Peke Donia, de koloniael

[p. 413]

Oer skriuwer, boek en útjeften

De skriuwer

Nyckle J. Haisma neamt er him as skriuwer. Doe't er noch in jonge wie, wie syn ropnamme Klaes en hy is ynskreaun yn it berteregister fan de eardere gemeente East-Dongeradiel as Nicolaas. Op 18 maaie 1907 is er berne yn Ie, oan 'e Achterwei. Letter ferhuze syn folk nei de Sânewei, yn 1910 nei It Heech oan it Djip en by einsluten yn 1916 nei De Bijekoer ûnder Eastrum, dêr't Nyckle it grutste part fan syn jonges- en feintetiid trochbrocht hat.

Syn heit wie Jacob Haisma fan Ikkerwâld, soan fan Haaije Harmens Haisma en Trijntje Jacobs Jansma. By de berteoanjefte fan syn soan wurke er noch by it bûterfabryk yn Mitselwier. Koart dêrnei kaam er wer as arbeider by in boer yn Ie. Uteinlik is er foar himsels begûn as gernier. Nyckle syn mem wie Elisabeth Monsma fan Ie, dochter fan Nicolaas Monsma en Dominica Kooistra. Foar har trouwen hat hja in skoftsje tsjinne by de dokter yn har bertedoarp.

Nyckle Haisma wie in gernierssoan dy't goed leare koe, mar dy't, lykas safolle oare skrandere bern doedestiids, nei't er de griffermearde legere skoalle fan master P. Haverkamp yn Ie Ôfrûn hie, troch syn heit as feintsje by in boer yn Eastrum besteld waard. It lânwurk hie syn herte net. Hy reizge nei de jûnsskoalle fan master S.R. Keuning dy't yn Eastrum by it iepenbier ûnderwiis wie en mocht dêrnei dochs noch nei de kristlike u.l.o., dêr't J. Formsma doe direkteur fan wie. In jier letter, yn 1923, waard er as learling fan de kristlike kweekskoalle yn Dokkum ynskreaun. As direkteur trof Haisma dêre j. Strikwerda, as dosinten û.o. G. Kamerling (ien fan de oprjochters fan it Kristlik Frysk Selskip), J. Formsma (op 'e nij), J. Boosman dy't de learlingen fioelespyljen learde, S.E. Wendelaar Bonga (ek haad fan de ‘learskoalle’ dêr't de kwekelingen praktyk opdiene) en P. van Tuinen. De measte dosinten wiene wol frysksinnich, mar

[p. 414]

foar Fryske les yn skoaltiid wie doe noch gjin romte. Ek op 'e knape- en jongfeinteferienings moast de striid om it Frysk noch fierd wurde. Nyckle Haisma skreau syn earste Fryske stikjes foar dat fermidden en stelde him striidfeardich op. Yn 1926 helle er ûnder lieding fan Douwe Kalma de Fryske akte by de yn 1925 oprjochte Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje, dêr't syn learaar S.E. Wendelaar Bonga de earste foarsitter fan wie. It oare jier al joech er sa'n fiifentweintich bern út Eastrum Frysk. Yn 1927 wied er ek klear as ûnderwizer, mar hy slagge yn de krisisjierren net maklik oan fêst wurk. Hy hat foar de klasse stien yn Dokkum en Ljouwert. As kwekeling mei akte, sa is algemien it sizzen, mar yn it argyf fan de Vereeniging voor Christelijk Schoolonderwijs yn Ljouwert is in fan Haisma op 31 jannewaris 1928 ûnderskreaune ‘Akte van Benoeming’ bewarre bleaun. Hy waard dêryn oansteld as ûnderwizer ‘voor vast’ oan de skoalle mei de Bibel yn de Margaretha de Heerstrjitte. Hy moat dêr earst foar in jier en doe noch foar in moanne yn tsjinst west hawwe oant 1 maart 1929 ta.

Stipe fan in beurs dy't de ferplichting meibrocht nei foltôge stúdzje it ûnderwiis yn Ynje te tsjinjen, sette er yn dy Ljouwerter tiid mei de studzje foar de haadakte út ein. Mei dy akte (en in beneaming yn Medan op Sumatra) yn 'e bûse troude er op 7 septimber 1929 mei Etsje van der Veen (dy't er by in Keninginnefeest yn Dokkum kennen leard hie) op it gemeentehûs yn Moarmwâld en yn de griffermearde tsjerke fan Wâlterswâld, it berteplak fan de breid.

Haisma syn karriêre wie deselde as fan frijwat earme Fryske plattelânsjonges mei in heldere kop, dy't as se fierder leare woene, winliken allinne skoalmaster of - mei help fan in stipendium - dûmny wurde koene. Dochs rûn Nyckle der wol wat út. Hy wie in persoanlikheid yn wa't de Dongeradielster swiermoedigens en de spontane dynamyk fan de de Wâldsjers har ferienigen. In kreaze feint, dy't der wol wêze doarst mei syn lang stal en ljocht bosk hier. Sûnt er nei Dokkum reizge om fierder te learen, klaaide er him ek justjes oars as de gewoane Eastrumer en Iester jonges: wat kleuriger as hja foar moade hie-

[p. 415]

ne. Swalkje hied er altyd al nocht oan hân, mar wa fan it Fryske plattelân prakkesearre doe oer in reis nei it bûtenlân? De jonge Klaes Haisma wie der ûndernimmend genôch ta. Nei't er sakke wie foar it eksamen foar de legere akte Ingelsk, boekte er as arbeidzjend passazjier de oertocht op in suvelboat nei Ingelân om by in kollega yn Sussex de bern op it skoalplein de taal ôfharkje te kinnen en sa syn praktyske taalbehearsking te fergrutsjen. De stúdzjebeurs foar de haadakte twong him nei de East, mar hy gie net tsjin it sin. Moedich is er mei syn jonge frou nei Sumatra ta set. Oant Genua ta reizgen hja mei de trein, ûnderweis tige genietsjend fan al it frjemde en nije, dat hja seagen. Doe de lange seereis oan board fan de ‘Grotius’, in hiel aventoer foar jongelju dy't dochs net faak fan hûs west hiene. Yn Ynje fûnen hja in moai hûs. Hja seagen dêr de earste tiid mei grutte niget om har hinne yn de ûnbekende wrâld mei har skitterende, eksoatyske natuer. Yn Ynje binne ek de beide bern fan Nyckle en Etsje Haisma berne. Op 27 july 1930 as earste in soan dy't nei syn beide pakes Jacob Piter neamd wurdt en, nei it ferlofjier, op 30 novimber 1936 in famke, dat de nammen Siebrigje Elizabeth kriget, nei beide beppes.

Doe't Haisma nei in ferlofperioade yn 1935/'36 de twadde kears nei Ynje gie, wie dat lykwols dochs mei in gefoel fan teloarstelling. Hy hie doe graach yn Fryslân bliuwe wollen, mar hie yn it heitelân gjin oanslach fine kinnen. Oan dr. G.A. Wumkes skreau er, wylst it skip yn de haven fan Ajaccio lei, oer himsels: ‘Sadwaende [om't Yndyske ûnderwizers yn Nederlân gjin beneaming krije kinne] is er nou tsjin syn sin wer op reis nei de Ynjen, net om't er in hekel hat oan it wirk derre, mar om't er to folle Fries is en alles hwet syn ljeafde en omtinken hat allinne yn it heitelân fynt. (...) de ballingskip moat net altyd dûrje, ek net oan it pensioen ta. (...) Hy moat oer in jier mennich wer nei Fryslân ta. (...) Skoalmaster mei hert en siel is er net, in oar, ek minder bitelle baentsje scoed er graech oannimme, as it mar is yn Fryslân, tomidden fen syn folk.’

Hy tinkt dan oan wurk op in bibleteek of argyf, faaks ek yn 'e sjoernalistyk. Hy wie ommers op 'e hinnereis doe't er nei seis

[p. 416]

jier it ûnderwiis yn Ynje tsjinne te hawwen foar in jier mei (stúdzje)ferlof nei Europa koe, al út ein set mei it meitsjen fan in tal sjoernalistike reisferslaggen, dy't yn 1936 publisearre binne yn De Stim fen Fryslân ûnder de titel ‘De wei nei it Westen’. Foar it Leeuwarder Nieuwsblad skreau er tusken desimber 1936 en maaie 1940 noch in sechstichtal ‘Indische impressies’ en ‘Indische brieven’.

Op de legere skoalle hie Klaes Haisma al nocht hân oan opstelskriuwen. Noch tidens syn stúdzje, yn 1927, debutearre er yn Yn ús eigen tael, it tydskrift fan it Kristlik Frysk Selskip en yn Sljucht en Rjucht. Foar de earste reis nei Medan hied er al twa jongesboeken skreaun: Simmerdagen en De kar. It earste is yn 1933 útjûn; it twadde yn 1936.

Fierwei it measte fan syn literêre wurk (en it wichtichste) hat Haisma yn Ynje en ûnder ynfloed fan syn ferbliuw yn de frjemdte skreaun: fersen (yn 1981 troch Y. Poortinga yn in sammelbondel besoarge), sketsen (bondele yn Suderkrús, 1938), de yn 1948 postúm ferskynde novelle Simmer, it fierdere neilitten wurk, dat yn 1951 samle is yn It lân forline en de beide romans: Paed oer 't hiem (1937) en Paed nei eigen hoarnleger (1940). Foar de folsleinens moat ek noch neamd wurde syn op fersyk fan in útjouwer yn Djokja skreaune jongesboek Werkers, dat yn 1949 yn in oersetting fan D.A. Tamminga útkommen is ûnder de titel Wrotters fan de Froskepôle.

Mei't er yn 1936 de middelbere akte Ingelsk helle hie, doe't er in lyts jier mei ferlof yn Ljouwert wenne, koe Haisma omsjen nei in funksje yn it fuortset ûnderwiis. Oant 1939 ta bleau er yn Medan, doe krige er in baan oan in iepenbiere ulo-skoalle yn Cheribon op Java. Om de sûnens fan de bern is de húshâlding letter nochris ferhuze nei Bandoeng. Dat er, hoewol't er út in kalvinistysk fermidden stamme, oergie nei it iepenbier ûnderwiis hat faaks te krijen hân mei de skepsis dêr't er yn in brief oan Fedde Schurer fan 6 desimber 1937 oer skreau: ‘As ik polityk wêze scoe, stie ik deun by 't kommunisme: det leart men hjir wol mids rubber en oalje; tsjerklik bin ik sceptysk. Ik ljeav-

[p. 417]

je djip en haetsje djip en ús Ljeaven Hear moat mar ris sjen, hwet kant eft er mei my út moat.’

Syn militêre tsjinstplicht hie Haisma destiids as jongfeint yn sa koart mooglike tiid waarnommen. Hy wie yn eigen omkriten by de Frijwillige Lânstoarm gien en koe dêrtroch letter yn Nijmegen yn sân wike tiid oplaat wurde ta sersjant.

Yn desimber 1941 waard er fanwege dy militêre oplieding yndield by de Lânstoarm yn Ynje. Nei de kapitulaasje (yn maart 1942) kaam er as kriichsfinzene fêst te sitten yn Bandoeng en dêrnei moast er nei in konsintraasjekamp, earst yn Tjilatjap, letter yn Tjimahi. Fan dy kamptiid is wat bekend wurden troch dr. Siebe Bloembergen, dy't ek yn Tjilatjap ynternearre west hat. Dy bewarre it oantinken oan syn lotgenoat as oan ien, dy't lokkich west hie mei syn jefte, it skriuwerskip, ien, dy't ek ûnder de beroerdste omstannichheden noch - dôf en blyn foar syn omjouwing - op syn matsje lein hie te skriuwen mei in stompke potlead. Oan de datearring fan Haisma syn fersen is ôf te lêzen, dat er yndie noch yn it kamp in hiele rige gedichten makke hat. En hy hat dêr ek noch mei proaza dwaande west.

De Friezen yn it kamp sochten elkoar op en organisearren op sneintemiddeis foardrachten en ynliedingen, folge fan smout petear ûnder inoar yn it Frysk en fansels meastentiids oer it ûnberikbere heitelân en de minsken dy't se jinsen koene. Tsjinoer Bloembergen hat Haisma him útlitten oer syn leafde foar de persoan en it wurk fan syn freon E.B. Folkertsma en foar it wurk en it foarbyld fan de dichter Obe Postma. Hy wie fêst fan doel om nei de oarloch nei Fryslân werom te gean.

It is safier net kommen. Yn Tjimahi is Nicolaas Jacobs Haisma op 22 febrewaris 1943 yn 'e âldens fan 35 jier oan diftery ferstoarn. Syn literêr erfskip hied er al earder oerdroegen oan in freon, de lettere dûmny J. van Oostrum, mei de opdracht it nei de oarloch oan syn frou te besoargjen. Van Oostrum hat de manuskripten yn in stik fetfrij papier berôle en mei him meisleept, earst de kampen yn Ynje troch en sels noch, doe't er yn Birma oan de spoarwei wurkje moast. Simmer en It lân for-

[p. 418]

line binne sadwaande fan Haisma syn skriuwdrift oerbleaun. Oar wurk, miskien ek wol it hânskrift fan in roman, dêr't er noch foar syn finzenskip mei oan 'e gong wie, is ferlern gien.

Syn frou en bern, dy't (de soan ek noch wer skaat fan syn mem en suster) finzen sieten yn kampen yn Bandoeng en letter yn Batavia, krigen it berjocht fan Haisma syn ferstjerren pas in moanne letter te hearren. Nei de oarloch binne hja alle trije yn Fryslân werom kommen. Nyckle Haisma leit begroeven op it earefjild Leuwigadjah op Java.