De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Junius.

[2 Juni 1574]

⁺ Op den 2 dach Junius vertrocken de Spaengiarden uyt Antwerpen tot op de voerdorpen, nou sy een heel maent daer geleghen hadden, en hadden sommige borgeren en cooplieden in haer huysen 300 ja 400 gulden gecost, ende bovendien moesten de lieden noch den conick gelt leenen dwelck te beduchten is, sy nimmermeer weder hebben sullen. Op dese dorpen lagen sy tot op den vyfden dach, alsdoen treckende na Hollant,⁺ wachtende so lange na cleederen en oock vuel scoon wapenen, die noch ongedaen waeren; alle man werck hebbende voer de Spaengiarden mochten alle de Sincxdagen vry wercken, oock op den Psincxendach nanoen. Seer vuel hoeren, ja borgers dochteren en oock wel eenighe vrouwen sach men met den Spaengiarden doergaen die 't gelt en de fraey cleeren geern sagen; de Spaengiarden van het casteel trocken oock mede; men leyde daer 300 oude oft verlemptde oft die getroude vrouwen hadden werden op 't casteel geleedt. Ende so haest alle de Spaengiarden op den treck waeren na Hollant, vertrock Dom Lois commandor uyt Antwerpen na Brusel, de staten des landts daer ontbiedende, ende om oock een generael perdon voer alle menschen en steden af lesende, die haer willich onder den conick van Spaengien wouden geven; men hoorde dat er alleen 7 heeren uyt dese gratie waeren gesteken, als den prinsche van Oraengien en consoerten. Maer 't is te beduchten dat er luttel op betrouwen sullen, maer eenige moorders en dieven, die onder den prinsche scuylen mogen, som weder na haer steden comen en dese onsekere gracie aennemen ⁽⁵⁶⁾.

⁺ Item deestyt quam de tydinge voer sekere hoe dat den conick van Vranckeryck Carel den 9. van dien name tot Parys gestorven is, wesende den tweeden sone van Herry, out ontrent 26 jaeren gehouwet wesende met des keysers Macximilianus dochtere daer hy maer een dochterken by en hadde. So quam de croone op Duc Danjou, Herry synen broedere, die nou in Polen was en daer de croone ontfangen hadde. Maer het landt wilde op hem wachten, hoewel hy gesworen hadde uyt Polen niet te gaen in 27 jaeren, en so werdt des conicx moedere het regiment van den rycke bevolen tot dat hy comen soude. Men vermoeyde dat se hem al ontboden hadden eer den conick doot was, dat wetende by de medicynen, want

+ Spaengiarden trecken uyt Antwerpen met vuel hoeren na Hollant.

+ Een generaal perdoen voerhanden.

(56) A.C., p. 258, 259. - Poullet et Piot, p. 90. - Gachard, op. cit., p. 80, p. 99. Aangaande het pardon, ibid., p. 99 en p. 485.

+ Van de doot van conick Carel van Vranckeryc dat eenen seer mallen conick is geweest, so ick gesien hebben, lichtelyck slaende oft consent tot quaet gevende, vuel sotteryen, vliegen en jagen userende, meer dat dan de orloge soeckende.

[p. 306]

het landt en wilde niet, dat men den joncxten broedere, Duc Dalecon tot de croone sou kiesen; want men seyde hem al na dat hy een adere hadde, treckende na de Hugenoosen ende en mach daerom tot Parys niet verdere gaen dan 't den raet oft syn moedere en belieft. Desgelycx oock den conick van Naverre, die des conicx suster heeft, op welcke feeste men den ammirael en meer andere Hugenoose prinschen vermoorde en so menich hondert borger en borgerinnen; maer den prinsche van Condé 't quaet vermoeyende is 't ontvlucht ende is in Duytschelant volck aennemende ⁽⁵⁷⁾.

Ende corts hierna so is 't gesciet, dat Mons. Mongommery oft Lorge geheeten op een casteelken gecomen tusschen Parys en Rouwaenen en werdt terstont gevanghen na Parys gevuert; eenige wouden segghen, dat hy met list ontboden was, dat hem beloeft was niet te gescien, maer synen raet begeerden; dese was degene die conick Herry, der ouder coniginnen man, deser kinderen vadere, in 't tornoyen syn ooge uytstack daer hy af sturff: de lancie brack en den spinter van den houte scote door de gaetkens van den helm, een teecken Godts wille. Men seet dat hy bestolen hadde alle degene die niet aen de Roomsche kercke gelooven en wouden haer een ooge sou uytsteken; nou de conick vergaft hem het feyt, want hy hadde hem tot het tornoyen geport en teghen hem willen spelen. Maer om der vrouwen wille moest hy balinck syn en heeft hem by de Hugenoosen altoos gehouden en menich feyt in orlogen gedaen ende in 't moorden op de bruyloft is hy 't ontvlucht, maer nou in 't perket: en werdt in het eynde van deser maent tot Parys onthalst. en syn hooft op een pinne à grève geset, ende alle syn geslachte gebannen. Syn hooft werdt met der nacht van den staeck genomen, daer er sestien van der wacht om doot bleven en 6 van die 't deden, sonder dat men wiste wie se waeren oft waer sy bleven; ende stervende bleef by syn religie ⁽⁵⁸⁾.

⁺ Ende verstaet dat hy wesende op 't scavot om te sterven, dat hy de oude coniginne verwete haer hoerderye, die sy na haers mans doot bedreven hadde met den cardinael van Loreynen en meer andere, noemende sekere plaetse daer een dochterken was, dat sy in hoerdom gewonnen hadde. Welck van vuel volcx gehoort werdt, maer nietemin was 't te voeren oock in 't licht.

⁺ Ende corts hierna so hoorde men dat het de conick van Polen heymelyck uyt Polen gevlucht was ende tot Weenen by den keyser comen, synder voerleden broeders scoonvader; desen Herry, mits dien hy altoos voer synen broedere te velde lach tegen de Hugenoosen en daertoe seer virich en devote scene te wesen voer de Roomsch religie, so was hy in⁺ 't landt sonderlingen van de papisten en Parisienen seer bemint en hoepten seer op syn compste, latende haer voerstaen dat hy haest alle de Hugenoosen soude 't onder brengen. Maer ick hebbe 't gesien dat hy tot den jaere 1589 residerende noch vuel min dede dan Carel oyt dede, gelyck elck

(57) Lavisse, op. cit., p. 152, verhaalt de dood van Karel IX, op 30 Mei 1574.

(58) Poullet et Piot, op. cit., p. 99. - Lavisse, op. cit., p. 151. - Montgomery werd gevangen genomen te Saint-Lô; hij werd den 29 Juni geschavotteerd, loc. cit., p. 155. - Zie ook over de beschuldigingen tegen de koningin, p. 158.

+ Wat hoerderye den stervenden mons. de Lorge de oude coniginne verwete op 't scavot.

+ Herry vlucht uyt Polen om van de Fransche croone niet te failgieren.

+ Hoe seer men op hem betroude, dat hy sou de Hugenoosen verdryven en hoe luttel soo ick sach tot den jaere 1589 toe hy daertoe dede.

[p. 307]

in myn cladboeck lesen mach, en oock hope hier in noch al te verhalen soo Godt my gratie geeft en den tyt hebbe. Maer onseker mits voerhanden was, dat ick oock om myn geloove, dat ick hebbe aen Christum Jesum en myn salichheyt alleen doer syn lyden verhope, oock sal moeten myn vaderlandt en stat Antwerpen laten niet wetende, hoe verre my gelegen sal syn voorder te scryven, hebbende in myn cladboeck so verre gesien en gescreven, dat desen Herry groot vyant was worden van de Gwisianen, mogelyck oock van de kercke; al en scene 't noch niet, den tyt sal 't al leeren ⁽⁵⁹⁾.

Maer hy hadde in 't eynde 1588 den Gwisart en den cardinael Gwise doen vermoorden; en hy selve en desen Gwise waeren hoofden van de groote moort, maer eenen broeder van Gwise bleef er over, die de Parisienen opwirpen en groot volck met den paus en conick van Spaengien vergaderden om die moort te wreken.

Somma, de weerelt draeyt wonderlyck, die men meynde dat het verbeteren souden, souden 't ten lesten willen uytroyen ⁽⁶⁰⁾.

⁺ Ende het gesciede op den 8 dach Junius niet tegenstaende dat de stat van Antwerpen allen dese lasten der Spaengiarden gedragen hadden, so quamen er noch 3 vendelen Duytsche in de stat en daer was er 4 vendelen van te voren, hoe wel den commandador beloeft hadde de stat onbelast te houden; so cleyn achte men der gemeynten scaden.

(59) Over deze vlucht en het onthaal te Weenen, zie Lavisse, op. cit., p. 154. Daar ook aangaande de regeering van Henri III.

(60) Dus in 1588 is Godevaert nog in leven: 1589 is de laatste uitlating in kronologisch orde: zie onze inleiding, dl. I, p. xviii. Vermoedelijk moet hij rond dezen tijd de stad verlaten hebben, vermits het termijn door Farnees aan de protestanten toegestaan, in 1589 verloopen was.

+ Antwerpen noch nieuwe soldaten nou de Spaengiarden wech waeren.

[9 Juni 1574]

Item op den 9 dach so werdt de stature van Ducdalbe die hy 't midden in 't Antwerpsch casteel gestelt hadde van copere op een piedestael, hebbende sommige heeren onder syn voeten, uytgedaen om na Spaengien te vueren ⁽⁶¹⁾.

⁺ Ende deestyt gesciede vuel scermutsinghen ontrent Leyden in Hollant ende in de Haghe daer de Spaengiarden van 't prinschen volck werden uytgedreven. Ende de Waterlanders uyt Noert-Hollant namen de Spaengiarden en Walen vuel victalie af; dit waeren de Spaengiarden die ontrent en in Utrecht haer betalinghe hadden met de verdreven Walen uyt Antwerpen.

⁺ De Spaengiarden uyt Antwerpen deden oock vuel scermutsinghen ontrent Bommel en namen Worckum in, een afgebrande plaetse; daer verdroncken vuel van 't prinschen volck ende sy, Spangiarden, eysten Louvesteyn oppe die haer vuel speyts deden; de Spaengiarden roofden vuel beesten ontrent Worckum.

⁺ Vuel Spaengiarden en Walen siende geen groote victorie voerhanden, dan dat er dicwils vuel bleven sochten sonder paspoorten ten lande uyt te loopen, en werden vuel ontrent Bergen, Henegou, gehangen; oock⁺ sommighe Walen; en scier 3 vendelen Walen waeren uyt nyt overgevallen aen den prinsche van Oraengien. Oock hoorde men deestyt dat sommige orloechscepen van den prinsche van Oraengien in het eylandt van Elimaderi geweest en hebben dat beroeft en vuel baets uytgehaelt ⁽⁶²⁾.

(61) Over de oprichting van dit beeld, zie Mertens en Torfs, op. cit., dl. IV, p. 47.

+ Vuel scermutsinghen der Spaengiarden in Hollant.

+ Worckum, in een open vleck.

+ Sommige Walen vallen overe.

+ Het eylandt van Elimaderi berooft van de scepen van den prinsche d'Orange.

(62) Met Worckum is hier bedoeld het dorp tegenover Gorinchem (Woudrichem) - Over de tochten van de Spanjaards, Mendoça, op. cit., p. 240; Van Meteren, p. 256, voor de gevechten in Noord-Holland, bij Wormer. - Aangaande de nieuwe gevechten rond Leiden, zie Van Meteren, op. cit., p. 259; Bor, op. cit., p. 502 en volg. - Voor het beleg van Leiden, Gachard, op. cit., p. 105.

[p. 308]

[12 Juni 1574]

⁺ Item op den 12 dach Junius mits tot Antwerpen onlancx weder noch Duytsche knechten waeren ingecomen, ende doerdien men gesien hadde hoeseer familiardt die Duytsche hen hadden in de Spaensche foora, so was er haet van andere soldaten tegen hen; ende oock der borgeren kinderen ende jongers hadden nou voer een gemeyn spreeckwoerdt hen na te roepen: ‘Hans Moffmas’. Waertegen desen dach een gebodt gedaen werdt dat men den Duytschen soldaten niet meer ‘Hans Moffmaf’ en mocht naroepen, noch in geen ander maniren scelden op de pene van vyftich gulden. Ende hier was een Engelsman uyt Engelant verdreven omdat hy papist was oft met eenich verraet tegen de coniginne hem gemoeyt hadde; desen hadde sommige Engelsche soldaten onder hem ende bevel van den commandor een groot scip dat met Duc de Medina uyt Spaengien was comen op te rusten ter orloegen bequame. Daermede meynde hy na Zeelant te varen tegen als men sou hooren dat de ermeye van Spaengien sou veerdich syn om op Zeelant oft op Engelant te comen, dat sy dan oock souden met dit scip ende meer andere, die er noch hier 't Antwerpen syn, hoewel niet te vele mochten daerteghen syn.

Dese Engelsche soldaten van desen scepe haerder 7, op den 13 dach, riepen de Duytschen na, haer sceldende voer ‘moffmaffen’ ende sy sloegen tegen de Duytsche en quetsten er vele: en daer bleef er twee doot. Maer de Duytschen werden ten lesten wel veertich sterck, so dat sy, Engelsche, moesten vlieden tot op haer scip ende den twist bleef gedurich eene heele maent tusschen dese Engelsche ende de Duytsche. Ende op den 12 Julius, een maent, hierna liep 't overhooft ende de Duytsche vielen op eenige Engelsche cooplieden, die sy meynden dat soldaten waeren. Die er sy twee dootsloegen ende noch eenen borgere; des anderdaechs quamen 5 oft 6 Engelsche soldaten ter poorten in, synde te voren uytghegaen. Maer incomende so werden sy vechtende van de Duytsche vervolcht tot aen de Ysere Wage. Daer vloden 2 Engelsche in een huys, dwelck huys van de Duytsche bevochten werdt: ende een Engelsche man, op eenen trap staende, die men heet ‘Sceefhals’ quetste er vuele eer hy doot viele, so sy meynden, mits sy menigen scuet doer den solder op hem scoten. Maer hy genas noch, al hadde hy vuel wonden. Sy pluysterden 't huys wel halfs; ten lesten mits 't gerucht in huys scier een ure duerde, so sochten sy 't weder op de borgerye, die hen te na stonden, slaende en scietende in den hoop, so dat er eenige op straet doot bleven: ende liepen oock in de Cammerstrate in eenen ouden glaesmakers huys, mits hy syn doere intyts toe en crege oft daer mocht iemant in vlieden van der straten; desen ouden man vermoorden sy in syn huys met syn vrouwe. Doen begonde de borgerye eyschelyck te roepen om steenen ende verjoegen alle de Duytsche die er ontrent waeren: daer lach er sommige op de straten over doot en vuel gequets en vuel doot, soo 't scene; maer ick sach dat terstont ontrent een half gewapent vendel aenquam van de Duytsche met haeren capiteyn voer aen; doen vloden alle de borgerye

+ Wat twist dat er in Antwerpen quam tusschen Duytsche ende Engelsche soldaten doer het woerdt ‘Hans moff, maf, maf, maf’.

[p. 309]

en sy scoten allomme, waer duer oft venstere open was. Doen stonden vuel die er op den pleyn over doot lagen weder op ende het stilde.

Ende op den 14 dach deden de borgeren ende oock van wegen de gebleven cooplieden groote clachten aen de wethouders met vuel getuygen, dat sy alle onnoosele hadden dootgesmeten, som in haer huys en op straet en scier van geen vechterye en wisten. So dat er eenen post gesonden werdt aen den grave van Evelsteyn, haeren colonel, die oock sonder lange slapen den 15 dach al vroech in Antwerpen was. Ende desen dach nanoen ‘moffmaf’ weder sadt seynde, werden vechtende onder malcanderen ontrent de Melckmerckt en Lange Nieuwstrate. Ende hoe seer dat het voorboden was de borgeren tegen haer noch sy tegen de borgeren, so vielen sy ten lesten weder op de borgeren; daer werdt weder een groot geworp met steenen ende haer capiteynen sloegen selve onder hen volck. Ja, Evelsteyn quam selfs te tyde; ende daer waeren alreede 2 Duytsche doot gebleven, ende Evelsteyn dede des anderdaech alle de Hoochduytschen vergaderen in de Nieuwstat ende hielt hen alle de scandalen en stercke getuygenissen voere ende nam er vuele gevangen. Ende op den 19 Junio werdt er dry van de meeste oproerders gehanghen; ende daermede nam den twist een eynde, die een maent geduert hadde ⁽⁶³⁾.

⁺ Item deestyt, als te weten in 't eerste van Junio 1574 soe syn er sommige coopvaerders met eenighe orloechscepen van Amsterdam uytgevaeren over de Zuerzee en meynden Oostwaert te varen om coren, gelyck sy pleghen, oock plach men 's haer genoech te brengen, want 't was den corenstapel aldaer. Maer sedert dese orloge en brengt haer niemant niet ende doer dien sy den Spaenschen leger die duerende de oerloge van Haerlem en nou wederom al hebben moeten spysen, so beginnen sy dierte te cryghen. Maer het uytvaeren was weder haest benomen; die van Enckhuysen vielen haer onversiens aen, al en meynden sy maer duer te varen ende namen haer 18 scepen af; dies de Oostersche reyse gescorst werdt.

⁺ Item deestyt te weten ontrent half Junio quam de tydinghe dat de Spaensche ermeye daer van in April af geseyt is, dat se bereydt werdt om met gewelt in Zeelant of in Hollandt te vallen, in zee gesien was ende men sondt piloten van Antwerpen na Duynkercken om haer behulpelyck⁺ te syn mits dese beter de zee alhier kenden dan de Spaensche. Maer corts hierna, so hoorde men dat het 36 Hollandtsche en Zeeuwsche scepen waeren van self aen de havenen gevaren, synde uyt Spaengien gevlucht,⁺ mits sy daer geresteert waeren om de ermeye te dienen ende victalie en volck te vuren; maer synde gecomen uyt Cicilien na Boscheyen en siende scoonen wint syn doergevaeren na haer vaderlant, niet synde van sinne geweest daer tegen te dienen; dan waeren gedwongen geweest, maer nae ontcomen ⁽⁶⁴⁾.

Maer den prinsche van Oraengien dede seer stercke wacht houden op de zee, want men wiste ure noch tyt, wanneer de seer geweldighe

(63) Men zie in verband met dezen oploop de mandementen verbiedend de soldaten te beschimpen, A.A., dl. I, p. 317, 11 Juni en volgende; Kervijn, op. cit., p. 193.

+ Die coopvaerders van Amsterdam meynden Oostwaert te varen om coren, maer die van Enckhuysen namen 48 scepen hen af.

+ Van de seer groote ermeye van orloechscepen die men uyt Spaengien in Zeelant was met vreesen wachtende.

+ Van 36 scepen Hollanders en Zeelanders die van dese ermeye vlieden.

+ Hoe dese ermey doer subyte sterffte in de volgende maent heel weerloos werdt; ja, so weerloos dat men daer mede den Torck niet iet en hinderde, die haer quam besoecken en sy meynden een ander te besoecken.

(64) Poullet et Piot, op. cit., p. 149, 154. - Over het gereedmaken van de vloot, ibid., p. 163, Mendoça, op. cit., p. 245; Gachard, op. cit., p. 114; Van Meteren, op. cit., p. 252; Bor, op. cit., p. 524. - Betreffende de uit Spanje gevluchte schepen, Bor, op. cit., p. 523, 525.

[p. 310]

ermeye van Spaengien sou na Zeelant comen, die men hoorde dat over de 300 scepen was, wel versien van vuel gescuts, dat van allen steden ende eylanden vergadert was. Maer desen afbrueck van dese scepen was haer seer scadelyck. Ten anderen hoorde men dat het vuel erm soldaten waeren, die er op waeren, want Ducdalbe hadde de beste in synen tyt al uyt den lande gevuert, ende die noch na hem herwaerts gesonden syn. Maer in de volghende maent quam de tydinghe van de seer groote sterfte, die onder de ermeye gecomen is, also dat dit crychsvolcke gaende over straten doot nederviele ende den oversten van also subyt eerst gestorven. Ende so quam daer voorts een snelle doot over de meeste menichte, also dat dese geweldighe ermeye geheel weerloos werdt ende die Zeelanders en Hollanders daeraf vry waeren. Ja was also weerloos, dat men daer mede binnenslandts den Torck niet en conde iet beletten, die in den nasomer in Barbaryen den conick van Spaengien de seer groote stat van Thunes met het casteel, dat men Golette noempt gewonne, die den keyser Carolus de vyfde verovert hadde, so men na 't synder tyt hooren sal.

[16 Juni 1574]

⁺ Ende op den 16 dach Junius so werdt tot Antwerpen het perdon van Dom Lowies weghen, dat soo 't scene, hy aen den conick vercreghen hadde, afgelesen ende daer werden 20 personen uytgesloten, daer Hermanus predicant d'eerste af was; tot Brusel werde 't eerst gelesen op den⁺ 6. dach en daer werden seven heeren uytgesloten als den prinschen van Oraengien, de grave van Culenborch, 't Heerenberch, Limme en ander heeren. Ende so werden in alle steden eenige uytgesloten, maer voorts was 't alleman vergeven ende alle steden van Hollant en Zeelant werden tot deser genaden geroepen binnen 3 maenden; wie voorts catolyck wou leven, al het voergaende waer vergeven ⁽⁶⁵⁾.

⁺ Die van Mechelen werden oock haer oude vryheden geloeft, maer de steden van Hollant en Zeelant hielden haeren spodt met het perdon; sommige eysten 10 maenden haer beraet; sommige nagelden het placcaet van 't perdon met syn conterfeytsel aen de galghe en soo voorts. Maer men beloefde elck syn geconfisqueert goedt, gronden, huysen oft erven, al wat te becomen was weder te geven, dan alleen die er uytgesteken werden. Maer elck seyde: ‘'t Sal Ducdalf perdon gelyck syn, quamen sommige men sou se met den halse vatten.’ Maer die van Mechelen vierden 3 dagen lanck om haer verkregen oude previlegien ⁽⁶⁶⁾.

+ Dom Lois doet allom een generael perdon lesen, maer eenige werden er uytgesteken.

+ Eenige Zeelanders hangen 't perdon aen een galge met Lois conterfeytsel.

(65) Poullet et Piot, op. cit., p. 145 en volg. - A.A., dl. I, p. 318, - Van Meteren, op. cit., p. 257. - Bor, op. cit., p. 310. - Over de vloot, zie o.a. Mendóça, op. cit., p. 246.

+ Die van Mechelen vieren van blyscap.

(66) Poullet et Piot, p. 148, opinie over 't pardon! Bor, op. cit., p. 513 en volg., betreffende de uitgeslotenen. Aldaar ook de bulle van den paus. - Men zie ook Gachard, op. cit., p. 99, voor Mechelen, p. 516.