De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

November.

[1 November 1574]

⁺ In 't eerste van deser maent hoorde men dat den gecoren conick Henry van Vranckeryck oock een perdon heeft laten uytroepen voer die van der religien, haer vergevende wat se souden mogen misdaen hebben, mits voorts aen levende catolyckelyck; maer hy voorderde daer weynich by, want voorts aen te volgen de catolycke religie is cleyn vryheyt der concientien. Ende heeft een stedeken boven Lions sterck doen belegghen, d' welck geen victalie naer Lions dede comen, ende soo 't scene

+ Herry den conick van Vranckeryc laedt oock een perdon uytgaen.

[p. 320]

⁺ meynde 't met gewelt te overvallen; maer op eenen nacht syn se uytgetrocken met allen haer bogasie, waerom de conick geturbeert was soo 't ommers scene, want sonder dat se in synen leeger eenige vrinden hadden was 't onmogelyck te scapperen. D' welck hem corts hierna openbaerde van Mons. Damville, die met alle syn volcke corts oock vertrock na Languedoc, gevende vuel steden en plaetsen overe aen de Hugenoosche prinschen. D'oorsaecke was, dat den conick, die wel den jongen conick, synen swagere van Naverre en synen broeder losse hadde doen laten en in 't generael een perdon liet uytgaen; maer synen broedere Duc de Mommerancy hielt men noch gevangen. D'oorsaecke synder gevangenisse is, om, daer Caerle 9 den voerleden conick hem gestelt hadde in justicie over alle vredebrekers, 't sy oft het die van der Hugenoosen oft de Catolycke souden syn; ende doen vielen die van Rouwaen in de faute ende de conick dede haer doer hem straffen. Dit dachten die Catolycke hem nou te passe te brengen; ende mons. Damville plach hem seer trouwelyck te dienen, maer siende nou synen broeder verongelycken, is contrarie gevallen ⁽⁸⁸⁾.

⁺ Ende op den eersten November werdt in de Jodenstrate 2 lichte vrouwen om haer goedts wille vermoort; sy hadden er wel 6 dagen doot geleghen; so sy saten aen de tafel waeren se van eenighe boelen vermoort.

+ Mons. Damvil valt den conick af en levert steden in Languedock.

(88) Over het optreden tegen Damville, zie Lavisse, op. cit., p. 155, 162.

+ 2 vrouwen vermoort.

[4 November 1574]

⁺ Den 4 November was er eenen Spaenschen capiteyn ten Bosche, die synen weerdt overlast dede ende sloech; dies den sone den capiteyn doerstack ende dien sone werdt oock ombrocht, so dat er byna meerdere beroerte gesciede.

⁺ Deestyt hadden de Spaengiarden over de Lecke een seer groote yseren keten gespannen, die met stucken in diveersche steden gemaeckt was; en dat omdat die van Dorderecht, Bommel, Geertruydenberge souden gesepareert syn, en leyden op elck eynde soldaten met een scanse; maer op den Alderheyligen dach braecken des prinschen vrybueters de⁺ keten, en sloegen wel 200 soldaten, braken de masten daer se aengespannen was ende brochten de keten oft een deel tot Dorderecht, daer se aen de poorte tot een monster hinck. Den roep was dat sy er te voren⁺ een gelach op vertert hadden, dat de cappiteynen hadden belooft te betalen als sy de keten souden gebroken hebben ende met brenghen. Noch wert er deestydt in Hollant op eenen dyck den Spaengaerden sommich ghescudt ontweldicht ⁽⁸⁹⁾.

+ 2 dootgeslagen in Bossche doer de Spaengiarden.

+ De Spaengiarden spannen een keten over de Lecke.

+ Des prinschen volck nemen de keten gespannen over de Lecke, hanckt te Dort.

+ (Nota: hier begint scrift van andere hand tot aan einde.)

(89) Voor de verdere gevechten, Mendoça, op. cit., ab pag. 282; Van Meteren, op. cit., p. 279.

[14 November 1574]

⁺ Item op den 14 dach November geschidet tot Borgerhout by Antwerpen, dat sommighe banckgesellen by een saten en droncken; en een seyde, hier hebbe ick een vers pinten biers, daer moet gy alle in gedoopt syn; een verrader, bot in 't verstant liep en seyde daer, dat een camer vol wederdoopers by een waren; dese lipen gelyck se pleghen van Herodus naer⁺ Pilatus, van den merckgraef naer den goevernuer en soo voorts. Dies men terstont al stille derwaerts croop met dinaers oft diefleyders den gouvernuer Champanie en den kasteleyn van 't casteel ende sommighe andere waren te perde achter 't dorp op 't velt daer die calvinisten over sommighe

+ Banckghesellen worden buyten Antwerpen gevanghen doch men meynde door het aenbrengen dat volck van dopsche religy was.

+ Beghinsel van 't scryven Philups van Haecht dusent 6 hondert en tien, hiernaer volghende copyen genomen uyt myns vader saliger boecken die naer malkanderen vervolgen.

[p. 321]

jaren predickten ende gelyck daer altoos des sondaechs vuel borghers in dat dorp gaen wandelen en drincken, soo sorchden sy voor beroerte; dies men oock sommighe Duytsche knechten bestelt hadde, die den wech besetten tot aen 't dorp. Als nu den merckgraef, schoutet ende diefleyders in 't huys ontrent de camer comen, beghonden sy te twyfelen dat se bedroghen waren, want sy hoorden 't gheraes van de dronckaerts; waer sulckx geweest als sy meynden, daer soude meerder stilte geweest hebben. Maer omdat sy wisten dat de heeren op 't velt waren en dorsten sy se niet nalaten te vanghen. Ende het dorp was seer beroert, ende oock mede⁺ een deel van der stadt, sonderlinghe doen men alle dat volck 2 ofte 3 samen gebonden inbrochte. Maer dien avont merckten sy seer wel dat se 't volck ter onschult gevanghen hadden. Des anderdaechs werden sy ondervraecht oft se noot in eenighe vergaderinghe geweest en hadden; sy seyden alle ‘neen’; maer een mandemaker seyde spottelyck ‘ja’, maer hy meynde by vergaderingen van drinckebroeders, segghende: ‘Dat en wil ick niet looghenen, ghy soude 't wel mercken aen mynen rock; ghy en sout daer door steken, so dick als het mout van den bier daer op hanckt.’ Alsoo lieten sy die met schanden weder gaen; om vuel ghelt hadden sy wel gewilt, dat het niet gesciet en waer geweest.

+ Die gevanghen worden met scanden los gelaten.

[15 November 1574]

⁺ Item op den 15 dach November weder den gemeynen Breeden raet vergadert om op te brenghen sommighe penninghen met den verloop, die sommighe nasien geleent hadden, doen nu in den somer de Spaeniaerden scandelyck gewelt in de stadt bedreven ende haer deden belaten, daer veul ryckdoms most toe leenen; maer het was geordineert dat het⁺ gans lant dien last soude helpen draghen. Dit wilde men nu allen dese stadt doen betalen en sommighe acksysen verdiren, op dat met der tydt sulckx soude betaelt worden, ende de geleende 't haer weder mochten hebben; welck den raet al wel goet dochte, maer dat het dese stadt des coninckx armeye alleen soude betalen en wilden sy niet ackcorderen en spraken de heeren seer qualyck toe, eyschende rekeninghe van die 4 tonnen goudts die gegheven waeren oft geconsenteert tot bouwinghe van den casteel, waertoe geconsenteert waren honderste ende tinde penninghen van huysen ende renten; willende sien oft dat niet meer beloopen en soude dan 4 tonnen goudts en oft men met den overschitsel niet eenen muer en soude moghen oft connen maken tusschen stadt en 't casteel, opdat sulckx niet meer en gesciede. Want het was by wille van die van den kasteel, vraghende waer die beloofte bleef, want den borgheren was belooft gheen knechten in stadt te legghen ende noot en is er sonder geweest, ja meer dan schier te voren. Wilden oock verbrant hebben die boecken, daer men de borghers alsoo in geschadt ende gevixtimeert hadde te moeten leenen om gheen memorie daer af te houden. Ende na de leeninghe moest men de soldaten noch een mant den cost gheven, wel lackerlyck ⁽⁹⁰⁾.

+ Den gemeynen raet vergadert om scatting op te brengen.

+ Dit wert alsoo geantwoordt en af geseyt niet te gheven op den 18 Novembris.

(90) Dat de kwestie van Antwerpen hangende bleef blijkt uit den brief van Requesens aan den koning, Gachard, op. cit., p. 218.

[p. 322]

⁺ Item deestydt waren de staten van het Nederlant wedrom vergadert tot Brusel en schier van alle steeden waren daer eenighe heeren, maer wat sy raetslachden hoorde men weynich; dan sy riepen om peys te maken met den prinsche d'Orangie, die Hollant ende Seelant in hielt⁺ ofte byna al, ende die riepen oock wel om den peys, hoe wel sy ons meest benauden doer dien sy meesters van de zee syn, want die neiringhe, die was cleyn: dat ghaf haer oorsaeck. Ende den commandoor Don Lowies, die nu gouverneert de reste van de Nederlanden, ghaf eerst uyt dat hy in het lant quam om peys te maken; 't self begheirden de staten volbrocht te hebben eer sy hem iets wilden gheven. Maer niet al en syn se noch geheel eendrachtich en hy en synen raet begeiren oock wel te peyseren en alle steeden te bevryen van soldaten, maer de Spaingaerden wilden sy in de casteelen en sterckten houden. Ende sulckx weet men, dat den prinsche niet van wil en is 't en waer dat de Spaingaerden ende andere vremdelinghen uyt den lande vertroecken, dan wilt hy gehoor⁺ geven om 't acorderen. Want middeller tydt en houden sy niet op vuel verraets te aengrypen om hem te verraschen in dieversche maniren. Ende als 't dan peys waer ende haer Spaingaerden in haer sterckten laghen, souden sy daer al secreet veul volckx by brenghen ende hem dan eenichsins verraschen ende dan waer peys uyt ⁽⁹¹⁾.

Ende den commandoor nou qualyk by ghelt synde en de drossaerden oft provoosten generael als Hans de Grave ende andere, die 't geboufte uyt den lande houden ende oock mede den leigher volghen, synde gecomen⁺ tot Bruselen om haer betalinghe, bewees haer aen diversche dorpen ontrent Breedael en Bos, die met die van Hollant ofte met prinschen volck gecomposeert hadden voor een somme ghelts, opdat se vrede mochten hebben, dat sy die omdat se sulckx gedaen hadden, souden berooven ende verbranden, de lieden vanghen ende ransoenen tot haer betalinge. Het welcke des gheensins en hebben willen doen, 't en waer dat de staten van den lande daer in consenteerde, welck dat ontseyden.

Item deestytdt alsoo 't prinschen volck uyt Geertruyenberghen en⁺ Bommel op vrybuet liep, soo hadden sy soo hier ende daer sommighe treffelycke persoonen gevanghen, die se op ransoen stelden, soo van Leuven, Bruselen ende andere plaetsen.

Item in d'eynde deser maent werden weder veul Walen aen genomen in dinst ende veul preperasien van orloghe uyt Antwerpen gevurt na de⁺ frontiren van Hollant, daer veul waghens om gearristeert werden.

+ De staten tot Brusel pracktiseren om peys te kryghen.

+ Peys wil de comandoor wel hebben, maer wilde de Spaeniaerden in de casteelen houden.

+ Aenslagen bevint men dagelyckx om den prinsche d'Orangenen te verraschen.

(91) Vermoedelijk betreft het hier de vergadering van enkele notabelen waarover bij Gachard, op. cit., p. 205.

+ Den comandoor gaf voor betalinghe prys sommige dorpen die met synen vyanden geransoent hadden.

+ Sommighe borgheren werden achter lande gevanghen.

+ Walen werden weder aengenomen.