Peke Donia, de koloniael

[p. 167]

[I.2.13]

Syn lêste fjirtsjin dagen hat Peke ferparte. In dei de boel ynpakke, in mennich stikken yn oarder bringe, wat kleanspul ynslaan. En doe nei Ryk te Earnewâld. Noch krekt sawat in wike. Ryk wennet allinne yn 'e aak, syn wiif is oan 'e wâl mei de bern. Mar it is sa it bêste, seit Ryk, as men inoar dochs net fettet. En sneontejûns giet er nei syn wiif op besite.

Mei Ryk en Peke is der mear fan praten kaam as fan sliepen. Tegearre hawwe se it ferline, hjoed en takomst oertocht en útstippele. En as Ryk jûns nei iten de piip oanstutsen hat en op 'e râne fan 'e aak of yn 'e kajút sit, is er oan 'e swiere kant en dan fielt Peke him mar behindich. Tegearre hawwe se sjoen, hoe't it maaie waard, de greiden folrûnen mei fee en de lju har boeltsje op 'e wein laden en ôfreizgen.

Hja hawwe tegearre op brulloft west en omswalke op 'e binnepaden en mei it boat de iensume wetters ôffearn.

En no is it dien. Sechtsjin maaie. Foar it lêst hawwe se in pantsjefol opbrette jirpels behimmele, doe hat Ryk him ferstrûpt en no bringt er Peke op 'e fyts in ein hinne Feanwâlden.

It praten is wol sawat dien en net ien fan beiden falt it op, dat elts foar himsels swijt.

Peke hat neat op it lêste oankomme litten. Hy hat in dei by Harm-om west, hat Sikke-en-dy efkes goendei sein en sil de lêste nacht noch by Doede en Hiltsje sliepe.

Te Quatrebras giet Ryk mar wer werom, hy hat gjin lampe by him. Oan 'e kant fan 'e wei fûstkje se ôf sûnder folle wurden. Wat der sein wurde moast, is sein.

‘No, goede reis jong. Skriuwst wolris, hoe't it is, hen? Ek mei de lytse feint?’

‘Ja Ryk. En ik hear wolris, oft der fan 'e simmer wat fisk yn it Djip sit? En hoe't it hea wûn wurdt?’

Beide stekke se de piip oan en reizgje elk in kant út. Moedich trapet Peke fierder. Hy moast it gefal ek net te tsjuster sjen, sei Ryk. De minsken ek net te folle kwea ôfnimme. Besykje de din-

[p. 168]

gen te begripen. Dêr is op 't lêst ek wol wat fan wier. In minske wyt by einsluten ek net wêr't syn lok leit. Boppedat, net te folle fan it libben ferwachtsje, beleaven net mear as it jaan kin. Hy hie him hjirre faaks in himeltsje op ierde foarsteld en fergetten dat op syn moaisten, wêrearne ek te wrâld, it lok tsjin it lijen opweage kin. Sa wie Ryk syn ûnderfining. ‘En wy moatte hjir ier of let allegear ek ris in kear wei en dan moatte wy ek net te bot yn 't gat hingje. Hjir binnen ju, Peke, dêr moat it yn oarder wêze, de measte minsken sykje it oan 'e bûtenkant. Op 't lêst is Fryslân ek bûtenkant.’

Ryk is in man dy't in bulte prakkesaasjes hân hat. Mar Peke reizget yn alle gefallen moedich ôf.

Hy sjocht lofts de wei út nei de Broek. Yn Harm-om syn spultsje wenje no oare lju. De âld man makket it net mâle lang mear, liket him ta. Hy wie hielendal oeral, doe't Peke kaam te deisizzen. Himsels wie it, as naam er dêrmei ôfskie fan it ferline.

Foar Dokkum nimt er fêst foar him, net wer it Jaachpaad del, net wer by it Djip lâns, net wer it Heechhiem fan deunby sjen, net wer de nije reidseame rûzjen hearre op 'e jûnwyn.

Mar as er safier is, liket it wol of giet it fansels, of soe it nea oars kinne en hy hat it smelle dykspaadsje wer ûnder him. En stik foar stik priuwt syn siel de emoasjes dy't hjir ta him komme fan lofts en fan rjochts, fan boppen en fan ûnderen. Mar wylst it oars late ta de heechste foldwaning en de djipste bestining, docht itselde no pine en tafriel nei tafriel en dream nei dream bliuwt benefter en brekt yn syn inerlik wat ûnsisbers.

‘Wy moatte allegear de ljedder ôf, want wy sitte te heech yn 'e beam.’ Mar Ryk syn wysheid is op dit stuit sa fierôf en ûnwêzentlik. Hjir is gjin remeedzje foar: hy fielt wat brekken dat nea ferholpen wurde kin. It jout net en sykje dêr moaie wurden foar.

In lette man stiet op 'e bouwen en stoarret him efternei. De molkskou komt, de line sluert oer de reiden. Oer it Ald Djip leit de jûn: it effen wetter ferberget it grêf fan Max. Op 'e brede dyk brûst it gers de grûn út, Heit hat der altyd op past en soks leannet himsels. Lofts grienet de esk op 'e hoeke fan it tún, de skiep rinne knipt troch de Fjouwer. Fier oer it Djip bûge har de hege

[p. 169]

beammen oer Beintema-hûs. In reidmosk wipt troch de seame.

Minsken, hâld op, wat docht er hjir!

Dan set er de hiele hûd derefter, it dykspaad lâns, snuorjend bylâns bouwen en beammen, hjir wei, sa gau mûglik!

Tichter by de buorren komt er wer mids de minsken en de âlde ferlegenheid komt oer him. Mar alles leaver as allinne mei syn gea, dêr't de tsjoen fan ferline en takomst him oermânsk wurde soe.

De manlju op 'e hoeke roppe fan heu! Peke seit fan jûn en wyt, hja hawwe it oer him. Mar de skerpens fan dat alles wurdt wei yn 'e junsskimer. Mei de lampe op rydt er de buorren yn, it is net betiid mear.

Op 'e tafel by Doede's barnt it teepitsje. De doarren binne noch los. De iene hoeke is leech, yn 'e oare sit Doede yn 'e ûnderklean.

‘Kom, dêr wiest al!’

Hiltsje is út bestjoer, al in deimennich en hâldt hiele dagen wat op bêd ta.

Peke mei fêst noch wol in pantsjefol tee. Nee, Doede hie him mar útklaaid, hy wist ek net krekt hoe let oft it wurde soe.

Yn 'e oare hoeke sit Peke noch wat te fertellen. Hiltsje hinget oer de bêdsplanke en harket. It is har mâldernôch, no krekt op bêd, mar Peke syn ledikant leit ree.

Ek hjir is net mear it measte te bepraten; wat der sein wurde kin, is al sein.

Op 'e souder stiet Peke syn koffer, efter op 'e tafel lizze smarde broadsjes ynpakt yn krantepapier. Soe hy dêr sa genôch oan ha? Peke seit, by de rûs.

Jitris jit Doede yn en smookt it lêste stealtsje út 'e piip. Hy soe moarnier sa graach mei wolle, mar der is gjin mouwe oan te passen en dat begrypt Peke ek skoan. Hy sil fan Dokkum óf de fyts meijaan oan 'e frachtrider. Dy hat de smid wer koft. Doede wol him moarnier faaks wol roppe, dan stekke se tegearre ôf, Doede moat dochs dy kant út nei syn wurk.

De piip is leech, Doede bliest it pitsje út. Peke stekt by de ljedder op yn it gonkje en heart hoe't Doede oer de bêdsplanke knoffelt. Nêst it bêd op 'e souder stiet de koffer mei de bekende

[p. 170]

labels. Safier is no syn wrâld ynkrompen. En nearne wurdt er mear ferwachte, hy hat ommers ôfskie nommen. It sprekt sa fansels: Peke, dy jongste soan fan âlde Tede, giet wer nei de East; och, hy hat hjir ek neat mear; wat hat sa'n keardel it op 't lêst ek skoan: in foech jier fakânsje.

By in nachtpitsje siket Peke in skjin boesgroentsje en skjinne sokken út 'e koffer foar de oare moarns, dan hellet er de boarstel efkes oer de skuon.

Hy sit op bêd en digert nei it nachtpitsje en sjocht nei it ljocht dat troch it dakfinster komt. Yn syn jasbûsen rommelt er wat om en fynt in krûmbûgde sigaar, mar dy is noch ticht. Hy stekt him oan, want ferlet fan sliep hat er hielendal noch net. Hark, in pear manlju klompkje de buorren lâns, grif de lêsten fan 'e hoeke: hja binne útpraat. Nea hat er kontakt hân mei it hoekefolk, nea ek de moed hân him dêrûnder te jaan, faak hat er se hate, soms ferlange ien fan en mank harren te wêzen. Mar wat is er dêr noch oer gear? Moarnier giet syn trein.

Jitris in stap it hoare paad oer: hastiger, beretter, in fabryksman miskien. En hy smookt by it pitsje en mei de klean oan.

Sa is syn lêste nacht, in wûnder myldenien yn maaie, moai krekt in jier letter. Wat leit der allegear tusken dizze en de earste. De oare maaie paste der by: sa't de natuer fol ûnthjit wie, sa fol wie doe de takomst fan hope. Dizze maaie is ek moai, mar frjemd, want hjir sil gjin simmer op folgje, net foar him, allinne de ivige tropyske simmer yn it frjemde lân. En sil der dan noch ien bân wêze mei it âlde lân? Ryk? Doede en Hiltsje? Miskien, mar gjin eigen. Heit leit oan 'e sydkant fan 'e tsjerke en oer it Tedefolk wurdt faaks noch ris by tafal praat. As se ris wisten, hoe djip oft him syn âld doarp sit en it Heechhiem! Mar hoe kinne se it wite, dy 't sels net fan hûs west hawwe en net fetsje wat langstme, wat ûnwennichheid is? It komt oan op begripen, seit Ryk. En hat er op't lêst sels net sa wollen?

Wat kin it stil wêze op 'e buorren: gjin inkeld lûd, alles rêst foar de nije drokke dei.

Súntsjes giet er stean en lûkt de jas jitris oan. Fuotsje foar fuotsje sakket er de ljedder del en teantet it gonkje troch, efterút. Op it strjitsje stean klompen, sûnder sokken oan kin er

[p. 171]

Hiltsje harres oan hawwe. By it hok bliuwt er stean en stoareaget nei de kleare simmerloft. Mei de hannen op 'e rêch klompet er it hiem ôf, de buorren op, hoeden, want hy wol syn eigen lûd net hearre. Lyts en ferlegen hokje de doarpshúskes byinoar yn 'e sliep. Mar as er tichte oan 'e grutte tsjerke ta is, slacht de klok âlve oere. Steatlik en wis driuwe de slaggen heech oer huzen en minsken hinne, fier de sliepende fjilden yn. De tsjerkhôfshage is wer ryklik heech opgroeid, dat men kin der net folle oerhinne sjen. Wol oansje wyt er, wêr't Heit en Mem lizze, mar no't er hjir rint, wurdt it langstme sa grut om der efkes te sjen. Ut syn bernejierren mei him noch tinke, dat der by it oare stek wolris in stikeltried los wie. As fansels rint hy dêr op ta. Der is neat stikken, mar de triedden sitte net heech, dat hy sjocht wol kâns om der oer hinne te kommen.

Deun bliuwt er by de hage en stekt dan dwers in ikkerke oer. De beide grêven binne goed ûnderhâlden. By Heites stiet noch gjin pealtsje. Dêr sil Doede skielk foar soargje. Mar de grêven swije. En Peke stiet der foar mei de hannen op 'e rêch. Sa is syn ôfskie. Mar hat dit jier dan doelleas west? Nee dochs! Is lok ea doelleas? Soe er it foar noch safolle te wrâld misse wolle, dat er Heit oppasse meien hat en by syn stjerbêd sitte?

En soe der efter de ôfreis op 't lêst ek noch net it langstme sitte nei syn bern? Moatst it jonkje hjir helje, hat de âlde sein. Hoe graach soe er it net wolle! Mar de mem dan? Sa stiet it libben altyd ree mei syn fragen. Hjir lizze de beide âlde wrotters nêstinoar, eartyds skoudere al folle, no fergetten. God is barmhertiger as de minsken.

Rûngear stiet Peke nei de tsjustere grûn te stoarjen. Yn him is de lêste tsjinstân brutsen; lyk as syn skouders bûge, sa bûcht syn siele foar it oermânske libben en Dy't dêrefter stiet. Hy fielt net hoe't him de triennen oer de wangen rinne, want dan soe er it net talitten hawwe.

Hy skrillet op; kaam dêr noch immen de buorren lâns? Skou stekt er de ikkerkes oer en knoffelt oer de modder fan in nij dold grêf en kin de útgong sa foartyd net mear helje. Hy krûpt safolle mûglik yn it skaad fan it baarhúske, mar de man, in tsjerkeriedslid soe Peke wol sizze, hat al wat oer it hôf spoekjen

[p. 172]

sjoen en lûkt moai ryklik hurd oan 'e efterste foet. Peke kin in glimke net keare. Jitris klimt er oer de skerpe triedden en súntsjes rint er de kant út nei hûs. Dêr is alles stil. Sa foarsichtich mûglik skoot er de skoattel wer op 'e doar en teantet de ljedder op. Dan klaait er him út en falt op 'e tekkens del. Hy wol net leauwe, dat der folle mear fan sliepen komme sil.

Evenredich en rêstich slacht de klok tolve: Peke telt se, ien foar ien. Hy slút de eagen: wêrom fierder te tinken?

Om fjouwer oere healwei fiven heart Peke ûnder Doede oer de bêdsplanke kommen. Earst stekt er nei efteren, dan ropt er by de ljedder. Peke antwurdet as út in djippe sliep. Sa net, hy hat ek in pear kear de klok net heard. Yn 'e ûnderbroek reizget er nei it efterhûs te skearen en te waskjen; jitris set er omheech en as Hiltsje de earste tee ynjit, komt er klaaid en wol ta de doar yn. Hja sizze inoarren moarn. Hat Peke goed sliept? Bêst. Wat docht Hiltsje der ôf? Dat hie se no ienkear op 'e hûd, de lêste moarn.

Swijend almeast ite se by it iere deiljocht har brogge. Peke syn tosken binne it bêste, dat hy hat it iten earst op en hellet de koffer nei ûnderen. Hiltsje en hy tropje de stikjes iten der yn.

As Doede ek klear is, hellet er twa sigaren út it doaske yn it kammenet: ien moat Peke oanstekke, de oare yn 'e bûse dwaan.

Kertier foar fiven helje se beide de fyts foar by it stekje, Hiltsje stiet by de doar yn 'e ûnderrôk, mei in skelk om 'e holle. De manlju bine de koffer op 'e fyts. Oan 'e oare kant fan 'e reed komt in holle mei in tipmûts eft er it gerdyn. In iere fabryksman fytst der lâns en sjocht in kear om.

Peke jout Hiltsje in hân: syn tige tank foar alles. De âlde knikt en lûkt oan 'e mûlshoeken. Dit is ien fan dy dingen yn it libben dy't har oermânsk binne, dy't se net teplak krije kin.

Doede hinget in kantsje mei drinken oan it stjoer. En hja stappe op. Peke wiuwt foar de hoeke.

De buorren is oan it wekker wurden. Bûtenút ride se nêstinoar. Doede sjocht yn 'e loft: ‘Ik leau, dû koest it hjoed mei it waar wolris treffe.’

[p. 173]

In melkerswein is op 'e weromreis. Doede syn drinkkantsje rattelt oan it stjoer. De earste man giet de bouwen op.

By de opreed fan Doede syn pleats stappe se ôf.

‘No hast it ek noch moai oan tiid, tocht ik.’ Doede knopet de kile los en sjocht op it horloazje. Hja fûstkje: ‘Mar goed oppasse, jonge.’

Beide stappe wer op. Peke sjocht de âld man de reed lâns fytsen, wat ûnwis, it kantsje slacht tsjin it stjoer oan.

Hysels set de gong der yn, der koe nochris wat komme. By in arbeidershûs leget in frommis de trekpôt; hja binne mei maaie ferfearn, der leit noch in hinnestjelp en wat ôfbraak op 'e hoeke fan it hiem. It wiif sjocht him efternei. In komelker sit ûnder syn bistjes, dat folk wol net al te foarlik. Oan wjerskanten fan 'e wei brûzet it gers de grûn út. De greiden rinne fol fee. It fûgelguod hat it mar drok.

It Djip leit noch te sliepen; efter de reidseamen hinget skimer. In túnker roeit nei syn lân. In nije, rike dei sit yn 'e loften.

Fierhinne de stêd rint in keppel lammen op 'e wei. Woansdei! It wie ek woansdei, doe't er thúskaam.

Yn 'e stêd, de kant op nei de tram, rint in inkelde hannelsreizger, modern, wrâldkundich.

Peke jout de fyts ôf en keapet in kaartsje. Foar de wein stiet er te wachtsjen. Dêre, oan 'e oare kant by it finster, stie Heit. No stiet hy hjir allinne.

't Is tiid, Peke siket syn hoekje op, de tram set út ein, hy giet de wrâld en in ûnwisse takomst yn 'e mjitte.

Medan (Sum.) 1935-1937.