De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

December.

[1 December 1574]

Item in 't eerste van deser maent was er eenen stercken roep, als dat⁺ Antwerpen verraden was ende dat maer de leveringhe en gebrack. Men seyde veul dat van 't prinschen volck secretelyck daer binnen waren en den commandoor screef dat van Brussel, dat se scerpe wacht souden

+ Hoe den roep was dat Antwerpen verspiet was om den prinsche te leveren.

[p. 323]

⁺ houwen en hem was aenbracht, dat men in sommighe huysen volck en wapenen soude vinden, die op den derden nacht van den gouverneur en andere heeren doersoecht werden, als namelyck 't Ghulden hooft op de Perdemert: maer en vonden niet dan 't huysgesin, soo dat behoort;⁺ alsoo dat het dickwils door quade tonghen compt, sonderlinghe door de gheestelycke, die liver sien, dat de stadt vool knechten was dan gheen, want sy vreesen altoos. Daerenboven waren nou noch de Jesuwiten, die nou een kercke binnen Antwerpen timmerden binnen 't schoon huys⁺ van Aken. Dese en waren van 't ghemeyn volck niet seer bemint; oock en sochten sy 't ghemeyn profyt niet, dan haer eyghen en men gaf haer oock naer, dat sy aengaende haer deel den commandoor presenteerden alle de scatinghe te geven, die hy eyste. Ja, den roep was dat sy de geheele somme presenteerden, dies souden sy 't volck examineiren en van haer geloof ondersoecken en bichten. Die contrarie de catolicke kercke oft haer relisie waren, dat sy die geconfiskerde oft verburde goeden souden na haer trecken. Maer ick en geloofs niet, maer ick scryf 't omdat men sien soude hoe se bemint syn. Godt kent hun herte ⁽⁹²⁾.

+ Veul wert er geseyt doer quade tonghen.

+ Daer men de Jesuwiten die t'Antwerpen een kercke timmeren oock voor betroude.

+ Hoe sy seer in den haet van 't ghemeyn volck waren ende veul dinghen naseyden.

(92) Over de sympathie van Requesens voor de Jesuieten, zie Gachard, op. cit., p. 7, 21. - Voor hunne kerk, Mertens en Torfs, op. cit., dl. IV, p. 494.

[4 December 1574]

⁺ Item op den 4 Desember by den avont quamen subyt ontrent 400 Spaniaerden in stadt Antwerpen ende 6 scepen waren te voren van de stadt met Spangaerden, van den kasteel en Duytschen uyt der stat afgevaren na het lant van Tergoes en dat omdat men tot Vlissinghen een ermeye schepen toeruste ende van als versach; also dat den roep was⁺ van 200, sorghende dat den prinsche ivers eenen aengryp doen soude. De stadt van Antwerpen vreeschde dat men weder met gewelt haer iet soude doen geven doer veul volckx, dat men daer ront om brochte; daer waeren gecomen 15 vendelen Duytschen, daer Hannibal oversten⁺ af was, die met sommighe binnen lach. Op den 8 nacht quamen die aen de stadt en wilden binnen syn, segghende: ‘Wy weten sekerlyck dat er vyanden comen, die ons souden overvallen’. Ende deden groote schade⁺ ontrent de Kipdorppoort van boomen en berders ramen, die se daer voor de stadt afbraecken ende verbranden voer de coude. En mits den roep was dat Antwerpen maer en gebrack te leveren, so geloofde men haer⁺ aensprake, want de poorte was open en de ander Duytschen en Spangaerden maeckten binnen een getier in sommighe straten al oft sy van 't prinschen volck geweest hadden, roepende ‘Oraingen, Oraingen’, om te sien oft gheen borgers uytloopen en souden. En de Spaingaerden al waren sy weynich, bedreven veul moetwils hoe wel dat het afgelesen was, dat men se den cost niet gheven en dorste; sy liepen van d'een huys in d'ander om een maeltydt te hebben en dreychden de stadt te plonderen. Ende den 8 dach braken sy een van de schutters camers open ende saghen daer veul wapenen, segghende doen noch meer dat de stadt en sy verraden waren; maer midts sy ondericht werden dat het gesworen ghulden waren en den coninck geeedt hadden, als sy, soo en namen sy es niet ⁽⁹³⁾.

+ Spaingaerden subyt in Antwerpen.

+ Den roep was dat de stadt verraden was om den prinsche te leveren.

+ Prinsche mackt scepen gereet.
Veul Hoochduytsche knechten comen ontrent der stadt van Antwerpen.

+ De knechten maken loose alarmen in Antwerpen.

+ Hoe door dien den roep quam dat de stadt verraden was, de Spaingaerden selfs de stadt dreychden te plonderen.

(93) Mendoça, op. cit., ab pag. 294. - Gachard, op. cit., p. 209.

[p. 324]

[10 December 1574]

⁺ Maer op den 10 dach so vertroecken sy uyt der stadt met noch sommighe Duytschen na het lant van Ter Goes; ende onlanckx op den 15 dach was van daerontrent een mertschip van Dordrecht dat op Sirckxzee meynde te varen, gevanghen brocht, daer tot over de 20 mannen ende vrouwen in waren, dwelck sy verrast hadden met eenen boot op Berghen op Soom; en daer waren oock eenighe capitael persoonen in, die in 't prinschen dinst waren en die scheen 't dat oock beleden hadden dat de stadt Antwerpen verraden was.

⁺ Item deestydt was den roep dat Henry den derden, nou present conick van Vranckryck en van Polen, maer noch ongecroont, nochtertydt gepeyseert hadde met de Huyghenoetsche steeden ende heeren, maer 't en was also niet. Maer midts hy veul vyanden heeft ende hem veul volckx soo hier ende daer in Provinsien, Gascoingien en Langedock afgeslaghen hebben, soo soude de gheestelyckheyt wel willen dat het peys waer eer den conick meer lants verliest.

⁺ Item deestydt was oock den roep, dat den Torck, nietteghenstaende dat hy den keyser ontseyt hadde noch 8 jaren peys gemaeckt hadde, dies en soude hy den coninck van Spanien noch geen ander heeren daer hy orloch op wou vuren geen bystant doen ende hy maeckten in sommighe⁺ ongersche steeden, die onder den Torck waren groote gereescap van orloge, denckende moghelyck het lant van Stuermerck te winnen, d' welck 't keysers Mackximilianus broeder toe behoorden, hertoch Carel. Maer ick vernam dat dese ackcordasie tot Weenen vorhanden was ende niet⁺ volheynt eer hy Teunis met die Golette in Barbaryen gewonnen heeft, daer hy Italien ende Spangien seer mede benaude. Maer nadien syn ambasaten van die Golette vernamen, trocken sy wederom sonder it te consuleren, alsoo dat het seer te vreesen is, dat hy ofte de syne dit toecomende jaer oock bevochten sullen worden. Ende tusschen Spanien en Italien, soo voor verhaelt, is twist comen door 't verlies van dese groote sterckte, ende den caerdinael Granvele als vise Rooy van Napolis, die bevel van den coninck hadde sulcken sterckte te provianderen ende noch 1 ander capiteyn, die 't bevel hadde crysvolck jarelyckx daer te seynden, want de ordene was dat er altoos 7.000 mannen souden op syn. Maer den capiteyn die er oplach ontfinck jarelyckx volle ghelt en liet se verloopen, versterven, dat er nau 2.000 op en was. Ende als die van Italien eenich gerucht van den Torc hoorden en daer volck sonden, sant hy se wedrom, segghende, dat hy syn volck al hadde ende sterck genoech was. Des nietteghenstaende, soo is Granveles ende den anderen capiteyn in Spanien by den coninck ontboden haer te verantworden. Maer den paus Bon Companie genampt heeft hem sulckx verboden en den coninck daer heeten te comen. En daer werden veul papiren in Italien geschildert, daer den coninck slapende sit in eenen stoel ende vuel esels ront om hem; en oock syn er silveren medalien soo gemaeckt, en oock is er een comedīe tot Napels ofte Roomen gespeelt, daer synen raet al eselsooren hadden,

+ De Spaingaerden trecken naer Ter Goes.

+ Hoe eenen roep quam dat het in Vranckryck peys was, maer was contrary.

+ Van den Torck ende van den keyser en van de Golette.

+ Hoe den cardinael Granvelle in Spanien ontboden wordt om de Golette.

+ Den paus ontbidt den coninck daer te comen en laet toe dat men seyt dat coninckx raet van Spanien esels syn.

[p. 325]

alsoo dat sy wilden segghen dat 't coninckx raet, welck syn inquisuteuren al esels waren ⁽⁹⁴⁾.

(94) Gachard, op. cit., p. 192.

[12 December 1574]

⁺ Item op den 12 dach December als Sondachs soo liep eenen stercken roep tot Antwerpen onder het volck, dat dien comenden avont ende nacht Antwerpen wel mocht gewonnen worden, soo van binnen ende van buyten van 't prinschen volck, nietteghenstaende dat er noch 4 oft 5 vendelen⁺ Duytsche knechten in waren. Alsoo dat veul hopten dat se van de quelling eens ontsleghen souden worden, die se van den vremdelinghen nu langhen tydt geleden hadden, niet wetende den rechten gront hoe 't⁺ soude vergaen, alsoo elck vreesde mede dat het sonder groote bitterheyt ende perykel niet geschieden en soude. Ende de overheyt hadde er over sommighe voor gevreest en 't volck ontrent ende in de stadt gesonden,⁺ maer waren som weder uyt. En hoewel het scheen dit al nimant dan liefhebbers en wisten van den prinsche, het wert so verre gebreydt, dat het voor avont 6 uren de knechten ende den gouvernuer der stadt wisten⁺ ende oock den kasteleyn van den kasteel. Alsoo dat tot dier uren alle de trommelen alaerm sloeghen ende alle de knechten en mosten waken en hilden dien nacht seer scerpe wacht. Ende van d' ander vergaderinghe en wert men niet gewaer; sommighe Duytsche knechten, die noch buyten der stat laghen, die werden in geroepen ende quamen binnen, alsoo dat sy in de voorbaet waren, soo men meynde. En des sorghens gelyckx den daghe, ginghen veul knechten na huys en het was doen mistich en als 't wat claerder werdt op den dach, so sach men daer wel 40 scheepen ligghen met volck; soo men twijfelde ommers sy begonden dapper in de stadt te schieten ende de oorlochscheepen van der stadt vlooden in de vlieten, vreesende dat sy die met gewelt van de stadt halen souden, want sy waren weynich. Ende midts de donckerheyt waren sy in der nacht tot Ordam, 2 mylen van der stadt verby gevaren, dat sy van 't blockhuys haer niet gesien en hadden. Maer die van der stadt schooten dapper oock na haer lieden, maer niet al en waren sy binnen scheuts. Ende mits sy anders gheen teeken van binnen en vernamen, soo troecken sy een kleyn myle wech ende daer bleven sy ligghen tot na noen. Men twyffelde dat sy meynden dat de stadt van binnen al gewonnen was, oft geweest soude hebben door haer vrinden; ende dan soo samen 't casteel souden aenvallen hebben, want 't scheen dat er 2000 mannen in waren, ende men wist dat het casteel weynich volck op hadde. Dewyle de scheepen⁺ nou wech waren, soo maeckte men groote gereescap van veul gescudts te stellen lanckx den watercant. Ende 200 Spaeniaerden die tot Eekeren laghen werden binnengehaelt ende veul Duytsche knechten tot 15 vendelen⁺ in als daer Hanibal, broeder van Ladron, oversten af was, want den roep was, dat se na noen eerst gewelt souden doen ende haer vrinden haer van binnen openbaren souden. Maer als 't noen was ende goet getyde om na de stadt te comen, soo troecken sy hare seylen oppe en soo ider meynde, dat se na de stadt souden comen, so troecken sy wech, hebbende weynich

+ Hoe de beroerte tot Antwerpen begonst en de spraeck te voren was, dat de stadt haest in 's prinschen handen sou syn.

+ Knechten werden van buyten ingeroepen om stercker te syn.

+ Hoe die van 't prinschen schepen in stadt scoten, sinde dat sy geen vrinden en vonden soo sy meynden.

+ Hoe sy tot nanoen een cleyn myl van der stadt haer hilden.

+ Elck meynde dat se nanoen weder comen souden, gewelt gebruycken om alsoo haer vrinden van binnen te verwecken.

+ Gebot in Antwerpen alle nachten licht uyt te steeken 8 daghen lanc.

+ De Spaensche ende Itaelianen nasie hadden 't geloove in wapenen te waken en geen borghers oft ander nasy.

[p. 326]

wints. Doen mercktte men dat sy daer gebleven waren oft sy noch eenich teeken van die van binnen gesien hadden. Maer noch vreesde men voor den nacht en in 't stadt werdt geboden, wat men hoorde den comenden⁺ nacht, dat elck borgher in huys soude blyven ende licht uytsteeken, welck 8 daghen lanck duerde alle stadt door. Ende de Spaensche en Itaeliaensche coopliden, die hadden het geloove dat se mochten mede waken in wapen gelyck de soldaten. En desen nacht werden sommighe⁺ borghers huysen opgeloopen: een suyckerbacker genompt Bertelmeeus van der Heghen en noch een ander aen de Nieuwstadt, daer men sommighe wapenen in vonden om mannen te wapenen ende oock eenen die van der stadt dinst was, genampt Merten Ney, daer men oock velteekenen ofte iet vont, 't welck vernomen was, oft men hadde 't wel geweten maer men woude's, het eynde openbaert meer. Desen Bertolemeeus⁺ was in den dach voor de stadt heeren ontboden, die hem van eenen aenslach aentegen en hy verontsculdighden hem en sy seyden: ‘Wy en⁺ betrouwen 's ou oock niet, maer de Spaensche nasy hebben soo vernomen; mackt ou t' avont met u vrou van huys.’ Maer nerghers en vonden sy imant van dese die 't scheen dat van de overste soude hebben geweest,⁺ hadde 't begonnen werck vorts gegaen. Dese huysen werden daer naer den knechten ten besten gegeven ende werden al berooft, sonderlinghe eene aen de Nieuwstadt; daer en bleef deur oft venster in, en had men 't niet weder verboden, den eenen steen en soude op den anderen niet gebleven hebben, om het eyser ende loot al uyt te breken. Des nachts verbranden de knechts alle de looven ende bancken van de borghers huysen als op de Mert ende elders daer se laghen. Ende sommighe liden als namelyck eenen suykerbacker in ‘'t Swert’ aen de Mert werdt gevanghen tot onschult ende syn goet meest berooft, door 't aenbrenghen van een Duytsche krysvrou, die sach dat hy syn gesellen in den kelder eten droech, soo ginck sy segghen, dat hy daer verraders verborghen hadde. Ende alsoo den 13 dach de poorte dickwils open ginck, midts men knechten liet⁺ incomen, soo veul geraecktten wel uyt, die uyt syn wouden; maer daer na en liet men nimant meer uyt. En soo se nimant meer uyt en lieten en hadden se gheen gevanghen dan eenen Wael ofte 2, die scheen dat capiteyn soude geweest hebben. Die in 't pynighen nimant en wisten te beclappen, dan die 't verloopen waren, en voorts den gemeynen hoop en kenden sy niet. En een was er, eenen Wael, die om gheen tormenten, soo men hoorde, niet lyden en woude. Soo begonde men doen nacht en dach te vanghen,⁺ schier alle vremdelingen, die men in herberghen vont, soo nimant, gheen coopliden uyt en conden dan met grooter moyten; en oock veule borghers al op den wint en presonsie. En veule, ja meest nadat se ondervracht⁺ en ondersocht waren, werden sy weder losgelaten ende oock wert er gevangen seer veul Walen, quaet gepuffel, veul diven, die eendeels gevanghen bleven.

Men hoorde ten lesten dat er wel 2000 persoonen gevangen sijn geweest,

+ Sommighe huysen bespiet seynde werden opgeloopen; ende vonden wapenen en gheen volck.

+ De opgeloopen huysen werden van de knechten berooft met consent.

+ Onschuldige werden oock gevanghen en berooft.

+ Maer op den eersten dach waren de prinsepaelste uyt der stadt wech, als Merten Ney en meer andere.

+ Sommighe Walen waren gevanghen.

+ De heeren van Antwerpen doen groote nersticheyt om 't volck te vinden die van den aenslach wisten die voorhanden was; soo werden by 200 mannen gevanghen in alle herberghen want nimant en mochte uyt.

+ Maer in 't eckxsamineren vonden sy weynich die er af wisten.

+ Sommighe waren noch door d' water uyt geloopen sinde dat het al sout was; 't gemeyn volck was meest blyde dat den aenslach misluckt was.

[p. 327]

maer weynige vonden sy die van der saken om de stadt te leveren wisten; sy meynden onder de vremdelinghen te vinden soldaten van den prinsche van Orannien volck, maer en bevonden niet. Soo weynighe die dachten⁺ sy weten; de overste van de knechten en den kasteleyn van 't casteel en soo vordts dat die borghers die wysen soude die mede handadich meynden te syn, maer sy en conden gheen vinden; sy waren den eersten dach uyt oft daer en waren gheen geweest. Ende onder de borghers en conden sy niet geraken, midts die prinsepaelste uyt waren; ende de Spaeniaerden seyden, dat sy er den eersten nacht sommighe persoonen hadden sien over die wallen uyt der stadt door d' water loopen. Het volck mestendeel was blyde, dat se geen borghers oft niet veul en vonden oft ommers gheen in handen waren, die men sculdich vont. Ten anderen om dat het niet tot perfectie comen en was, want het haddn groot perykel geweest van de gemeynte ende seer te beduchten geweest, al hadden sy 't gewonnen gehadt, dat sy 't niet langhe en souden gehouden hebben oft 't volck soude twistich geworden hebben, want vuel dieversche nasien in Antwerpen syn. Ten anderen soo sceen 't enckelyck dat het hof daeraf geweten heeft ende daerop versien was, want veul volckx buyten ront om Antwerpen was lighende ende nou binnengebracht waren die anders, hadden de borghers met der saken haer gemoyt te duchten geweest hadde, dat se over de wallen in 't stadt souden gecomen ofte door kasteel van voren aen gerooft souden hebben; maer nu en was er gheen oorsack.

+ Hoewel sy meer de Spaengaerden dan 't prinschen volck haten, maer 't hadde te duchten geweest dat de stadt ten roof soude gecomen hebben.

[17 December 1574]

⁺ Item op den 17 dach gesciden 't, dat in de Cuyperstraet van heer Champanie als gouvernuer der stadt ende capiteyn Juliaen en den casteleyn van 't casteel eens borghers huys opgeloopen wert, door dien haer van een Spansche mosse en 2 mothatsen aenbrocht, dat daer haer boel vermoort was. En de sergianten begonden te plonderen, maer dien borgher, een saetvercooper stelde syn goet in des gouvernuers handen, op dat men de plonderinghe verhoeden soude, en begheirde dat die sulckx aenbrocht hadden, souden oock gevanghen syn, tot dat ze onderricht waren, welck den gouvernuer ende Juliaen ackcordeerden. Maer den kasteleyn en wilde 't niet, waer uyt binnen den huyse onder haerliden grooten twist was tot vechtens toe. En sommighe geburen die den man in syn recht verantwoorden mosten mede gevanghen gaen. Dit maeckte beroerte in 't stadt; maer sy quamen haest los, want die sy seyde dat vermoort sou syn was van ander borghers bespiet waer hy in gegaen was ende hem de maeltydt doen bereyden sonder loon: en dit by den gouvernuer soo gevonden en wert gevanghen, want sulckx had men hem in dit huys geweygert; uyt dien haet hadden syn jonghers ende hoere dit begrepen.

+ Borghers werden gevanghen ende weder losgelaten door quade aenbrenghers.

[18 December 1574]

⁺ Item op den 18 dach quam den comandoor Don Lois van Brusel na Antwerpen en die poorten en hadden noch niet opengestaen; maer die uyt most syn most een sonderling teeken hebben by de overheyt. Ende denselven dach wert een gebodt 's morghens gedaen, dat elck van der

+ Huysoeckinghe wert gedaen ende nimant en wert gevonden.

[p. 328]

straten syn most binnen een ure ende daer waren mannen geordeneert die huyssoekinge deden, want der Spaengaerden intensy was, dat er noch volck verborghen most syn. Maer dit mackte een groote vreese ende veul sorchde dat se oock verboden boeken soecken soude. Maer de omgaenders,⁺ welck wyckmesters waren en ander ingeseten, die en sochten sulckx niet noch en quamen in veul huysen niet dan vraghen oft se geen vremt volck oft wapenen in huys en hadden, warom de Spaingaerden niet ten beste te vreden en waren, ende het duerde van voernoen tot na middernacht; ende Merten Ney ende Bertolmeeus van der Heghen en noch 3 andere werden ingeroepen opden eewighen banne.

+ Sommighe borghers werden in geroepen.

[19 December 1574]

⁺ Item den 19 ende 20 dach Desembris so werden de poorten van Antwerpen opengedaen ende daer werden sommighe gevangen in gestelt; waer 't dat sy imant kenden die van desen aenslach wisten, dat sy die⁺ wysen souden en daer mede souden sy vry wesen. Maer sy en saghen nimant uyt ofte ingaen die sy kenden; ende de Spaeniaerden waren qualyck te vreden dat men in de huyssoecking nimant gevonden hadde. Alsoo dat op den 20 dach weder verboden wert, wel scherp, dat hem nimant⁺ op den 21 dach, als Sint Tomas dach en soude vervorderen op de straten te comen voor de huyssoecking beter soude gedaen syn, ende opdat hem nimant gaende ende staende op der straten houden, darom was dat verboden. Alsoo waren er nou veul meer mannen geordineert en by elck was een Spaeniaert en 2 Duytsche knechten al gewapent; dese doorsoechten elck huys van het benedenste tot het opperste, maer en vonden geen volck dan elck met syn huysgesin, soo hy dat cost verantworden. En noch en saghen sy veul cameren niet, die noot open en geweest en hadden, die in de huysen niet bekent en syn en cant soo niet al doer sien. Maer nu vreesden elck meer dat se alle boecken doersien souden oft met nemen ende dan van haer geloof ondersoecht worden; soo dat veule haer boecken ende scriften verbrant hebben.

+ Gevangen worden in de porten gestelt om ander te wysen.

+ Scerpe huysoecking en een nieuwe vreese comt onder 't volck.

+ Veule die verbranden haer boecken, dat het haer soude vinden dat men darom niet en sochte.

[23 December 1574]

⁺ Item op den 23 dach Desember so vertroecken sommighe Duytschen ende Spaeniaerden uyt Antwerpen, want sus lang hadden sy haren legher al op de groote plaetschen gehouden ende in gheen huysen geloseirt, dan die er te voren in laghen. Maer de stadt hadde haer broot, bier, kees moeten bestellen oock berring: noch soo deden sy de borgheren groote schaden als bancken ende looven, die sy verbrant hadden.

+ De stadt wert ontlast van 't veul crysvolck.

[24 December 1574]

⁺ Item op den 24 dach Desember so werden 4 mannen op een horde alle de stadt door gesleypt en daer naer soo werden die dry gehangen en een van dien doot wesende, wert gequartiert ende terstont de virendeelen ter stadt uyt gestecken; desen was een van der scrifturen, maer en hadde hem met dese saken niet gemoyt: het was een dooper ende om een florasy had men hem met omgevurt. Noch was er een metser⁺ gevanghen van te voren, bevonden om een graf te maken in eenen kelder, daer een vrouwe van synder relisy in gegraven soude hebben: ende die wert na de galge gevurt ende levende verbrant na het sleypen. Synen

+ Sommighe van de verraders worden gedoot.

+ Eenen dooper wordt met haer verbrant.

[p. 329]

mont was toegesloten: hy en hadde oock in 't pynighen nimant willen aenbrenghen, seggende altoos: ‘O Heere, bewaert mijn tonghe, dat ick mynen nasten niet beclappe.’ Maer alle wat teghen de Romsche kerck is, houden sy al even quaet ende mede als verraders en ergher ⁽⁹⁵⁾.

⁺ Item in 't eynde deser mant, soo uyt Hollant de Spaeniaerden, die van Leyden afgedreven waren af quamen, meynden sy binnen Uttrecht te comen en hadden leeren gerecht, willende met gewelt daerin comen; welcke stadt nochtans niet teghen haer en was, maer meynden daer haer te doen wederom betalen, gelyck sy in Junio lestleden binnen Antwerpen deden, en de die van den casteel en waren niet met haer, maer met de stadt ende met een keten scooten sy die leeren en die er op waren af: ende die op de muren waren werden van de borgheren verslagen, alsoo dat er daer wel 150 bleef voer die stadt ⁽⁹⁶⁾.

⁺ Item in 't leste deser maent, soo hadde Merten Ney als cappitael hooft om de stadt van Antwerpen over te leveren aen den prinsche, briven gescreven aen sommighe binnen Antwerpen, als hoe men hem ende de syne seer blammeerde, ende op den ban ingeroepen hadde op den 20 December, met noch meer andere ende hen naer seyden, dat sy eenen roof uyt der stadt gehaelt souden hebben in sommighe gheestelycke ofte andere diergelycke huysen ende dan de gemeynte verlaten hebben tot eenen roof voor de Spaeniaerts, gelyck den gemeynen roep ende vreese was, dat het soo geschiet sou hebben. Ghevende daerop een antworde, dat syliden niet van sin en syn geweest eenige goeden ofte huysen aen te tasten. Den prinsche en soude selve in Antwerpen geweest hebben, wel meynende dat hy eer 2 daghen selfs daer in soude wesen. Ende waer 't dat sy haer mochten verantworden teghen de heeren van der stadt oft staten des landts, haerliden wel souden verontsculdighen, dat men haer van geen verraderye gedaen te hebben en souden bewysen; want sy alleen gesoecht hebben haer selven ende de gemeynte te verlossen van de tirannye der Spaeniaerden, hopende wel dat synen banne niet duren en al, maer schryft selve dat het den Heere alsoo noch niet en belieft en heeft, gelyck 't oock yghelyck tuychde. Want hadden sy eenen moet gegrepen, ongetwyfelt naer menschelyck verstant, sy hadden met kleyn moyten 't heuren vermeten gecomen. Maer elck namp 't voor 't beste noch aldus, midts sy de stadt in groot peryckel souden gestelt hebben. Ten anderen scryft hy oock, dat men noch met der tydt de rechte verraders wel kennen sal. En den roep was dat een cappiteyn den prinsche afgevallen is, ende desen aenslach al hier met den hove geconsuleert sou hebben, hebbende den prinsche oft die van Seelant toegeseyt dese stad te leveren om synen peys daer mede te hebben ende uyt geveysder hertten; en het scheen wel warachtich, want uyt niet en was rontom Antwerpen soo veul volckx. En desen verrader hadde het volck hier toe verleyt ende alsoo meynde 't hoof te sien wie tot sulckx gesint was. En op 't leste heeft hy hem te soecken gemackt, meynende dat die hy verwillicht hadde, als sy 't prin-

(95) Mendoça, op. cit., p. 295. - Gachard, op. cit., p. 216. - Bor, op. cit., ab pag. 585. - Mertens en Torfs, op. cit., t. V, p. 17, alwaar aanduiding van de helpers van Marten Neyen, klerk van de Rekenkamer.

+ Spaeniaerden worden van die van Uttrecht geslaghen.

(96) Gachard, op. cit., p. 239.

+ Van brieven die Merten Ney scryft, wesende nou in Hollant ende hoe hy syn onschult doet.

[p. 330]

schen volck voor 't stadt souden sien, uytloopen souden, alsoo om leven comen ende de stadt tot eenen roof oft tot een groot ransoen brenghen; maer Godt gaf dat sy stil bleven, ende dat de prinsipaelste vluchten; ende de andere blyven eensdeels onbekent ⁽⁹⁶⁾.

(96) Gachard, op. cit., p. 239.

[23 December 1574]

Item op den 23 nacht Desember syn sommighe vrybuters onderweghen Berghen en Antwerpen gecomen tot Capelle en verbranden daer een scoon hoeve, die sy wisten dat eenen ryken papist binnen Antwerpen toebehoorde; ende sy hadden dese plecke op ransoen geset, en hy en wilde er niet toe geven: daer door staken sy den brant daer in. Ende geeft men, soo is men in 't ooch van de Spainiaerden: alsoo dat het een bedruckten tydt was.

Item in 't eynde van desen jaer wert tot Antwerpen een vleeshouwers soone, een banckgesel, gevanghen, die oock een vrybuter is geweest in Hollant oft op de weghen een roover. Ende op 't perdon quam hy vrylyck in, maer wert nu bevonden van den aenslach iet geweten te hebben, ende beclaptte sommige ander persoonen en oock den weert die hem geherbercht hadde, doen hy naer den aenslach wachte. En bleef oock gevangen alleen om dat hy niet en quam aenbrenghen, wat hy dese hoorde segghen. Ende dese verrader seyde: ‘Moecht ick op 't straet gaen, ick soude er wel meer wysen’; meynden hem selven aft te clappen ⁽⁹⁷⁾.

Corte conselusie van den heelen jare: in den eersten, in den somer heeft van de peste alle den somer door alle de Nederlanden veul volckx gestorven, sonderlinghe tot Ghent, Machelen, Antwerpen ende sommighe steden in Hollant. Aengaende den crych: de Spaeniaerden hebben niet veul van werden uytgerecht oft in gecreghen, maer den prinsche kreech Middelborch in met Ermuyen in Seelant: in 't eerste van den jare voorts is geheel Seelant teghen de Spaeniaerden, uytgesceyden het landeken van Ter Goes in Hollant.

(97) Mertens en Torfs, op. cit., dl. V, p. 19, de gelukkige vlucht van Marten Neyen.