Jonas de boetgezant
(1723)–Joan de Haes–
Auteursrechtvrij
[pagina 89]
| |
Aenmerkingen over de uitbreiding van Jonas histori. | |
[pagina 91]
| |
 | |
Aenmerkingen over de uitbreiding van Jonas histori.
| |
[pagina 92]
| |
Ga naar margenoot+ Galilea geweest. Wyders heeft Jonas geprofeteert onder Jeroboam den tweeden, zoon van Joas koning van Israël, en naer het algemeen gevoelen der Hebreeuwen geleeft ten tyden van Isaias, Hoseas, Joël, Amos, Abdias, en Michaias. | |
Vs. 7.ninive] Van deze stat zal in de Aentekeningen over het III Hooftstuk gesproken. | |
Pag. 7. vs. 3.waer vlucht ge, o zinloos mensch? waent gy het oog t'ontgaen.] 't Is naeulyx te begrypen, hoe in eenigh mensch, en nogh minder, hoe in een' Profeet, met wien Godt zelf zich verwaerdigt hadt montgemeenschap te houden, dit kon komen. Maer 't geen in den zin der menschen niet kan vallen, kan in den zondaer vallen, die dwazer isGa naar margenoot+ dan een os en een ezel, want die kent zynen bezitter en dees de kribbe zyns heeren. Hoe de Goddelyke Almaght nergens te ontvluchten is, hebben zeker de heidenen zelfs geweten, gelyk een hunner dichteren aldus iemant toespreekt, die door de vlucht der goddelyke Wrake waende te ontgaen:
Ga naar margenoot+ Quo fugis, Encelade? quascunque accesseris oras,
Sub Jove semper eris.
dat is:
Waer vlucht ge, Enceladus? waer gy ook heen gaet stryken,
Jupyn is overal; gy zult hem niet ontwyken.
Cirillus poogt echter dit gedragh van Jonas eenighzins te verschoonen met voorgeven: ‘Hoe in oude tyden sommige zich lieten voorstaen, dat Godts maght en gebiet alleen als bepaelt was binnen Judea en van andere landen uitgesloten. Om welke reden, gaet hy voort, d'aertsvader Jakob naer Laban in Mesopotamie trekkende, en op zekere plaets vernachten- | |
[pagina 93]
| |
de, daer hy Godts Engelen en den Heer zelf op eene ladder zag, die op de aerde gestelt met haer opperste tot aen den hemel raekte, uit zynen slaep ontwakende in deze woorden uitborst: Voorwaer de Heer is aen deze plaetse, en ik heb het niet geweten. Derhalven geloove ik, dat de heilige Profeet zich iet desgelyks latende voorstaen uit Judea naer de Grieksche steden geweken is. Maer scherper vaert Chrisosthomus uitGa naar margenoot+ tegens Jonas: ‘Waer vlucht gy heen, Profeet? Hebt gy niet gehoort het geen David zegt: Waer zal ik henen gaen van uwen Geest, en waer henen vlieden van uw aengezicht? In de aerde? Maer de aerde en hare volheit is des Heeren. NaerGa naar margenoot+ de helle? Daer zal uwe maght niet ontbreken. Naer den hemel? Daer, wete ik, zyt gy ook. En naer de zee? Zoo wydt strekt ook uwe rechte hant. Dus, zegge ik, vaert Chrisosthomus tegens onzen vluchteling uit, 't geen wy in de volgende vaerzen uitgedrukt hebben. En zeker te recht, aengezien zyne vlucht, myns oordeels, met geenen schyn van reden te verbloemen of te verschoonen is. | |
Vs. 13.daer is een koningsstat, die met haer sterke muren 't gewelt des weereltvloets voorheen zelfs kon verduren.] Pomp. Mela l. i. c. xi. Est Ioppe ante diluvium, ut ferunt,Ga naar margenoot+ condita. C. Jul. Solinus Polyhistor c.xxxvii: Ioppe oppidum antiquissimum orbe toto, utpote ante inundationem terrarum conditum. Dat is: Joppe de outste stat in de geheele weerelt, als gesticht voor den weereltvloet. | |
Vs. 15.men noemt ze joppe, die aen palestines endt gelegen.] Van outs werdt deze stat Japho genoemt, gelyk ook de vertalers des Nederduitschen Bybels aldus schryven; daer na Ἴοππη, Ioppe, en Ἴοπη, Iope, als blykt uit het opschrift van zekeren penning van Titus ΙΟΠΗΤΩΝ: | |
[pagina 94]
| |
entlyk is zy Jaffa, gelyk nu nogh hedendaegsch, geheten, waer uit de vermaerde heer Adriaen Relant (die niet alleen zynen vrienden, waer onder ik de eere had ook getelt te zyn, maer een iegelyk, die rechtschapen geleertheit zonder opgeblazenheit op hare waerde weet te schatten, tot hunne onuitsprekelyke droefheit in de kracht zyner jaren ontrukt is) waer uit de heer Relant meent, zegge ik, dat ons Hollantsch spreekwoort is voortgevloeit over zulken, die van huis zoo wydt gereist zyn, dat van hunne wederkomste gewanhoopt wordt, of over zulken, die zich in een gewis bederf begeven, naer Jaffa gaen: als of men zeide: naer Joppe gaen. D'oirspronk van dit spreekwoort schynt naer zyn gevoelen herkomstigh van den kruistocht der Christenen om het Heiligh Lant te herwinnen, aengezien de reizigers, die zich naer Palestine begeven, zelfs op dezen dagh gewoon zyn te Joppe te belanden. MenGa naar margenoot+ zie zyn doorwroght werkstuk over Palestine. Wyders is deze stat een vermaerde zeehaven der Middelantsche zee gelegen in dat gedeelte van Palestine, 't welk tot den stam van Dan behoort. | |
Vs. 16.geene stat gelyk in outheit kent.] Zie het geen wy over het 13 vaers uit Mela en Solinus aengetekent hebben. | |
Vs. 17.Ga naar margenoot+ en moedigh op dien naem naer cefeus vrou geheten.] Dit steunt op het gezag van Stephanus Byzantinus: Ἰόπη, πόλις Φοινίϰης, πλησίον Ἰαμνίας ὡς Φίλων͘ ὡς δὲ Διονύτιος, Παλαιςίνης. Φοινίϰη γὰζ ϰαὶ ἡ Παλαιςίνη. Ἐϰλήθη δὲ ἀπὸ Ἰόπης τῆς Ἀιόλ ϑυγατζὸς τῆς γυναιϰὸς Κήϕεως τ ϰτίσαν ος... Dat is: Iope een stat van Fenicie dicht by Jamnia, gelyk Filo wil: maer naer Dionisius, een stat van Palestine. Zy heeft haren naem ontleent van Jope,Ga naar margenoot+ dochter van Eolus en vrou van Cefeus, die de
stat gebout heeft. Natalis Komes tekent uit Apollodorus aen, dat deze stat aldus naer Io, dochter van Inachus genoemt is, om dat zy na het ombrengen van Argus door Merkurius, by deze stat hare men- | |
[pagina 95]
| |
schelyke gedaente wederkreeg. Daer zyn 'er ook die willen,Ga naar margenoot+ dat deze stat haren naem ontleent heeft van Jafet. | |
Vs. 18.ook wil braveren met de rots, waer aen de keten andromeda geboeit en vastgekluistert hielt ten proi van 't zeedier door helt perseus hant vernielt.] Dit ontvouwen Solinus en Mela ook op de plaetsen hier boven aengehaelt. Hier by koomt nogh de outvaderGa naar margenoot+ Hieronimus: Hic locus est, in quo usque hodie saxa monstrantur in litore, in quibus Andromeda religata Persei quondam sit liberata praesidio. Het zelve bevestigt ook Hegezippus in het XX hooftstuk van het III boek der Joodtsche oorlogen. Wat de fabel van Andromeda belangt, die is den geleerden lezer bekent en wytluftigh beschreven door den vernuftighsten der Latynsche dichteren in het vierde boek zyner Herscheppingen. Wyders is het algemeen gevoelen der geleerden, dat de heidenen die fabel getrokken hebben uit deze waerachtige histori van Jonas. Want zyne schipbreuk, en de rots, waer aan Andromeda geklonken was, wordt op een en zelve plaets gestelt, te weten in, of buiten de haven van Joppe. Ook is Jonas, eveneens gelyk Andromeda, door de goddelyke gramschap in dit gevaer gebraght met dit onderscheit alleen, dat den Profeet door zyne eigen zonden begaen in het wederstreven van Godts bevel, en de princes dit ongeluk overquam om de hovaerdy van haer moeder, die zich beroemde de zeenimfen in schoonheit te boven te gaen. Daerenboven zyn ze beiden ten proi gestelt van een zeedier, en ook beiden daer van verlost. Van deze heilige geschiedenis schynt ook die fabel van Herkules herkomstigh, die byGa naar margenoot+ Likofron gevonden wordt; te weten dat Herkules van een groot zeemonster was ingeslokt en na een verblyf van drie dagen in den balg van dat dier weder onverzeert van het zelve uitgespuwt alleen met verlies van zyne hairen, die overmits de inwendige hitte van het monster uitgevallen waren. | |
[pagina 96]
| |
Pag. 9. vs. 4.Ga naar margenoot+ tarsus.] Josefus neemt dit voor Tarsus een stat in Cilicie, waer van de Apostel Paulus Tarser geheten wordt, met welk gevoelen de geleerde Drusius overeenstemt. Andere houden het voor Karthago, sommigen ook voor Tartessus, welke stat men zegt dat het hedendaegsche Kadix in Spanje zou zyn. | |
Pag. 11. vs. 4.bel] of Belus, ook Beël, Baäl, Beëlphegor, Beëlzebul enGa naar margenoot+ Belzemen naer de verscheidenheit van plaetsen en talen. Dees is naer de getuigenis der oude historien Nemrod, en de outste en eerste afgodt geweest, wien van zynen zoon Ninus goddelykeGa naar margenoot+ eere bewezen en een pronkbeelt opgerecht werdt, met bevel, ieder hadt hem, of hy nogh in 't leven ware, eere te bewyzen, en vry te zyn van aentasting zyns persoons, zoo hy zich in zware misdaden verloopen hebbende zyn toevlucht tot dit beelt name, op dat het zelve tot een gemeene toevlucht voor de elendigen moght verstrekken. De gewoonte van welke eerbewyzing dus diepe wortels geschoten hebbende braght de nazaten zonder veel moeite in de meening, dat Belus een ware Godt was. De bygeloovigheit door dezen dwang zoo veel velt gewonnen hebbende, braght te weeg, dat hem binnen Babel een kerk gebout, en daer in verscheide offerhanden voor hem gedaen wierden. Deze smet van afgodery sloeg met zulk een vaert voort, dat alle volkeren, het een dezen, het ander dien uit allerhande inzichten tot goden verhief; terwyl het by dit vergoden van sterfelyke menschen niet alleen gebleven is, maer zelfs onredelyke dieren en 't geen nogh wonderlyker is, ongezielde, ja geringe en afzichtige dingen zedert in die goddelyke eere gedeelt hebben. Na dat ik hier dit wegens de herkomst der afgoderye gestelt hadde, vinde ik die beknoptelyk in vaerzen begrepen by den vorst der Nederduitsche dichtkunde in zyne Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst: welke plaets my niet vervelen zal hier te dubbelen: | |
[pagina 97]
| |
De koning Ninus, die out Babilon regeerde,Ga naar margenoot+
Beval, dat elk het beelt vun zynen vader eerde,
In 't midden van de stat, tot een gedachtenis,
Met staetsie opgerecht. dit beelt van Belus is
De vryburgh van het volk. al wie zich kent misdadigh
Aen eenigh gruwelstuk, vlucht derwaert, wort genadigh
Ontfangen, en ontlast van 't godeloos bestaen.
Dus groeide d'eer des beelts gelyk een godtsdienst aen,
By 't ruwe en domme graeu. op zulk een voorbeelt treden
Vele andren, en de helt, die moedigh heeft gestreden
En voor het vaderlant zyn ziel en bloet vergoot,
Wordt, als een Godt, gedient, geheilight na zyn doot,
Dees dienst by wetten, streng bekrachtight, en verdedight,
Op halsstraf wie dit stoort, en lastert, en beledight.
Dus won d'afgodery allengs een ruimer velt,
En onderkroop Godts dienst door loosheit en gewelt.
| |
Vs. 4.dagon.] Dees is ook eene verzierde godtheit der Sirieren en Chaldeeuwen. Men wil, dat zy Venus is, die in eenen visch veranderde. Manilius:Ga naar margenoot+
Scilicet in Piscem sese Cytherea novavit,
Cum Babyloniacas submersa profugit in undas
Anguipedem alatos ungues Typhona ferentem
Inseruitque suos squamosis piscibus ignes.
Men noemt ze in 't Grieksch Atergatis, ook Derceto of Dercetis, gelyk ze by Nazo in zyne Herschepping aldus beschreven wort:Ga naar margenoot+
Derceti, quam versa squamis velantibus artus
Stagna Palaestini credunt celebrasse figura.
| |
[pagina 98]
| |
't welk door den vorst der Nederduitsche dichteren aldus vertaelt is:
Van Dirce, lang befaemt te Babel aen d'Eufraet,
Die, zoo 't gemeene volk in Palestine praet,
Met schubben werdt bekleedt, en in een' visch verkeerde,
In wiens gedaente men haer offer boodt en eerde.
Deze plaets van Ovidius schynt Huig de Groot in 't oog gehadt te hebben in zyne poëtische Uitbreiding van Jonas histori:
Squamisque insignem corpora multis
Derectin.
Ga naar margenoot+ Zy wordt uitgebeeldt in de gedaente van een' visch uitgezondert het aengezicht, dat menschelyk is, gelyk haer de geleerde Jezuit Kommire ook aldus beschryft:
Et mistum pisce Dagona.
Voorts werdt zy naer de getuigenis van Plinius inzonderheit te Joppe geviert. Diodorus Siculus zegt, dat by Askalon een tempel haer ter eere gesticht was. Askalon nu was een der vyf koningssteden van de Filistynen. Hoe Dagon van de Filistynen werdt aengebeden, blykt uit de histori van Samson en elders breeder uit de heilige bladen. Zie het boek der Rechteren XVI. 23. I. Sam. V. | |
Vs. 4.Astarte.] Dus wordt Astharoth by de Grieken geheten,Ga naar margenoot+ die de voornaemste godtheit der Sidoniers schynt geweest te zyn, tot wiens valschen dienst de wyste der koningen in zynen hoogen ouderdom zoo jammerlyk verleidt werdt. Sommigen houden haer voor Venus, anderen voor Juno, of de Maen. | |
Vs. 121.heleens gebroeders, de tweelingstarren.] Kastor en Pollux broeders t'eener draght geboren, kinders van | |
[pagina 99]
| |
Jupiter en Leda. Na hun doot zyn ze beide ten hemel opgevoert en verandert in starren, die nu nogh Gemini, of Tweelingen genoemt worden. Des werden ze voor goden gehouden, ja zelfs groote goden, dii magni geheten. InzonderheitGa naar margenoot+ werden ze van de zeeluiden geviert, doch niet van hun aengeroepen dan in het nypen van den uitersten noodt, waer uit geredt zynde zy hun den naem van soteres, dat is heilanden gegeven. De schriften der poëten vloeien van dit bygeloof over. Katullus:
Ac velut in nigro jactatis turbine nautisGa naar margenoot+
Lenius adspirans aura secunda venit,
Jam prece Polluces, jam Castoras implorante:
Tale tulit nobis Manlius auxilium.Ga naar margenoot+
en de Venuziner:
Clarum Tyndaridae sidus ab infimis
Quassas eripiunt aequoribus rates.
Wanneer die twee starren te samen gezien wierden, hieldt men het voor een gelukkigh voorspook. Maer verscheen 'er maer een licht, men nam het voor Helena, en spelde daer niet dan ongeval uit. Fraei zeker is dit door Statius uitgebeeldt:
Proferte benigna
Sidera, & antennae gemino considite cornu,
Oebalii fratres: longe nimbosa sororis
Astra fugate, precor, totoque excludite caelo
Hun wierdt ook, als goden, plegtige offerhande gewydt door de geene die het gevaer der zee ontkomen waren, waer van dit opschrift te Rome kan getuigen: | |
[pagina 100]
| |
Ga naar margenoot+ CASTORI. et POLLUCI Dat is: AEN. KASTOR. EN. POLLUX | |
Vs. 7.een spierwit lam ten zoen.] Dit bevestigt Homerus in zynen Lofzang op Kastor en Pollux:
Ga naar margenoot+ Αμφὶ διοςϰούρους &c.
waer van de zin in Nederduitsch hier op uitkoomt:
O Zanggodinnen, zingt de zoons, die t'eener draght
De schoone Leda 't hooft der goôn heeft voortgebraght,
| |
[pagina 101]
| |
Den forssen Kastor, die de rossen weet te temmen,
En Pollux, wien geen mensch kan met de vuist beklemmen.
Dees heeft zy, met Jupyn den dondergodt gepaert,
Op den Taigetus hem ter goeder uur gebaert.
Dees baerde zy tot heil des zeemans, die verslagen
Van angst zyn ranke kiel van bulderende vlagen
En vreesselyken storm op zee beloopen ziet.
Dan klaegt hy in dien noodt hun daetlyk zyn verdriet,
Roept hen om bystant aen, belooft hun offerhanden,
Spierwitte lammers, zoo hy veiligh magh belanden.
| |
Vs. 10.zyn gemalin en spruit, die nu, als starren lichten, en 's konings schoonzoon, die het gruwzaem slangenhair van forkus dochter voert in zynen beukelaer.] Iope, Andromeda en Perseus. Huig de Groot in zyne poëtische Uitbreiding van JonasGa naar margenoot+ histori:
At trepidi nautae & pallentes morte futura
(Heu gens indocilis veri, fictaque parentum
Relligione nocens) partiti numina votis
Inclamant gemitu frustra, precibusque fatigant
Quos homines fecere Deos: hic Belon, at ille
Astarten, squamisque insignem corpora multis
Dercetin: at patrios alii, nunc sidera, reges
Jasiden, totamque domum, generumque volucrem
Horrida gestantem Phorcynidos ora Medusae.
Van Kastor en Pollux wordt hier by de Groot nochte ook by vader Kommire eenigh gewagh gemaekt tot myn verwondering, aengezien zy inzonderheit op zee in den noodt wierden aengeroepen, gelyk boven aengetoont is. | |
[pagina 102]
| |
Vs. 14.al wat door zynen last het schip ook magh bezwaren.] In den Bybeltext staet vaten, waer door deGa naar margenoot+ Hebreeuwen allerlei slagh van beweegbare goederen verstaen. | |
Pag. 13. vs. 9.Ga naar margenoot+ een gedoemde ziel, om wiens vergryp de storm hen allen overviel.] Zoo leest men by den Mantuaner, hoe de geheele Grieksche oorlogsvloot om eenen eenigen Ajax van Pallas vervolgt wierdt:
Pallasne exurere classem
Argivûm, atque ipsos potuit submergere ponte
Unius ob noxam & furias Ajacis Oilei:
dat is naer Vondels vertaling:
Kon weleer
Minerve d'oorloghsvloot van Argos op het meer
Verbranden, en in zee verdrinken, slechts om eenen
Om Ajax dolle daet.
| |
Vs. 19.Ga naar margenoot+ maer godt bestiert dit lot.] Salomon in de Spreuken: 't Lot wordt in den schoot geworpen, maer 't geheel beleit daer van is van den Heere. | |
Vs. 22.wie zyt gy? welk een man? wat hebt gy toch misdaen?] Hier staet op de kortheit te letten, zegt Hieronimus, die ons by Maro zoo verwonderlyk schynt:
Juvenes, quae causa subegit
Ga naar margenoot+ Ignotas tentare vias? quo tenditis, inquit?
Quid genus? unde domo? pacemne huc fertis, an arma?
dat is naer de vertaling van onzen Agrippiner:
O Jongelingen,
Wat onkekende drift beweegt u in te dringen
| |
[pagina 103]
| |
Langs onbekende paên? waer streeft ge recht naer toe?
Wat zyt ge toch voor volk? waer hoort ge t' huis? of hoe
Is 't met u? brengt ge pais, of brengt ge ook oorlogh mede?
| |
Pag. 15. vs. 18.neemt my op en smyt my in den vloet.] Indien zich een mensch met recht ter doot begeeft, op dat hy velen behoude, 't geen Focion Demosthenes te gemoet voerde; veel rechtvaerdiger gaet dan zulk een te werke, die weet, dat hy d'oorzaek is van het gevaer van anderen. ‘Hier staet te letten, zegt Hieronimus, op de grootmoedigheit van onzen vluchteling: hy aerzelt niet, nochte ontveinst, nocht ontkent zyne schult: na dat hy zyne vlucht beleden heeft, ondergaet hy de straf ook rustigh, en wenscht om te komen, op dat om zynent wille geene anderen ook omkomen, en aldus de zonde zyner vlught niet verzwaert worde door hun dootsgevaer. | |
Pag. 17. vs. 11.tot den heer der heeren] namelyk den waerachtigen Godt. De noodt hadt hen godtsdienstigh gemaekt: Ψ῾πὶϱ Μαλίαν πλιύτας εὐσι
 ὴς ἴσηGa naar margenoot+
Pius eris, ubi super Maleam navigabis.
| |
Pag. 19. vs. 12.dien hy een offer wydt.] De geleerde DrusiusGa naar margenoot+ wil, dat zy aen lant getreden eerst geoffert hebben, gelyk in de Chaldeeusche overzetting ook staet: Zy hebben gezegt te zullen offeren.  |
|