De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Julius.

⁺ In 't eynde der voerleden maent quamen hier in 't landt noch 4000 nieuwe aengenomen Switsers ende trocken vast na den Hollantschen candt, wesende seer erm volck. Ende vuel Walen liepen al sonder paspoorte⁺ uyt Hollant al weder na haer landt, te weten daer mons. de Havere overste af was, mits die in den leger geen gelt en cregen ende de staten van Henegou hadden voer haer betalinghe gesproken ⁽⁶⁷⁾. Men is oock

+ 4000 Zwitsers tot dienst des conicx van Spaengien.

+ Fame van peys maer anders niet.

(67) Mendoça, op. cit., p. 256. - Gachard, op. cit., p. 106. - Poullet et Piot, op. cit., p. 135.

[p. 311]

in de voerleden maent vergadert geweest tot Brusel, maer daer en is niet van gedaen; de staten eysten voeral de landen in vrede gestelt te syn, eer se scattingen concenteeren wouden. Ende daer liep somtyts wel een spraecke van peys te maecken met den prinsche van Oraengien, maer den prinsche en wilde daer niet af hooren, voer dat de Spaengiarden en ander vrempdelinghen uyt den lande waeren ⁽⁶⁸⁾.

Desgelycx heeft deestyt de gravinne van Bossu gesonden aen den prinsche om van haeren man, den grave van Bossu, te tracteren, die te Huern gevangen sidt. Maer den prinsche gaf antwoerde, dat haer man den Spaengiarden grooten dienst gedaen hadde, en dat sy nou sou maken aen haer te vercrijgen, dat synen sone die Ducdalbe tot Loven uyt der scolen genomen heeft ende na Spaengien gesonden is, dat dien weder quame dan sou haer man oock losse gaen.

⁺ Maer van des crychshalven en werdt niet uytgerecht dan rooven en stelen d'een aen d'een syde aen d'ander tot groote bederffenisse van het plat landt. Ende op den 5 en sesten dach hoorde men wederom in Zeelant seer scieten, ende ten lesten hoorde men, dat het om blyscap en triomphe was om seer vuel coopvaerders, die aengecomen waeren uyt Denemercken met vuel provande ende brochten oock sommige orloechscepen ende soldaten mede tot assistentie van den prinsche.

⁺ Item deestyt is den hertoch van Arschot van Brusel vertrocken na Vranckeryck om als van deser landen weghen den nieuwen conick willecom te heeten, die op den wech was, ende heeft het conickryck van Polen verlaten en is er uytgevlucht. In desen conick hadden alle papisten een groot behagen, maer na 19 jaeren is hy wel haer vyant worden ⁽⁶⁹⁾.

(68) Over de bijeenroeping der Staten Gachard, op. cit., p. 102, 116, 118; Van Meteren, op. cit., p. 259; Bor, op. cit., p. 516, aldaar ook voor de houding der afgevaardigden. - Over de onderhandelingen rond een vrede, zie Mendoça, p. 259; Gachard, op. cit., p. 121 en volg.; Gachard, Corresp. Guillaume le Taciturne, t. III, p. 397 en volg.

+ Den prinsche d'Orange crycht provande en soldaten uyt Denemercken.

+ Aerscot treckt na Vranckeryc om den nieuwen conick Herry 3 te vereeren.

(69) Poullet et Piot, op. cit., p. 167. - Gachard, op. cit., p. 180.

[8 Juli 1574]

⁺ Item den 8 dach so werden tot Antwerpen twee valsche munters gedoyt den eenen gesoden in water en den anderen gehangen.

+ 2 valsche munters gedoyt.

[9 Juli 1574]

⁺ Item op den 9 dach, so quamen sommige orloechscepen uyt Zeelant haer vertoonen tot by Antwerpen. Ende tot Antwerpen werden oock⁺ sommige oerloechscepen weder opgeboeyt, maer met cleyn coragie, want binnen 2 jaeren is er daer over de hondert genomen, die al tot Antwerpen syn getimmert eensdeels van nieuwen hout begost en eensdeels opgetakelt.

⁺ Item deestyt was er noch al groot geroeppe van de groote ermeye, die men alle uren was verwachtende met den eersten winde, dat se in Zeelandt soude met gewelt inbreken, maer vuele wisten wel betere om de groote subyte sterffte die er was onder het crychsvolck van der ermeye gecomen; maer men riep te meer omdat de Spaengiarden die alhier in Hollant vast diveersche steden begonden te benauwen als Gorcum, Leyden, Leerdam en Bommel; ende het plat landt werdt seer afgebrant en berooft.

+ Guesen scepen vertoonen haer bij Antwerpen.

+ In 2 jaeren tot Antwerpen over de hondert scepen genomen van de Guesen.

+ Fame van de Spaensche ermeye.

[20 Juli 1574]

⁺ Ende op den 20 dach Julius, so cregen de Spaengiarden het stedeken van Leerdam in Hollant in, nadat sy 't eenen dach bescoten hadden, so en begeerden de borgerye den storm niet te verwachten, maer begeerden de genade van het perdon te genieten, d'welck geconsenteert werdt ende

+ Leerdam werdt den Spaengiarden overgegeven genietende het perdon.

[p. 312]

⁺ so lieten sy het crychsvolck van den prinsche van Oraengien uyttrecken, dat er weynich in was ende behielden lyf en goedt, uytgesteken eenen predicant ende eenen scoelmeester, die men vonde ende het perdon niet begeerden te genieten; so werden die twee gehanghen ⁽⁷⁰⁾.

Ende de Spaniarden teghen het verbodt plonderden sommige huysen, dies Siapin Vitellus als overste ordinancier ende raetsheer van den leegere⁺ toernich werdt ende hy dede 6 van de roovers hangen ende teghen hem murmererende, dede hy er noch 3 hangen, waerom sy al te hoop werden seer rasende ende capiteyn Juliaen, een colonel, versprack de Spaengiarden⁺ also dat Vitellus moest uyt der stat vluchten ende quam tot Brusel aen⁺ Dom Lowies syn clachte doen, begeerende ontslagen te syn van synen dienst en wou na Italien na huys trecken, seggende: ‘Als men geen⁺ booscheyt en ongehoorsaemheyt en mach straffen, so sal den crych qualyck vergaen’ ⁽⁷¹⁾.

⁺ Met desen twist bleef 't achtere dat men Gorkum soude hebben gaen bescieten, daer 2 scanssen voer geslagen waeren, so dat die van der stat qualyck victalie conden cryghen dan te watere en dat met stercken winde oft doncker nacht. 't Gescut om te bescieten was uyt Vianen by Amsterdam brocht ende doer dit gerucht wederom gevuert; maer die van Leyden werden seer benaut.

⁺ Ende also deestyt wel eenige steden eensdeels doer toelatinge en eensdeels doer oochluyckinge toegelaten was, sonderlinge de Vlaemsche steden met die van Hollant en Zeelandt te handel en, so heeft nou deestyt Dom Lois den commandador wel scerpelyck verboden sulcx meer te doen op pene van lyf en goedt, also dat die van Acxele in Vlaenderen 't selste verbodt obedierden, ende sommige cooplieden die van Vlissingen over Acxelt meynden te comen naer Antwerpen, want de rechte rivire lieten sy noyt so passeren, gevanghen en gehanghen hebben. Waerom seer corts daerna op den 25 Julius die van Vlissinghen daer aen Acxele sommige scepen met volck en peerden brochten ende joegen 300 soldaten, die in Acxele lagen daer uyt ende verbranden het meeste deel van het stedeken ⁽⁷²⁾.

Item deestyt so werdt tot Brusel eenen Spaenschen pagador oft pennickmeester met noch sommige ander Spaengiarden vermoort uyt nyt: en de moorders en werden niet vonden.

⁺ Item deestijt was er noch al spraecke onder de staten des landts om peys met den prinsche van Oraengien te maeken, presenterende Dom Lois alle syn crychsvolck te betalen, dat hy met haer uyt den lande trocke, want den prinsche van Oraengien en wilde niet eer daer af spreken, want de staten, so wel geestelycke als weereltlycke begonden te mercken dat de vrempdelingen ende Spaengiarden over haer sochten te domimineren; maer nou wilde 't qualyck syn. Ende desen Dom Lowies brocht⁺ de seckte van de Jesuwiten seer vuel in 't landt die er wel lange geweest hebben, maer desen goevernuer liet haer nou toe kercken te bouwen;

+ 2 gehangen van der religien hoofden.

(70) Gachard, Corresp. Phil. II, op. cit., p. 124. - Mendoça, op. cit. ab pag. 256. - Van Meteren, op. cit., p. 279. - Bor, op. cit., p. 530.

+ Spaengiarden plonderen.

+ 9 Spaengiarden gehangen.

+ Twist.

+ Vitellus vlucht.

(71) Poullet et Piot, op. cit., p. 172; bij Mendoça wordt de terugkeer van Vitellus gemotiveerd door beroep van den gouverneur ten einde de krijgsplannen verder te bespreken: zie aldaar, p. 257.

+ Met desen twist en werdt Gorcum niet bescoten, daer preparatie af gemaeckt was

+ Acxele wordt van de Zeelanders meest verbrant.

(72) Poullet et Piot, op. cit., p. 176. - Gachard, op. cit., p. 134, aangaande gebeurtenissen rond Axel.

+ Hoe in desen tyt de Jesuwiten, dwelck meest Spaensche monicken waeren seer vermenichvuldichden ende kercken timmeren so tot Antwerpen en elders.

+ Tot mishagen van vuele geestelycke.

[p. 313]

⁺ tot Brugghe hadden de Jesuwieters het Engelsch huys gecocht ende tot Antwerpen hadden sy desen voer somere het seer groot scoon huys van Aken gecocht, daer men plach keysers oft coningen in te logieren.

Ende deestyt begonden sy daer in midden van de groote wooninghen een kercke in te timmeren; dit mishaechde vuel cloosteren, ende men seyde dese Jesuwiten monicken vuel scandalen na, dat sy verboden de vrouwen met hen mans te converseren sekere daghen ende die 't overtraden geeselden en soo voorts. Ende de stat van Antwerpen calendierden den coep van desen huyse, maer sy cregen sulcke brieven van den hove, mits sy Dom Lois, den goeveruer, te vrinde hadden, dat men haer den coop moeste laten. Aldus begonden vuele apten en prelaten wel te mercken, dat het seer te beduchten was dat de vremde haer meesters souden worden, sochten daerom al middelen om te peyseren met den prinsche van Oraengien; maer die en wilde oock niet hooren voer dat de vrempde uyt den lande souden syn. Maer hebben nochtans deestyt sommige mannen aen hem gesonden om hier af te spreken en oock om den grave van Bossu losse te cryghen, die de Spaengiarden nou cleyn achteden al was hy haer een grooten diender geweest. Ende leyden mede den heere van Alegonde, secretaris van den prinsche, die alhier tot Utrecht gevangen was, dat een seer welsprekende man was, ende beloefde syn devoir te doen aen den prinsche om te peyseren. En beloefde oock weder na syn gevangenisse te comen; men presenteerde hem tegen Bossu te lossen, maer den prinsche en wilde niet, want men verstaet dat hy was beloeft losse te laten in 't overgeven van Middelborch, anders en soude den prinsche Dragon so niet laten uytgaen. So en werdt hier niet uytgerecht, ende keerende wederom in syn gevangenisse, so maeckten de staten dat men hem corts hierna losse liedt, en werdt tot Delft gelevert mits sy sagen den prinsche in als so syn woerdt hielt. Maer dewyle Alegonde by den prinsche was screeff by vuel brieven, die men na Spaengien sonde, synen heere veronsculdigende ende bewysende in wat peryckel der hoeveerdegheyt der Spaengiarden den conick noch brengen sullen tot verlies synder landen; en gelyck Carolus. 5. syn vader doer haer oock vuel scade geleden heeft, so voer Mets en in Africa en in ander plaetsen; gelyck desen Alegonde seer fraey van scryven ist; Godt geve dat se den conick ter hant comen ⁽⁷³⁾.

+ Den gevangen Alegonde, secretaris van den prinsche, wordt gebruyckt om met den prinsche voer des landts vrede te spreken, keerende na syn beloefte weder in 't gevangenisse.
Wordt daerna losse gelaten.

(73) Over de vredesonderhandelingen van Marnix van St-Aldegonde en de houding van de Staten, zie Gachard, op. cit., p. 29, 120, 148 en volg.; Poullet et Piot, op. cit., p. 170, 172; Van Meteren, op. cit., p. 285; Bor, op. cit., p. 533.