De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Meye.

[2 Mei 1574]

⁺ Op den tweeden dach deser maent, so monsterden de Spaengiarden op de nieuw Borse binnen Antwerpen: ende haer was scerpelyck verboden geen huerlingen oft jongens in de monsteringhe te passeren; maer sy tierden noch vreesselycken om 't gelt van de aflyvige te hebben, daer testamenten af waeren ende liepen eenmael wel 800 uyt de monsterplaetse na de Groote Merckt; maer de reste bleven daer; so moeste de reste oock accorderen.

+ De rebellige Spaengiarden monsteren.

[4 Mei 1574]

⁺ Op den 4 dach Meye werdt haer geboden op de galge dat se in geen geestelycke persoonen huysen meer en mochten herbergen oft te coste gaen, dwelck sy qualyck wouden laten. Maer haer werdt gepredickt van hen Spaensche papen dat sy verdoempt waeren, so sy 't niet obedierden. Maer de borgeren moeten de rebellighe Spaengiarden noch al wel trackteren, hoe wel den borger sonder neeringe was; daer en was niemant, die dat socht te beletten; vele die 't niet herderen en conden verlieten hen huysen haer verbergende by vrinden, etc.

+ De Spaengiarden wordt op de galge verboden langer in geestelycke huysen te liggen.

[7 Mei 1574]

⁺ Item op den 7 Meye quamen alle de Spaengiarden capiteynen en vendrecht in der stat om by de betalinge te syn, maer haest maeckten de rebellighen al sulcken alerme in de stat en wilden de huysen oploopen daer se in waeren, maer en deden geen borgeren leedt. Maer eer sy ophielden moesten der Spaengiarden capiteynen ter stat uyte; maer des nachts daerna soo maeckten sy getier om het treyneren van betalinge; de somme was so groot, dat men qualyck de penninghen conde crygen, waertoe noch dagelycx borgeren ontboden werden om te leenen ⁽⁴⁴⁾.

+ Der Spaengiarden capiteynen meynden in stat te syn by de betalinge, maer moesten uyt Antwerpen.

(44) A.C., p. 256. - Poullet et Piot, op. cit., p. 90. - Van Meteren, op. cit., p. 240.

[p. 300]

⁺ Item deestyt hoorde men dat sommige Spaengiarden, die in Hollant ontrent Utrecht lagen ende oock die van den casteele aldaer oock muytineerden gelyck dese en cregen daer oock so huer betalinge; de fame was eerst dat de stat rebelleerde teghen 't casteel, maer 't en was niet so en den ermen esel, de gemeynte, moest den last dragen.

⁺ Ende op den achtsten Meye in der nacht was er oock muyterye onder de Spaengiarden, die op 't casteel lagen ende cosen oock sommighe ander overste. Ende namen den casteleyn de sluetelen af met gewelt ende gevoelende dat se in accoort met die van der stat waeren en wisten wat raet, dan practiseerden, dat sy sommige met giften en beloeften tot huerwaerts trocken, ende dat gedaen synde, so ontboden sy de gecosen overste 2 ende wirpen die van een blockhuys in 't water; daerna ontboden sy noch ander die sy gevangen hielden ende so werden sy wederom meester; en d'ander flauden, brochten de sluetelen weder en riepen om gratie. Maer vele borgeren vermoeyden noch dat het al bedroch was en dat die in 't water geworpen waeren, met ander saken den hals verbuert waeren;⁺ ende hiermede wilden bewijsen, dat het haeren onwille was al dat er gesciede. Ende daer werden 2 scueten gelost ende doen liepen alle de Spaengiarden na den casteel; maer men dreychde haer te scieten, ende so gingen sy weder in der stat. Ende op den 9 dach begonde men den⁺ Spaengiarden in der stat voer 5 maenden laken, syden oft flouweelen te meten in betalinge, dwelck seer traech toe ginck. Ende des nachts maeckten sy weder alerme met tieren, screeuwen en scieten ende voorts meer ander nachten, omdat men haer nou maer 15 maenden gelts woude geven, seggende dat den conick uyt Spaengien sulcx gescreven hadde ⁽⁴⁵⁾.

Ende op den elsten nacht gesciede 't dat sy scietende over de wallen na gewemel, dat sy in een weye sagen vyf scoonder peerden scoten, daeraf⁺ de 2 terstont sturven. Ende die peerden in der stat behoorende ende clagende, overdroegen dat elcken soldaet van syn betalinge eenen real sou geven en so de peerden betalen. Ende op den 12 dach stichten sy tot Antwerpen eenen outaer op de Merckt tegen het westen en oock een groote galge ende swoeren nieuwelycx wederom malcanderen niet te sceyden, sy en waeren ten vollen betaelt en dwongen haer veltpapen daer misse te doen, hoewel onse papen daer seer teghen waeren.

⁺ Item ontrent den 12 dach Meye quamen buyten Antwerpen vuele Walsche soldaten die van Bergen op Zoom quamen, synde uyt het landt van Ter Goes comen, daer de stat nou gesterckt was en van als versien om te houden tegen andere steden van Zeelant; maer haest trocken dese al wech naer 't Hertoghenbosche, daer men manire maeckte van leeger te slaen teghen den prinsche van Oraengien, die daer oock met vuel volcx lach en socht te beletten dat dese die naer Utrecht en Amsterdam en de Grave en Sparendam en Haerlem 't hueren wille en hadden, so lichtelyck niet en souden connen inbreken.

+ Spaengiarden te Utrecht doen als dese in Antwerpen

+ De Spaengiarden van het casteel begonden oock te muyteneren.

+ Betalinge met laken begost.

+ De conick scryft niet al effen te betalen.

(45) A.C., p. 256. - Poullet et Piot, op. cit., p. 91. - Van Meteren, op. cit., p. 251. - Zie verder Gachard, ab pag. 55, ook voor de verdere vermeldingen in verband met de muiterij.

+ Nieuwen tier, nieuwen eedt, nieuw galge op de Merckt.

+ De meeste menichte Walen uyt 't landt van ter Goes na Bosche om leeger teghen Oraengien te slaen.

[15 Mei 1574]

Ende op den 15 dach Meye dede den commandor gebieden dat alle

[p. 301]

⁺ Spaengiarden eer men soude beginnen met gelde te betalen, ende niet van den eersten dach mede in stat geweest en waeren, souden vertrecken uyt der stat. Maer daer was geenen vrede, noch oock met die van den casteele. 't Wilde al te vollen betaelt syn. De spraecke was wel dat men 't haer ten lesten sou te passe brengen, maer sy waeren te nootelyck van doene. Ende oock gevoelde men wel, dat het des overheyts wille was 't gene dat se aengerecht hebben, geenen middelt wetende anders om de penningen te vinden, hoewel sy mogelycx wel meer moetwils doen dan sy meynden; maer dat is gelyck als men eenen den vinger biedet, hy de geheele handt neempt, etc. ⁽⁴⁶⁾.

+ Gebodt tegen nagecomen Spaengiarden.

(46) A.C., p. 257. - Poullet et Piot, op. cit., p. 93.

[17 Mei 1574]

⁺ Item op den 17 dach maeckten de Spaengiarden weder groote vergaderinge en getier en wilden ten volle betaelt syn en oock voer de aflyvige daer testamenten af waeren, dwelck de commandador haer moest gelooven, ommers voer de testamenten die oprecht en voer getuyghen gemaeckt waeren. Ende waeren allen 30 maenden ten achter en som noch meer; en hadde allen voer 5 maenden laken, syden en flouweelen ontfangen, daer sy haer als jonckers seer costelyck mede cleeden ⁽⁴⁷⁾.

+ Men moest de Spaengiarden gelooven wat sy wilden.
Sy cleeden haer seer ryckelyck.

(47) A.C., p. 257. - Gachard, op. cit., p. 89. - Poullet et Piot, op. cit., p. 94

[21 Mei 1574]

⁺ Item op den 21 dach so dede Siapin Vitellus opperraetsheer van den commandador ende mede een groot colonel van den leegere synen eedt aen de rebellige Spaengiarden, dat haer van alle dat sy aengericht hebben na de betalinge geen leedt gescieden en sal, maer al vergeven was. Ende daerna trock hy den 23 dach na den leeger by den Bosche, want synen raet was er van doene doer een groote faute die er gebuert was in de stat⁺ van Bommel by den Bosche, daer den capiteyn van de soldaten was omgecocht so men anders niet en meynde; houdende de genade en 't perdon de borgeren voere, dwelck den commandador alle de steden presenteerden en seggende wy en connen niet eewelyck tegen den conick van Spaengien orlogen. Maer 't was al bedroch en dobbel verraet, want hy hadde den prinschen van Oraengien alle den handel voergedragen ende screef aen deser syden, dat se comen souden als sy wilden, men soude haer de stat leveren. Ende de borgeren screven oock, die also gesint waeren; ende den capiteyn hadde er 10.000 gl. op ontfangen; en dat se niet te seer (met) vuel volcx comen en souden, op dat 't gerucht niet te verre en liepe ende eenich beletsel quame. So was Mons. de Havere ende Capiteyn Mare derwaerts getrocken met 8 oft 9 vendelen Walen. Maer als er 300 oft daerontrent in waeren gingen de poorten toe en werden doot gesmeten; sommige vlogen de ander poorten uyt en deden scade aen de reste; daer gelt en volck verloren; en capiteyn Mare was er bleven ende eenige borgeren werden gevangen, die so gereet geweest waeren om de stat onder den conick van Spaengien te leveren ⁽⁴⁸⁾.

⁺ Op den 21 dach Meye gesciede 't tot Antwerpen in 't huys van de weduwe Geeraerts Sterck, welcke vrouwe haer huys verlaten hadde om 't gewelt en menichte der hoeren, die de Spaengiarden daer dagelycx inbrochten, latende haer knechten daer, die de Spaengiarden den cost

+ Siapin Vitelle als opperveltheer van den commandor doet eedt aen de Spaengiarden dat haer om haer rebellicheyt geen leedt gescieden sal.

+ Die van Bommel bedriegen 300 Walen, hebbende de stat vercocht; capiteyn Mare blyft er in doot.

(48) Poullet et Piot, op. cit., p. 95. - Mendoça, op. cit., p. 234.

+ Eenen cassier, eender weduwen dienaer, deerlijck tot Antwerpen van der rebellige vermoort en gehangen.

[p. 302]

besorchden; ende om de questie der hoeren werdt eenen knecht, den cassier gevangen, hebbende een Spaengiart gequets; maer hy was eerst geslagen en namen hem gevangen ende vuerden hem op de Merckt voer haeren gecosen elecktuer en wilden dien terstont gehangen hebben. Maer hy wilde vertoeven tot des anderdaechs om alle de questien te hooren, belovende hen dien sonder faute te hanghen, so verre den gewonden Spaengiart sturf. Maer die quetsure was weynich; maer aen den avent namen sy dien uyt des elecktuers handen, vuerden hem onder de galge op de Merckt staende; en eenige hadden hem wel willen gracie doen, ommers hy geraeckte aen 't loopen ende liep tot in de Swerdtsusterstrate, daer se hem doyden met vuel wonden, so scieten en steken; en sleypten hem op de Merckt, hingen hem met een voet aen de galge. Wat de mensche kermde, geen borger en dorst hem helpen; des anderdaech werdt hy afgedaen ende begraven en bedelden geldt om een sielmisse te doen. Doen dede den commandor de reste, het huys ruymen, maer anders en werdt er niet toe gedaen ⁽⁴⁹⁾.

(49) Gachard, op. cit., p. 89. - Poullet et Piot, op. cit., p. 94. - A.C., p. 257, 258.

[24 Mei 1574]

⁺ Ende op den 24 dach Meye aen den avont so was 't vier tot Brusel in eenen poeyrtoren gecomen ende was wechgevlogen met noch eenen poedermuelen, die er by stonde, met alle die menschen, die er beneden in woonden; sodat men niet en wiste hoe dat 't vier daer in was comen. Ende dit poeder brack een groot gadt in der stat muere ende wel 400 huysen vlogen de tichelen af van der daken ende oock meest alle glasen van Sinter Goelen kercke vlogen uyt; ende ontrent 25 menschen bleven doot, sonder de gequetste. Ende ontrent dat quartier buyten stat weyende waeren 40 scapen: bleven oock alle doot met de herders; desen slach gegaen synde, liepen de borgeren met wapenen derwaerts, meynende dat het verraderye was van de Walsche soldaten, die men daer was uythouwende en geerne haer betalinghe daer meynden te vinden, gelyck de Spaengiarden in Antwerpen. Maer den hertoch van Arscot eerst doende 't volck vertrecken van daer als men geen vyanden en sach, want daer was noch eenen toren by blyven staen, die het dack was afgevlogen ende daer was noch meer scade af te vreesen. Maer de Heere bewaerde 't. Ende daerna hielt men scerpe wachte ende men brocht groot gescut aen de plaetse des gebroken muers; men hadde oock vermoeyen op eenige verdreven Engelsche papisten, die te hove verkeerden, mits sy om hun verraderyen uyt Engelant gebannen syn. Ende waeren desen namiddach uyt Brusel gereden en haer was iet geweygert geweest; somma onseker hoe ⁽⁵⁰⁾.

⁺ Item deestyt werdt tot Antwerpen eenen aflaet van den nieuwen paus Gregorius gecondicht om gelt te forniren ende te bidden, dat men den Torck mocht wederstaen, die men hoorde dat wederom groot gereetscap⁺ van orlogen maeckte van scepen en galeyen, ende hadden vermoeyen dat hy weder na Italien woude comen ende Malta, dat eylandt, sou maken te gewinnen oft na Spaengien. Want so voere geruert is dat den conick

+ Brusel bescadicht door brant in eenen poeyrtoren.

(50) Blaes, op. cit., p. 158. - Poullet et Piot, op. cit., p. 96. - Gachard, op. cit., p. 91.

+ Den paus seyndt aflaet om gelt te crygen en den Torck te wederstaen.

+ Spaengien vreest oock den Torck en denckt dit jaer geen ermeye op Zeelandt te seynden.

[p. 303]

van Spaengien een ermeye gereyde om op Zeelant met gewelt te comen, soo hoorde men nou dat die reyse oock gescorst is, eensdeels uyt vreese des Torcx ende eensdeels beter onderrecht synde hoe onverwinnelyck dat Zeelant is ende wel so sterck van scepen syn, mits sy de Hollanders te baten hebben als Spaengien sou moghen opbrenghen. Ende daertoe syn de Zeelanders cloeck en seer vervaren ter zee. So was 't nou geordineert dat men sou maken Hollandt ten platten lande te overvallen en dan op Zeelant orlogen ⁽⁵¹⁾.

⁺ Item deestyt namen die van Walcheren vuel Vlaemsche vischepen so van Duynckercken en daerontrent ende vuerden die alle gevangen te Vlissinghen en Ter Vere en te Middelborch.

(51) Over de algemeene plannen in verband met den strijd, Mendoça, op. cit., p. 235; Poullet et Piot, op. cit., p. 99.

+ Vuel vischers in Duynckerken gevangen.

[27 Mei 1574]

⁺ Ende op den 27 dach Meye begonde men tot Antwerpen in Sinte Michiels clooster de Spaengiarden betalinge te doene, daer vuel tafelen gestelt waeren ende 't en was hier noyt gesien de soldaten 't seffens so vele 't ontfangen; de minste ontfingen 150 gl. en sommige vuel meer, en dan sommige vuel van de gemaeckte testamenten van de aflyvige; somma sy droegen 't gelt met vollen hoeyen som wech.

Daer waeren oock present aelmoeseniers, papen, nonnen en begynen van allen kercken, elck versocht een goede aelmisse; sommige gaven geerne, sommige niet. De ermen waeren er vuel ontrent; vuele verdobbelden haer gelt seer haest; sommige werde 't oock so van dieven en van haer jongens behendelyck gestolen. Ende waeren meest alle gelyck prinschen gecleedt ende noch hadden alle cleermakers en van meer ander steden hier aen haerlieden abondant werck, die haer som ryck stalen, so aen gouden en silveren passementen, als aen ander stoffe. Vuel volcx van ander steden waeren hier de soldaten gevolcht om haer betalinge te cryghen, so vuele oock het haere creghen. Dese betalinge duerde voorts alle dese maent doere en gaf menigen goede neeringe ⁽⁵²⁾.

⁺ In 't eynde deser maent quam den roep dat de Spaengiarden die tot Utrecht betaelt waeren alreede eenen grooten inbreeck op Hollant gedaen hadden, vuel steden hen overgegheven hadden; maer 't en was niet also, maer men stroyde goede tydinghe om dese uyt Antwerpen oock haest derwaerts te locken, maer men maeckte grote gereetschap; sy waeren by vyanden in 't landt van Yselsteyn, en sommige Walen waeren over de Lecke tot by Scoonhoven; maer en was noch niet aengetast, dat noch niet met haer en was; den prinsche van Oraengien hadde oock vuel volcx om syn steden te bescermen, den tyt sal 't leeren hoe 't eynden sal ⁽⁵³⁾.

+ De Spaengiarden werden betaelt in gelde te Antwerpen tot haeren volcomen contentemente.

(52) A.C., p. 258. - Poullet et Piot, op. cit., p. 92.

+ Preparatie om met gewelt in Hollant te vallen.

(53) Poullet et Piot, op. cit., p. 100. - Gachard, op. cit., p. 68.

[30 Mei 1574]

⁺ Item op den 30 dach Meye de Spaengiarden nou al betaelt synde, wesende Psinxendach, so werden haer de artyckelen, die sy sweren moesten voergelesen ende den commandor die swoer haer eerste ende nuttede het sacrament, dat allen haeren handel vergeven was; ende daerna so swoeren sy hem en haeren conick goedt ende getrouwe te syn. Ende daer waeren al 400 Spaengiarden die nou al peerden gecocht hadden ende

+ Hoe alle de oerloechscepen van Antwerpen, daer Hamstede nou overste af was, op den Psinxendach werden genomen.

[p. 304]

wouden voer ruyterman dienen, d' welck den commandor seer wel behaechde, ende leyden hem voer d' eerste mael thuyswaerts met vuel scietens en triomphe makende ⁽⁵⁴⁾.

Ende het gesciede dat sy nouwelycx hem thuys geleydt en hadden, daer en quam een quaet geruchte in der stat en alerme, want daer quamen vuel loopende soldaten, scippers en bootsgesellen lancx den dyck in stat gevloden ende al op desen Psincxendach; ende brochten de tydinghe dat alle onse orloehscepen genomen waeren van de Guesen oft Zeelanders. Ende onse scepen waeren over de dertich en hielden haer al op de rivire, een twee oft dry mylen ten hoochten van hier; sommige dagen te voeren waeren er 5 oft 6 uytgevaeren met sommige Duytsche en Engelsche soldaten. Men vermoeyde dat sy meynden eenen roof uyt het landt van Ziericzee te halen ende lagen desen morgenstont ontrent Bieselinghen; ende mits dat het miste, so waeren de Zeelanders haer verby gevaren ende so moesten sy haer gewillich over gheven, want sy waeren vermant; dese scepen manneerden sy doen met haeren volcke ende quamen doen na de andere scepen op de Scelde liggen, die doen oock bedroghen werden ende al vuel vermant waeren, eer sy wisten dat het vyanden waeren; sy sagen wel meer andere oerloechscepen daer achter comen, maer meynden dat de voerste voer die achterste vluchteden. So dat al de prinsipaelste genomen werden, ommers sestien ende noch 5 oft 6 die in 't sandt saten, daer dese afgevloden werden; die werden daer verbrant. De reste namen de vlucht na de stat, dat meest cleyne waeren; ommers alle de meerscepen waeren nou wech, behalve den ammirael, die aen stat lach om te calfaten en noch 2 die afgedanckt waeren, nadat Middelborch over was gegeven, denckende nou geen scipcrych so vuele van doene te hebben. Ende den principael capiteyn, Hamstede genoempt oft ammirael wesende op 't scip, dat men hiet den Visammirael was gevangen. De Spaengiarden met den commandor met groot getier liepen lanch de dycken na en haer ter eeren hingen sy 2 gevanghenen aen eenen spriet. De Spaengiarden namen het blockhuys in van Ordam, dat de Walen vanvreesen dat de Guesen landen souwen verlaten hadden. Maer sy keerden als het water keerde weder na Zeelant. De Spaengiarden volchden met acht oft tien scepen: de Guesen dat gewaer wordende leyden haer stil 2 mylen van der stat en hadden op een half myle naby de stat geweest. Maer sy en deden malcanderen niet vele, maer des anderdaech quamen sy wederom, medebrengende sommich verbrandt gescut van de verbrande scepen, en 15 oft 16 was er gescoten en achterbleven, so sy aen de dycken geraeckt waeren uyt de Guesen scepen. Corts hierna⁺ soo moest men nou noch eenighe scepen gaen repareren om de stat te bewaren ende de rivire te bestellen, dat se bewaert was. die er nou weynich waeren. Wel terecht hadde den ammirael Hamstede tegen syn vrouw geseydt: ‘In desen crych moet ick blyven, ten lesten.’ Siende oock gelyck⁺ te voeren capiteyn Beavoys, die deestyt tot Luyck van sieckte gestorven

(54) A.C., p. 258. - Poullet et Piot, op. cit., p. 92.

+ Hamstede gevangen na den prinsche gevuert.

+ Beavoys nou doot tot Luyck gestorven.

[p. 305]

is, dat hy de Spaengiarden niet te passe en conde gedienen ende tegen natuer syn lyf sou moeten wagen; ja scier tegen stroom en wint wilden sy somtyts gevaren hebben. Maer in de leste reyse uyt Bergen, mits Beavoys sieck was, en sy 't al na haeren wille deden, so en haelden sy oock geen eere; en nou seyden sy dat desen Hamstede een verrader was, mits hy uyt Zeelant was. Maer 't en werdt niet bevonden, maer werdt stracx naer den prinsche van Oraengien gevuert. Somma in groot peryckel hy mach wel gevreest hebben gelyck Beavoys oock dede, en daeraf sieck werdt en nou gestorven is ⁽⁵⁵⁾.

(55) Over dezen zeeslag zie Mendoça, op. cit., ab pag. 236; Gachard, Corresp. Phil. II, op. cit., p. 92; Poullet et Piot, op. cit., p. 92, p. 139 de klachten over vice admiraal Adolf van Haemstede, Van Meteren, op. cit., p. 253; Bor, op. cit., p. 495. - Beauvoir stierf den 2 Juni te Spa, Gachard, loc. cit., p. 103.