hoek. In het laatste tafereel vraagt de vrouw, terwijl haar minnaar getracht heeft zich in de wasmand verborgen te houden, om vergiffenis. Haar echtgenoot zou nu, op grond van overspel, een proces om echtscheiding kunnen beginnen.

[p. 213]

Overspel en kwaadwillige verlating hebben uiteraard ook hun specifieke aspecten. Overspel was een typisch ‘vrouwelijke misdaad’, wist Moorman in de 18de eeuw.113 Archiefmateriaal stelt hem in het gelijk. In Rotterdam was in drie van de vier gevallen de vrouw de ‘echtbreekster’, in Leiden lag het percentage lager, tegen de 60%.114 Een deel van het ‘waarom’ van dit verschijnsel kwam zoëven al ter sprake, het langdurig alleen achterblijven van de vrouw. Maar de voornaamste reden is wel dat het bewijs, het in onecht geboren kind, bij een vrouw makkelijker te geven is dan bij een man. Een groot deel van de echtscheidingen bij overspeligen lijkt, maar cijfers kunnen hierover niet gegeven worden, uit min of meer vaste relaties te zijn voortgekomen. Herhaaldelijk is er sprake van dat een overspelige al langere tijd, niet zelden jaren met een ander leefde, en dat hij of zij meerdere kinderen bij dezelfde nieuwe levensgezel had.115 Afgaand op de Leidse gegevens is er een kleinere groep te onderkennen waarbij een promiscue seksueel leven tot het normale levenspatroon behoorde. Over degenen die tot deze subcultuur behoren worden naast overspel delicten als openbare hoererij, diefstal, vagebondering en verlating genoemd.116 Het laatste brengt ons op de specifieke aspecten van verlating. Verlaters zijn in het merendeel mannen, in Rotterdam in ongeveer 80%, in Leiden 60% van de vonnissen.117 Het ging de man, wellicht door zijn werk mobieler, blijkbaar makkelijker af huis en have te verlaten en elders een onderkomen te zoeken. Er zijn verlaters die zeer planmatig hun huis de rug toekeren. Ze bereidden hun onderneming voor door in afwezigheid van de ander een deel van de boedel weg te halen. Met haar gemaal ging Jannetje van der Valck in 1695 van Rotterdam naar Den Haag. Van hun afwezigheid maakte haar moeder gebruik om kleren, beddegoed, koperwerk en porcelein uit het huis te halen, ‘ons Jannetge komt niet wederom’ voegde ze een dienstbode toe. Vrouwen namen de kinderen soms mee.118 Het doel van de reis was dan of de ouders of een andere man of vrouw met wie daarna werd samengewoond. Om geen argwaan te wekken, kondigde de verlater meestal een reisdoel aan. Men moest voor zaken weg, een boodschap doen of, een argument dat meer voorkomt en waar men met enige psychologische speculatie een schuldgevoel achter kan zoeken, men kondigde aan de kerkdienst te gaan bijwonen.119 Naast deze volgens plan werkenden zijn er de plotseling vertrekkenden, op de vlucht voor een boven het hoofd hangende straf. En de groep waar we boven naar verwezen, die in een patroon van rondtrekken, diefstal en geweld lijkt te passen.

In de duur van de door echtscheiding ontbonden huwelijken is een onmiskenbare tendens te zien. Omdat tijdens de Leidse processen in bijna alle gevallen het jaar van trouwen werd vermeld, is dit zeer precies te achterhalen. De gemiddelde huwelijksduur steeg van 7,9 jaar in 1671-1700, 8,4 in 1701-1730, 12,5 in 1731-1760 tot 13,3 jaar in de jaren tussen 1761 en 1794. Bij de verlating ligt logischerwijs de duur van het huwelijk hoger dan bij overspel. Het verdient opmerking dat we bij de huwelijksduur van de

[p. 214]

scheidingen van tafel en bed een analoge ontwikkeling vaststelden. Het lijkt niet boud te veronderstellen dat dit langer standhouden van de huwelijken in verband staat met de teruglopende conjunctuur in de 18de eeuw die het stichten van nieuwe gezinnen bemoeilijkte.

De echtscheiding had een uiterst belangrijk gevolg, het recht van hertrouwen. Voor de onschuldige van het echtpaar was dit een onbetwist beginsel, voor de schuldige lag de zaak gecompliceerder. Een overspelige mocht in geen geval huwen met degene met wie hij staande het huwelijk overspel gepleegd had. In Holland gold deze regel vanaf 1674, daarvoor bestond er onzekerheid en had men in tegengestelde zin wel eens beslist.120 Buiten dit geval meende men dat voor de schuldige partij alleen een ander huwelijk openstond als de hoop op verzoening was vervlogen. Deze kon blijken uit sterven of hertrouwen van degene die het huwelijk had laten ontbinden, maar ook, in Leiden in 1705, door de verklaring tot een verzoening ‘noyt te sullen kunnen resolveren’.121 Aan de vermogensrechtelijke gevolgen van de echtscheiding willen we voorbijgaan. Regelingen treft men hierover zelden aan, evenmin als over de alimentatie van kinderen. In veel van de processen was immers één van de twee partners door verlating afwezig. In de gevallen waarin wel een alimentatieregeling tot stand kwam, werden in Leiden de kinderen aan de onschuldige, man of vrouw, toegewezen. Het was echter niet uitgesloten dat de schuldige de opvoeding op zich nam.122 Eerder vermeldden we dat overspel strafrechtelijke consequenties had. In het kader van deze studie kan daar niet op worden ingegaan. Wat de gevolgen van verbanning, een veel uitgesproken straf, konden zijn, moge uit het volgende duidelijk worden.123 Elisabeth Cooreman uit Leiden was in 1771 voor 50 jaar wegens overspel uit Holland verbannen. In 1772 werd ze weer opgepakt. Ter verdediging zei ze dat ze haar achtergebleven dochtertje ‘een duit heeft willen geven en haar kind eens (heeft willen) zoenen’ en dat ze ongerust was over ‘haar kind, 't geen bij haar geweezen Man is gebleeven’. De schepenen bestraften haar overtreding van de ban met twee jaar tuchthuis, hetgeen ons hardvochtig voorkomt.

7. Slotopmerkingen

Wanneer men zich van het voorafgaande de kwantitatieve gegevens over scheiding van tafel en bed en echtscheiding nog eens voor de geest haalt, kan men de vraag stellen wat die cijfers eigenlijk waard zijn. Het is vanzelfsprekend, maar goed om aan te herinneren, dat de cijfers alleen een voorstelling geven van voor de rechter scheidende echtparen. Andere conflictoplossingen blijven buiten het beeld. Men zou kunnen opperen dat een toenemend door de rechter uitgesproken aantal scheidingen door een toenemend rechtsbesef is veroorzaakt, of anders gezegd: eerst ging men van elkaar zonder de rechter erin te betrekken, later deed men dit wel.

[p. 215]

Deze suggestie lijkt mij onwaarschijnlijk. Ten eerste vindt men door de hele eeuw heen echtparen die pas na een langdurige ‘onwettige’ scheiding zich tot de rechter wenden, in 1764 stapte in Leiden een echtpaar negen jaar na het uiteengaan pas het stadhuis binnen.124 Ten tweede is het niet goed te geloven dat in zo'n toenemend rechtsbesef zich in Leiden en Maassluis rond 1770 opeens een spurt zou voordoen. Ten derde had een vrouw wier huwelijk (van tafel en bed) werd gescheiden, er belang bij de overheid bij de scheiding te betrekken. Dan pas immers kon ze pogen de man te dwingen tot een betaling van alimentatie. Toegegeven zij dat een dergelijke uitkering in Leiden met name ten behoeve van de kinderen werd vastgesteld. Bij een meerderheid van de van tafel en bed gescheiden vrouwen was dat echter het geval.

Waarom vonden er zo weinig scheidingen plaats, kan men vragen. Met een paar opmerkingen wil ik volstaan. Ten eerste waren voor een echtpaar, indien dit het huwelijk liever ontbonden zou willen zien, de echtscheidingsgronden uiterst beperkt. Overspel bevond zich in de criminele sfeer, kwaadwillige verlating nam tot de uitspraak tot huwelijksontbinding jaren in beslag. Om met een omweg de echtscheiding te bereiken, bleek naar we zagen eveneens moeilijk. Ten tweede, we spraken er in het hoofdstuk over de partnerkeuze over, was het draagvlak van het huwelijk tamelijk breed. Materiële en affectieve overwegingen stonden zij aan zij. De verwachtingen die een echtpaar van het huwelijk had, zullen daardoor niet alleen in de persoonlijke sfeer hebben gelegen, hetgeen het opvangen van teleurstellingen wellicht gemakkelijker maakte. Ten derde was de moraal ten opzichte van scheidingen uiterst vijandig, we konden dat bij moralistische auteurs lezen en ook uit de mond van mensen die de mogelijkheid van scheiding voor ogen zagen, optekenen. Ten vierde konden we in het hoofdstuk over verwanten en buren constateren dat met dezen een tamelijk intensief te noemen contact werd onderhouden. Ze vormden met hun bemoeienissen een rem op enig soort scheiding. Tenslotte zal vaak de dood, die de huwelijksduur meer dan thans beperkte, als scheidsrechter in huwelijkse conflicten tussenbeide zijn gekomen.

We constateerden een verschil tussen stad en land. Werd wat dit betreft het felle cijfermatige onderscheid bij scheidingen door een grotere steun bij de directe omgeving, door een indringender sociale controle in een landelijk gebied als Wassenaar of een kleine stad als Maassluis veroorzaakt? Citaten en verwijzingen die eerder zijn verstrekt over de ‘opspraak’ die een scheiding teweegbracht doen hieraan twijfelen. Uit steden komen die evenzeer als uit landelijke streken. Misschien bestond er enig verschil. De schepenen deden altijd vóór een scheiding van tafel en bed uit te spreken, ook al had die de instemming van beide echtgenoten, een poging tot verzoening. Dat gebeurde overal. Maar op het land lieten de schepenen er een echtpaar nog wel eens voor terugkomen en had een autoritaire toon een enkele maal succes. In Wassenaar werd in 1761 ‘de vrouw gerecom-

[p. 216]

mandeert voortaen haer mond te houden, en niemand meer te schelden of te lasteren, of dat er ordre gesteld sal werden, om haer dit te beletten’. De vrouw ging hier, zij het mopperend, mee akkoord.125 Verschillen tussen stad en land of steden en plattelandsgebieden onderling kunnen ook door plaatsgebonden factoren zijn ingegeven. Le Francq van Berkhey, een scherp waarnemer, vertelt dat de bewoners langs de Maas tussen Rotterdam en Hoek van Holland een sterke huwelijksband hadden en dat vrede in hun huizen heerste.126

De mening van Goode dat het in het verleden de hogere sociale groepen waren die scheidden, is voor Holland onjuist gebleken. Hoe ruw de sociale analyse ook was, het valt niet te loochenen dat de scheidende echtparen te vinden waren onder de bezitloze arbeiders en knechten en de ambachts- en handwerkslieden die op enig bezit konden bogen. Met name in deze groepen loste men huwelijksproblemen op door een scheiding. Ter verklaring kan men denken aan het feit dat een huwelijk onder deze mensen niet die politieke en financiële dimensies had als in regenten- en ondernemerskringen het geval was en die een rem betekenden op de wens of zelfs gedachte te willen scheiden. In het hoofdstuk over de partnerkeuze wezen we al op het bestaan van niet identieke huwelijksmotivaties bij verschillende sociale groepen.

Scheiding van tafel en bed en echtscheiding kenden deels dezelfde achtergronden is eerder geponeerd. Gelijke problemen, maar met andere gevolgen. Wel moet men hiervan de promiscue en zwervend levende subgroep uitsluiten, tezamen met de vermissingsgevallen. Waarom komen sommige echtparen dan uit op een scheiding van tafel en bed, andere op echtscheiding? Het is niet onmogelijk dat als een verfijndere sociale analyse mogelijk was geweest, een en ander toch nog in een iets andere sociale context te plaatsen was geweest. Ook kunnen toevallige en persoonlijke factoren een rol hebben gespeeld: het ‘toevallig’ te leveren bewijs van overspel of geen perspectief meer in het huwelijk zien en om die reden man of vrouw de rug toekerend.

Waarom is er in Leiden en Maassluis van een toenemend aantal scheidingen van tafel en bed sprake en waarom in Rotterdam en in mindere mate Leiden van meer echtscheidingen aan het eind van de 18de eeuw? Ik zou hier, zoals in het derde hoofdstuk ten aanzien van de vaderschapsacties is geponeerd, twee redeneringen willen volgen: een sociaal-culturele die als verklaring voor de ontwikkeling op lange termijn dienst kan doen en een sociaal-economische speciaal voor het laatste kwart van de 18de eeuw.

Zoals we eerder hebben gezien was aan het begin van de 18de eeuw het gezinsleven in steden als Leiden en Den Haag ingebed in een intensief wijkleven ook al werden gezin en wijk als duidelijk te onderscheiden eenheden opgevat. Van dit wijkleven gingen steun en sociale controle uit. Later in de 18de eeuw verviel dit stadsleven in de genoemde plaatsen, wellicht ook elders. Maakte de afnemende sociale druk de kans op huwe-

[p. 217]

lijksontbinding groter, andere culturele ontwikkelingen versterkten deze tendens. In de partnerkeuze werden zoals we zagen in de loop van de 18de eeuw affectieve waarden hoger in het vaandel geschreven. Gebrek aan echtelijke liefde, mishandeling of zelfs maar narrig optreden van de huwelijkspartner werden daardoor minder acceptabel dan voorheen. Het aanzien van de vrouw in het gezin in de 18de eeuw steeg hetgeen haar er des te meer toe bracht hogere eisen aan het optreden van de echtgenoot te stellen. Tegen deze redenering valt in te brengen dat waar de scheidingen vooral onder de lagere middengroepen en laagste groepen plaatsvonden, men naar omstandigheden moet uitzien die met deze in verband staan. Weliswaar betrof het verval van het wijkleven mede deze groepen, maar de verschuivingen ten aanzien van de huwelijksmotivatie en gezagsverhoudingen binnen het huwelijk waren meer op de middengroepen van toepassing, althans bij de lagere groepen konden deze (nog) niet worden geconstateerd.

Ter verklaring van juist de scherpe toename van het aantal scheidingen na ongeveer 1770 moet het licht vallen op het verloop van de economische conjunctuur in de 18de eeuw. Zoals bekend werden de arbeidsintensieve nijverheid en visserij in de 18de eeuw door een structurele werkloosheid getroffen terwijl daarentegen de landbouw een veel rooskleuriger beeld te zien gaf. Voor Leiden, Maassluis en Wassenaar zal dit kort worden uitgewerkt. Het verval van de Leidse textielnijverheid vanaf het eind van de 17de eeuw is door Posthumus in kaart gebracht door de afnemende produktiecijfers en het dalend aantal in gebruik zijnde getouwen. Werden in 1700 nog 85.000 stuks stof vervaardigd, in 1750 waren het er nog 54.000, in 1795 29.000. Het aantal getouwen kromp in van 600 in 1720, 187 in 1752 tot 95 in 1795. Per getouw werkten gemiddeld 12 arbeiders. Voor de door deze enorme teruggang getroffen arbeiders waren er maar twee mogelijkheden, wegtrekken of blijven en van het weinige werk dat overbleef of de bedeling leven. Hen trof terwijl in de eerste zeventig jaar van de eeuw de prijzen hetzelfde niveau handhaafden na 1770 een prijsstijging die vooral de belangrijkste consumptieartikelen gold.127 Maassluis leefde van de haringvaart en vooral de kabeljauwvangst bij IJsland. In de twintig jaar vóór ongeveer 1770 was er sprake van een stijgend aantal het zeegat kiezende vaartuigen. Daarna begint een daling. Veelzeggend zijn de bedrijfsresultaten die Kranenburg voor de zeevisserij berekende. Van de 41 jaren na 1750 waarover gegevens bekend zijn, waren er slechts 10 winstgevend, de winsten waren daarbij altijd kleiner dan de verliezen. Op de IJslandvaart werd men per last gevangen vis uitbetaald wat naar de Nederlandsche Jaarboeken in 1750 meedeelden tot gevolg had dat het scheepsvolk ‘bij een slechte visscherij geen bestaan voor hun gezin kan vinden’: Dat reders klaagden dat veel vissers hun heil bij buitenlandse concurrenten zochten, verbaast niet.128 Het is ook na 1770 dat door schrijvers melding wordt gemaakt van de toenemende armoede. ‘Onze

[p. 218]

steden grimmelen van schoijers’ wordt in 1773 opgemerkt. Deze verarming trof niet alleen de laagste groepen, maar in het algemeen is er sprake van een zich verwijdende kloof tussen arm en rijk. In 1757 sprak men in Leiden van ‘het meer en meer toenemen der verarmde burgerstand’. Door de afnemende koopkracht verloor de ambachtsman en winkelier zijn nering.129 Pregnant zou men deze redenering zo kunnen samenvatten: na 1770 stegen de prijzen van de essentiële consumptiegoederen onevenredig, na 1770 klonk de klacht over verpaupering, na 1770 klom het aantal scheidingen van tafel en bed fel. Reeds aan het eind van de 17de eeuw was over Leidse wevers opgemerkt dat de teruglopende werkgelegenheid niet alleen tot drankmisbruik, maar ook tot huiselijke twisten aanleiding gaf. Een analoog verband tussen economische situatie en de sociale gevolgen namen we eerder te Amsterdam waar toen de armoede zich na 1780 uitdrukte in meer te vondeling gelegde kinderen.130 Er blijven natuurlijk vragen. Hoewel het de landbouw eind 18de eeuw goed verging is er over de Wassenaarse boeren te weinig bekend om een verband met het gering aantal scheidingen te leggen. Wel laat De Nederlandsche stads- en dorpsbeschryver zich in 1799 in uiterst blijmoedige stemming over dit plattelandsgebied uit.131 Rotterdam is de enige stad in Holland waar de nijverheid aan het slot van de eeuw bloeide. Gegevens over armoede daar staan ons niet ter beschikking zodat de lichte stijging van de echtscheidingen niet in een bredere sociaal-economische omlijsting kan worden gezet.

1: Cremer, Evangelische zeden-keten, pp. 567-568.

2: Wittewrongel, Oeconomia christiana, I, pp. 25-26.

3: Van den Honert, Waaragtige wegen, I, p. 604; Van Ouwerkerk de Vries, ‘Verpligtingen eenen braaven huisvader’, p. 85.

4: Van den Honert, Waaragtige wegen, I, p. 604; Hazart, Gheluckich houwelyck, pp. 28-29.

5: Wittewrongel, Oeconomia christiana, I, pp. 25-26; Hazart Gheluckich houwelyck, pp. 83-84; Cremer, Evangelische zeden-keten, pp. 567-568; Bodisco, ‘Verpligtingen eenen braaven huisvader’, pp. 73-74.

6: Wittewrongel, Oeconomia christiana, I, pp. 44-45.

7: Bodisco, ‘Verpligtingen eenen braaven huisvader’, pp. 69-70.

8: Hazart, Gheluckich houwelyck, p. 96; Van Ouwerkerk de Vries, ‘Verpligtingen eenen braaven huisvader’, pp. 168-170.

9: Hazart, Gheluckich houwelyck, pp. 96-108.

10: Renesse, Heilige voorsienigheid, pp. 105-106. 193-206; Wittewrongel, Oeconomia christiana, I, pp. 99-100; Van den Honert, Waaragtige wegen, I, p. 310.

11: De Vos, ‘Verhandeling huwlyk’, pp. 333-335; Van Ouwerkerk de Vries, ‘Verpligtingen eenen braaven huisvader’, pp. 172-174.

12: Martinet, Huisboek, p. 57; Van Ouwerkerk de Vries, ‘Verpligtingen eenen braaven huisvader’, pp. 175-176.

13: Martinet, Huisboek, citaat op p. 14, pp. 56-57.

14: Smytegelt, Des christens eenige troost, p. 622.

15: W.H. Douma, ‘Een sociologische kijk op echtscheiding’, in M. Nevejan en J. Huijts (red.), Echtscheiding, Bussum 1969, pp. 44-45.

16: G.A. Kooy, ‘The Netherlands’, in R. Chester (red.), Divorce in Europe, Leiden 1977, p. 120; W.J. Goode, Sociologie van het gezin, Utrecht 1966, p. 170.

17: Van Apeldoorn, Huwelijksrecht, pp. 190-195, verwijzing naar voorbeelden van geestelijke rechtspraak, pp. 194-195ⁿ.

18: Olsen, New testament logia on divorce, pp. 43-109.

19: Reitsma, Van Veen, Acta, II, p. 143 (Dordrecht 1574). I, p. 42 (Alkmaar 1577), I, p. 83 (Enkhuizen 1581), III, p. 173 (Gouda 1601): Hooijer. Kerkordeningen, p. 157 (kerkorde 1578).

20: Reitsma, Van Veen, Acta, II, pp. 315-316 (Schiedam 1588).

21: Buurt, Daadelyke godgeleerdheid, II, pp. 114-115; Nuys Klinkenberg. Onderwys godsdienst, II, pp. 356-359, 526-531.

22: S. Episcopius, Predicatien, gedaen in de Christelyke vergaderinge der Remonstranten, Amsterdam 1693, 2 dl., I, pp. 518-534; Van Limburgh. Christelyke godgeleerdheid, II, pp. 458-461.

23: Udemans, Practycke, pp. 307-308; Wittewrongel, Oeconomia christiana, I, pp. 77-79; Poudroyen, Catechesatie, p. 676; Smytegelt. Des christens eenige troost, p. 622. De enige die geen enkele vorm van echtscheiding lijkt te willen toestaan, is Renesse, Heilige voorsienigheid, pp. 169-199, maar hij treedt niet in discussie over de door het recht erkende echtscheidingsgronden.

24: Voetius, Politicae ecclesiasticae, II, pp. 185, 191-192. In een zeer beknopte opmerking verwierp ook Episcopius, Predicatien, I, p. 525 dergelijke echtscheidingsgronden. Op de Zuidhollandse synode te Schoonhoven in 1597 werd op de vraag of men van iemand die geestesziek (‘furieus’) was geworden, scheiden mag geantwoord ‘dat het niet goddelyck mach werden ghedissolveert, ghelyck het oock naer rechten een houwelyck moet blyven’, Reitsma, Van Veen, Acta, III, pp. 94-95.

25: ‘Politieke ordonnantie’, art. IV, XIII. Over de onmacht Van Leeuwen, Rooms-Hollands regt, p. 88; Huber, Heedensdaegse rechtsgeleertheyt, p. 34.

26: Noordkerk, Handvesten, II, pp. 647-648.

27: Van Bynkershoek, Verhandelingen over burgerlyke rechts-zaken, I, p. 401; Keuren Haerlem, I, p. 101.

28: Brouwer, De jure connubiorum, pp. 710-720, vooral pp. 712-717; Van Leeuwen, Rooms-Hollands regt, pp. 86-87; Huber, Heedensdaegse rechtsgeleertheyt, pp. 34-35; Arntzenius, Civil law, pp. 225-226.

29: ‘Politieke ordonnantie’, art. XVIII.

30: De Groot, Inleidinge, p. 20; voor Van Groenewegen, De Blécourt, Fischer, Kort begrip, p. 72ⁿ. Wel was er verzet tegen kwaadwillige verlating als echtscheidingsgrond bij Toulieu en Hamerster, resp. uit Groningen en Friesland, Van Apeldoorn, Huwelijksrecht, pp. 185-186.

31: Voor omschrijvingen van overspel en kwaadwillige verlating, Brouwer, De Jure connubiorum, pp. 753-763; Van Leeuwen, Rooms-Hollands regt, pp. 84-88. Dat er bij Van Leeuwen over de kwaadwillige verlating toch nog onzekerheid bestond, valt af te leiden uit het feit dat hij na de vermelding van overspel stelt dat om een andere reden het huwelijk niet ontbonden kan worden, dan de scheiding van tafel en bed behandelt en vervolgens schrijft dat om verlating ‘ook wel Egtscheyding toegelaten’ wordt.

32: Van Apeldoorn, Huwelijksrecht, p. 187; Van Leeuwen, Rooms-Hollands regt, p. 88.

33: De discussie wordt beknopt besproken door Van Apeldoorn, Huwelijksrecht, pp. 187-188 en Huussen, Codificatie huwelijksrecht, pp. 12-14.

34: C.W. Decker, Verhandeling, aangaande den ontbinding van den echt, ter zaake van confinement, Amsterdam 1781, pp. 5-8, citaat op p. 8, vgl. pp. 40-44; H. Noordkerk, De matrimoniis, ob turpe facinus, quod peccatum sodomiticum vacant..., Amsterdam 1733, pp., 34-36; D. Fiers Kappeyne, De matrimonio propter carcerem perpetuum alterutrius conjugum, Middelburg 1753, pp. 12-15; H. Engelkens, Specimen iuridicum inaugurale de moralitate divortii, Groningen 1779, pp. 23-28. Over de invloed van Pufendorf in Nederland, W.J.A.J. Duynstee, Geschiedenis van het natuurrecht en de wijsbegeerte van het recht in Nederland, in Geschiedenis der Nederlandsche rechtswetenschap, Amsterdam 1956, pp. 39-47.

35: Noordkerk, De matrimoniis, pp. 7-8, 51-52. Over de sodomietenvervolging, Boon, ‘Sodomietenvervolging’.

36: J.B. de Graaf, Specimen juridicum de jure divortiorum, Leiden 1765, behandelt de twee bekende echtscheidingsgronden om in een slotakkoord met Noordkerk in te stemmen, p. 26. Verwijzing naar Noordkerk o.a. bij Fiers Kappeyne, De matrimonio, pp. 6, 12-15; Decker, Ontbinding echt, pp. 11. 74-85.

37: Fiers Kappeyne, De matrimonio, vooral pp. 5-7, 40; Decker, Ontbinding echt, vooral pp. 12-28. Zo ook J.D.C. Lampsins, Theses... de divortio ob carcerem alterius conjugis perpetuum legitimo, Leiden 1794, pp. 18-22.

38: J. van Royen, Specimen juridicum inaugurale de conjugio in statu naturali, Leiden 1757, pp. 7-8, 26-27.

39: Engelkens, De moralitate divortii, pp. 21-25.

40: Engelkens, De moralitate divortii, pp. 38-41.

41: Engelkens, De moralitate divortii, pp. 61-62: uit onze leer kan een ‘totale divortium’ toegestaan worden ‘ob adulterium verum, utpote manifesto scindens unitatem carnis, ob adulterium praesumtum, ubi nimirum violentissima adest praesumtio,... Ob malitiosam desertionem, ob insidias vitae structas, mores intolerabiles, et irreconciliabiles inimicitias, insignem infamiam, perpetramque relegationem, praefractam debiti conjugalis praestationem, procuratam sterilitatem, abortus procurationem, morbum sonticum et contagiosum’.

42: Engelkens, De moralitate divortii, pp. 62-63. Overigens werd de scheiding van tafel en bed als sluis vóór de echtscheiding in 1838 in het recht opgenomen.

43: Men zie hierover de paragrafen over huwelijksontbinding in Dufour, Le mariage dans l'école allemande en van dezelfde, Le mariage dans l'école romande.

44: Noordkerk, De matrimoniis, pp. 44-48; Engelkens, De moralitate divortii, pp. 64-67.

45: H. de Vries, Dissertatio...de adulterio et malitiosa desertione..., Leiden 1749, pp. 12-15. In de 17de eeuw wees Brouwer, De jure connubiorum, p. 759 deze interpretatie in bedekte termen ook af. Ook J.D. van der Burch, Specimen juridicum inaugurale de divortiis, Leiden 1770, vooral pp. 32-33 wil niet van een ruime uitleg weten.

46: Schorer, Aanteekeningen over De Groot, I. pp. 42-44; Arntzenius, Civil law, p. 217, vgl. p. 222; Van der Keessel, Praelectiones, I, pp. 249-255.

47: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 G, fol. 29^vo-30, 78 H, fol. 4-4^vo, 38^vo-39^vo, 343-343^vo, 78 J, fol. 71-71^vo.

48: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 E, fol. 10-11, 134^vo-135^vo 78 H, fol. 287-287^vo.

49: Men verzoende zich soms ook bij notariële acte, G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 78 D, fol. 41-42^vo.

50: Douma, ‘Sociologische kijk op echtscheiding’, p. 13; vgl. Chester, Divorce, p. 1.

51: Douma, ‘Sociologische kijk op echtscheiding’, pp. 16-30; Kooy, ‘The Netherlands’, pp. 112-118.

52: Goode, Sociologie gezin, pp. 157-161.

53: Zie in Chester, Divorce, de bijdragen over Finland, Noorwegen, Engeland en Duitsland en de samenvattende conclusie van Chester, pp. 29-30, 65, 89-91, 189 en 311.

54: ‘Ordonnantie van het middel op het trouwen en begraven’, in Groot placaet-boeck, IV, pp. 899-901.

55: S. Hart, ‘Een sociale structuur van de Amsterdamse bevolking in de 18e eeuw’, in zijn Geschrift en getal, pp. 183-192, vooral pp. 183-184, 187.

56: Onder de weerbare mannen van het Zuidhollandse dorpje Maasland in 1747 viel dit overigens mee: 24% huwde twee of drie keer, Noordam, ‘Weerbare mannen’, pp. 18-19.

57: Douma, ‘Sociologische kijk op echtscheiding’, p. 20; Kooy, ‘The Netherlands’, p. 112.

58: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 78 G, fol. 257-257^vo; voor nog een voorbeeld uit vele, 78 D, fol. 201^vo-203.

59: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 E, fol. 185-186. 78 J, fol. 104-104^vo, vgl. 78 F, fol. 214^vo-215^vo.

60: Noordam, ‘Huishouden en gezin in 1749’, te berekenen uit tabel 91, p. 126.

61: De toename van het aantal scheidende echtparen met kinderen is overigens evenredig over de verschillende vermogensgroepen verdeeld.

62: Berekend uit de cijfers die ten grondslag liggen aan figuur 4.

63: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 10 QQ (nr. 30), 78 E, fol. 56-57.

64: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II H 66 (E 1), zie ook II S 11 (E 1), II B 228 (D 3); A.R.A., Recht. Arch. Maassluis. inv. nr. 22. fol. 217-218^vo; G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 K, fol. 80^vo, 44 Q, fol. 109^vo.

65: A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 23, fol. 301-302^vo; vgl. G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 78 F, fol. 280-281.

66: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 44 K, fol. 217^vo; A.R.A., Hof, inv. nr. 5399 (H. J).

67: Onder vele, G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 E, fol. 90^vo-92, 78 J, fol. 114-114^vo; A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 25, fol. 164-164^vo.

68: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II Z 17/1 (D 3), II V 64 (D 3). Vgl. G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 V, fol. 236, 78 H, fol. 41.

69: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 J, fol. 136^vo, 44 M, fol. 276.

70: A.R.A., Recht. Arch. Wassenaar, inv. nr. 64. fol. 3^vo-4. Dezelfde klacht in A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 24 d.d. 9-12-1746 (ongefolieerd).

71: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II V 64 (D 1), II S 11 (D 4).

72: A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nrs. 24 d.d. 9-12-1746 (ongefolieerd), 27, fol. 229-229^vo; G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 M, fol. 57, 78 A, fol. 230^vo-231.

73: A.R.A., Recht. Arch. Wassenaar, inv. nr. 66, fol. 46^vo-49^vo, citaat op fol. 47^vo; vgl. A.R.A., Hof, inv. nr. 5399 (1722, nr. 5, G 2), Hof, Coll. Civ. Proc., II E 16/a (E 1).

74: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II Z 17/1 (F 3), II B 228 (F 1), Hof, inv. nr. 5399 (1722, nr. 5); A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 15, fol. 96-96^vo.

75: Voor ingrijpen familie: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II H 66 (E 2), II S 11 (E 12), II Z 17/2 (E 3-5). Voor predikant: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II E 16/a (E 1), A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 16, fol. 150-151.

76: A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 16, fol. 122^vo-123^vo. Zie ook o.a. A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II S 11 (E 5).

77: A.R.A., Hof, inv. nr. 5399 (1722, nr. 5), A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II Z 17/2 (E2), II S 11 (E 11). In Leiden werd soms in de scheidingsacte opgenomen dat de een de ander voor ‘eerlijk en ordentelijk’ hield, G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 E, fol. 56-57, 78 F, fol. 83-84^vo.

78: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II E 16/a (F 2), II H 66 (C 3), II S 11 (C 5).

79: Voor de juridische kant van de zaak, Blécourt, Fischer, Kort begrip, p. 83 en Arntzenius, Civil law, pp. 227-228. De enige maal dat niet van een boedelscheiding sprake is, in G. A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 44 K, fol. 175^vo.

80: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 78 E, fol. 183^vo-184^vo.

81: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 C, fol. 102-103, 78 F, fol. 208-210.

82: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 B, fol. 10^vo-11, vgl. 78 G, fol. 265-267.

83: Over de opvoedingsbepalingen bijv. G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 78 D, fol. 43-44^vo, 226-227^vo. Over het bezoek, A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 28, fol. 2-2^vo, Recht. Arch. Wassenaar, inv. nr. 64, fol. 167-172^vo, G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 78 G, fol 260^o-262, 78 J, fol. 82-82^vo.

84: Men zie nochtans, A.R.A., Recht. Arch. Maassluis, inv. nr. 23, fol. 350-351, Recht. Arch. Wassenaar, inv. nr. 64, 167-172^vo; G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 78 D. fol. 43-44^vo.

85: G.A. Leiden. Oud-Recht. Arch., inv. nr. 10 LL (nr. 23). Zie ook Van den Heuvel, ‘Criminele vonnisboeken’. p. 419.

86: G.A. Leiden. Oud-Recht. Arch., inv. nr. 44 H, fol. 164^vo. Eenzelfde formulering vindt men in de eis, ook in de jaren '70 van de 17de eeuw. in A.R.A., Recht. Arch. Maassluis. inv. nr. 15. fol. 96-96^vo. Recht. Arch. Wassenaar. inv. nr. 62, fol. 19^vo.

87: Voor Rotterdam. J.P. de Wit, ‘Het oud-vaderlands echtscheidingsrecht tussen 1572-1808, in het bijzonder in Holland. Een archiefonderzoek in het schepenarchief te Rotterdam’, onuitgegeven doctoraalscriptie 1976. Erasmusuniversiteit Rotterdam, Faculteit der Rechtsgeleerdheid.

88: Kooy, ‘The Netherlands’. pp. 106-107 en de tabel op pp. 108-109.

89: Voor Rotterdam, De Wit, ‘Echtscheidingsrecht’, pp. 25-28.

90: Voor Rotterdam, De Wit, ‘Echtscheidingsrecht’, schema 1 op p. 29.

91: Over de man deed men er het zwijgen toe. Schorer, Aanteekeningen op De Groot, I, pp. 44-45 meent dat anders van de 100 huwelijken er wel 99 vernietigd zouden kunnen worden. De Amsterdamse vonnissen in Van Zurck, Codex batavus, I, p. 565ⁿ. De twee Leidse gevallen in G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 X, fol. 238, 44 Z, fol. 81a.

92: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II L 61 (D 1-2), G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 P, fol. 55^vo, 44 T. fol. 151. 44 AA, fol. 148.

93: A.R.A., Hof. inv. nr. 954 (sententienr. 10) n.a.v. Hof. Coll. Civ. Proc., II B 174.

94: De Wit, ‘Echtscheidingsrecht’, p. 36.

95: Voor dergelijke advertenties uit 1738. 1759-1760 en 1794 uit de Amsterdamsche. 's-Gravenhaegse en Rotterdamsche Courant, A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II L 61 (H 2. J 2), I G 17 (E 2-9), II B 170 (F-J).

96: G.A. Leiden. Oud-Recht. Arch., bijv. inv. nrs. 44 N, fol. 266^vo, 44 Q, fol. 55^vo, 44 T, fol. 57^vo.

97: Pauw, Observationes novae, I, nr. 344, III, nr. 1414. Op advies van het Hof sloegen de Staten van Holland in 1755 een verzoek om huwelijksontbinding op grond van levenslange verbanning van de man wegens doodslag af. Het Hof meende dat de vrouw de man eigenlijk moest volgen, zie Resolutiën Holland, d.d. 3-7-1755, 3-8-1755 en het advies van het Hof, in A.R.A., Staten van Holland na 1572, inv. nr. 1949 d.d. 26-7-1755.

98: J. van der Linden, Verzameling van merkwaardige gewijsden der gerechts-hoven in Holland, Leiden 1803, pp. 247-254. In 1780 ontbonden de Staten van Holland nog ‘ex plenitudine potestatis’ het huwelijk van Johanna Broekhuijsen en Isaac Somerdijk die wegens diefstal in het rasphuis zat. Hij stal echter vóór het huwelijk en werd de dag na de huwelijksvoltrekking gearresteerd. De vrouw beriep zich dan ook, onkundig van deze feiten, op ‘dwaling’. Zie Resolutiën Holland, d.d. 2-11-1780 en het positieve advies van het Hof, in A.R.A., Staten van Holland na 1572, inv. nr. 1986 d.d. 26-10-1780.

99: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 44 N, fol. 139^vo.

100: A.R.A., Hof, inv. nr. 966 (sententienr. 54) n.a.v. Hof, Coll. Civ. Proc., II G 44; G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 44 N, fol. 99^vo, 44 Z, fol. 209.

101: A.J.M. Kunst, Historische ontwikkeling van het recht, Zwolle 1967-1968, 2 dl., II. pp. 80-84 bespreekt de grote leugen en doet suggesties t.a.v. de Republiek.

102: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II H 145 (G), II Z 17/1 (H 7).

103: Smytegelt, Des christens eenige troost, pp. 629-630. De straffen op overspel vindt men in art XV-XVII van de Politieke Ordonnantie en de latere verzwaringen in Groot placaet-boeck, III, p. 507. Daar ook over compositie inzake overspel evenals in VII, pp. 960-961.

104: Zie in het notulenboek van schout en schepenen, G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 150⁴, d.d. 23-3-1724, 3-7-1727. Over compositie in het algemeen: L. Hovy, ‘Schikking in strafzaken in Holland tijdens de Republiek’, in Nederlands archievenblad, 84. 1980, pp. 413-429, met name over compositie bij overspel, pp. 414. 417-418. 423. 428.

105: Van Apeldoorn, Huwelijksrecht, p. 187, zie vooral de op de ‘grote leugen’ doelende tekst van het Gelderse plakkaat, noot 1 aldaar.

106: Voor drie echtscheidingsprocessen waar dergelijke confessies werden overgelegd. G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 T. fol. 151. 44 W, fol. 196, 44 X, fol. 107. De notariële actes waren uit Leiden en Amsterdam afkomstig. De procureur van de gedaagde pleitte schuldig.

107: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II B 170 (C), vgl. II H 99 (C).

108: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 T. fol. 89, 44 O. fol. 255^vo, 44 N, fol. 168. 10 Q, fol. 34-34^vo, 10 QQ (nr. 18).

109: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 10 LL (nr. 12).

110: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II A 58 (C, D 1), voor een soortgelijk geval, II L 61 (C).

111: Voor Rotterdam, De Wit, ‘Echtscheidingsrecht’, pp. 32-40; voor Leiden bijv. G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 O, fol. 156, 44 Q, fol. 242. 44 X, fol. 105, 44 Z. fol. 170.

112: Een aantal had voor de muren van Almanza in Spanje in 1707 slag geleverd en kwam pas na gevangenschap of lange omzwervingen terug, G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 N, fol. 131^vo, 44 Q, fol. 118, 169. 171.

113: Over ‘vrouwelijke misdaden’, Bosch, ‘Le statut de la femme’, pp. 340-345.

114: Voor Rotterdam, De Wit, ‘Echtscheidingsrecht’, p. 32.

115: A.R.A., Hof. Coll. Civ. Proc., II U 1 (E); G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 O, fol. 300, 44 S, fol. 39, 44 X, fol. 268.

116: G.A Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 M. fol. 291^vo, 44 O, fol. 251. Fraaie gegevens over deze zelfkant van de samenleving biedt De ongelukkige levensbeschryving van een Amsterdammer, Amsterdam 1965 (fotomechanische herdruk van 1775).

117: Voor Rotterdam, De Wit, ‘Echtscheidingsrecht’, p. 35.

118: A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II T 27 (F 2). Zie verder A.R.A., Hof, Coll. Civ. Proc., II B 174 (E); G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 H, fol. 168^vo, 44 K, fol. 305^vo, 44 T. fol. 38^vo.

119: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nrs. 44 P, fol. 104, 44 X, fol. 277.

120: Van Apeldoorn, Huwelijksrecht, pp. 162-164 en uitgebreider over het recht op hertrouwen, Arntzenius, Civil law, pp. 220-221, 223-224.

121: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 44 P, fol. 6.

122: Voor de vermogensrechtelijke aspecten en alimentatieregeling, Arntzenius, Civil law, pp. 219-221, 223-224.

123: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 10 JJ (nr. 11); zie ook Van den Heuvel, ‘Criminele vonnisboeken’, pp. 414, 415.

124: G.A. Leiden, Oud-Recht. Arch., inv. nr. 78 E. fol. 151-152.

125: A.R.A., Recht. Arch. Wassenaar, inv. nr. 64, fol. 4-4^vo.

126: Le Francq van Berkhey, Natuurlyke historie, III, 2, pp. 760-761.

127: Posthumus, Lakenindustrie, III, pp. 1058-1091, 1096-1103.

128: H.A.H. Kranenburg, De zeevisscherij van Holland in den tijd der Republiek, Amsterdam 1946, pp. 40-88, 198-212; M. Simon Thomas, Onze IJslandvaarders in de 17de en 18de eeuw. Bijdrage tot de geschiedenis van de Nederlandsche handel en visscherij, Amsterdam 1935, pp. 176-179, 223-224.

129: Voor opmerkingen van tijdgenoten over de armoede. De Vries, Achteruitgang, pp. 118, 170-172 en voor het citaat over Leiden, Posthumus, Lakenindustrie, III, p. 1055ⁿ.

130: Jansen, ‘Armoede in Amsterdam’. Voor de sociale gevolgen in het algemeen, zie Faber, Dure tijden en hongersnoden, pp. 8, 12-13, 14-15.

131: Ollefen, Bakker, Stads- en dorpsbeschryver, ‘De Hooge Heerlykheden van Wassenaar en Zuydwyk’.

Vorige Volgende

Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw (1985)

Hoofdstuk VI Scheiding van tafel en bed en echtscheiding

1. Moralisten over huwelijkse problemen

2. Het recht en zijn critici

3. Scheiding van tafel en bed: kwantitatieve aspecten

Tabel 12 Aantal scheidingen van tafel en bed in Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1794

Tabel 13 Van tafel en bed gescheiden en meerdere malen van tafel en bed gescheiden echtparen in totalen en indexcijfers (1701-1730 = 100) in Leiden, 1701-1794

Tabel 14 Van tafel en bed gescheiden echtparen en de totale bevolking in percentages van vermogensgroepen in Leiden en Maassluis, 1701-1794

Tabel 15 Van tafel en bed gescheiden mannen in Leiden, 1701-1794 en de totale beroepsbevolking van Leiden, 1749 en 1808 in percentages van beroepssectoren

Tabel 16 Percentage al eerder gehuwden van de van tafel en bed gescheiden echtparen en van alle huwende paren in Leiden en Maassluis, 1701-1794

Tabel 17 De duur van het huwelijk in jaren van de van tafel en bed gescheiden echtparen in Leiden en Maassluis, 1701-1794

Tabel 18 Percentage echtparen met kinderen van de van tafel en bed gescheiden echtparen in Leiden, 1701-1794

4. Scheiding van tafel en bed: omstandigheden en gevolgen

5. Echtscheiding: kwantitatieve aspecten

Tabel 19 Aantal echtscheidingen in Rotterdam, Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1800

Tabel 20 Gescheiden en van tafel en bed gescheiden echtparen en de totale bevolking in percentages van vermogensgroepen in Leiden, 1701-1794

Tabel 21 Gescheiden en van tafel en bed gescheiden mannen in Leiden, 1701-1794 en de totale beroepsbevolking van Leiden, 1749 en 1808 in percentages van beroepssectoren

Tabel 22 Percentage al eerder gehuwden van de gescheiden en van tafel en bed gescheiden echtparen en van alle huwende paren in Leiden, 1701-1794

6. Echtscheiding: omstandigheden en gevolgen

Tabel 23 Echtscheidingsgronden in Rotterdam, Leiden, Maassluis en Wassenaar-Zuidwijk, 1671-1800

7. Slotopmerkingen

Over dit hoofdstuk/artikel

Hoofdstuk VI
Scheiding van tafel en bed en echtscheiding