Logo DBNL
De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders (1929-1930)

De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

(1929-1930)–Godevaert van Haecht–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

April.

[2 April 1574]

+ Op den tweeden dach deser maent trocken alle de Spaengiarden die in Antwerpen laghen uyt, maer in plaetse van dien quamen 6 vendelen nieuwe aengenomen Walen, daer heer Frederick Champaingnie, goevernuer van Antwerpen, overste af was; met dese Spaengiarden ende ander die uyt Breda getrocken waeren ende met die nou het verbrant Sevenberghen hadden ingenomen, meynden sy Geertruydenberge oock een vreese aen te jagen en in te nemen; maer dien nest was te quaet om aencomen, also dat daer sommige te voete en te peerde voer doot bleven.

[6 April 1574]

+ Item op den 6 dach April trocken wederom vuel Walen en Spaengiarden uyt Mastricht te voet en te peerde na Valckenborch makende een maniere om dat te belegghen, maer al was 't meeste volck vertrocken, waren er haest 200 peerden wedergekeert die de Spaengiarden en Walen scier omringden; ende willende vluchten moesten vuele de Mase kiesen ende verdroncken; verliesende een maestrodel campo ende sommige ander capiteynen, sonder de gemeyn soldaten. Maer siende graef Loduwyck dat het de Spaengiarden begonden te meynen, so verlieten sy Valckenborch des nachts ende trocken ter Masen nederwaerts. Ende terstont

+ manneerden de Spaengiarden Valckenborch, ende op den 8 dach trocken sy der Guesen leeger na; maer in der nacht quamen sy wederom in der stat gejaecht en nemende slechts wyn en broot, trocken den Brabantschen cant weder ter Masen af, want den roep was dat de Guesen wouden over de Mase comen, gelycken tot Luyck op den 9, als Goeden Vrydach, anders niet en wiste, sy en waeren over Mase. Somma de Spaengiarden werden deestyt wel gejaecht.

+ Ende deestyt so was den prinschen van Oraengien crychsvolck (aennemende) tot 40 vendelen toe nou al meest uyt Hollant om graef Loduwyck teghen te comen; ende namen met gewelt het huys van Weerdenborch in ende trocken so voorts na het huys te Hele, wesende al ontrent het quartier van 't Hertoghen bosche. Ende op den Paesdach sloegen die van Geertruydenberge een vendel Walen, wesende over de hondert, daer er geen tien af en quamen, mits de Guesen ontrent hondert peerden waeren en so vuel mannen te voet, die se achter op hun peerden gesedt+ hadden. Ende om dese ende diergelycke tydinghe werdt den goevernuer Champanie en andere tot Brusele ontboden op den 9 en 10 voer Paeschen, want men hoorde dat er vreese was dat Graef Loduwyck van Nassouwen 't hooft na Nimmegen hadde ende den prinsche van Oraengien van deser syden oock derwaerts draeyde oft syn volck (34).

+ Item deestyt quamen diveersche brieven uyt Spaengien daer men in verwondert was, als hoe Ducdalbe synde te hove gecomen in Spaengien, so hy van hier vertrocken was, aldaer gevangen werdt gestelt ende sommige andere die hier in desen Nederlanden van synen rade syn geweest.+ Ende Dom Frederick, syn sone, hoort men dat uyt des conicx hoff gebannen was; maer men hoorde dat sulcx was om een edel dochter, die hy hadde willen te houwelyck met gewelt hebben oft vercrachten, gelyck hy alle moetwille in dese landen gewent is.

Maer men hoorde dat de conick op vuel manieren op Ducdalbe gestoort was; eensdeels dat hy doer tyrannye groot de landen verloren hadde, een deel gelyck Hollant en Zeelant ende een deel van Brabant en andere plaetsen; ende ten anderen, so hoorde men oock dat hy vergrampt was, omdat Ducdalbe in het Antwerps casteel syn eygen beelt op een piedestael gerecht hadde, ende hadde sommige prinschen onder syn voeten liggende, d'twelck men seyde den grave van Egmont en Huerne waeren, die van hem gedoyt waeren, niet nochtans sonder des conicx bevel. Maer en wilde niet lyden, dat hy syn bloet met voeten terde, hy die maer een dienaer des conicx en was. In somma, alsoo men na hoorde, heeft er wel 7 maenden gevangen geseten.

Ende de paus, de conick van Vranckeryck en andere hebben vuel biddende brieven daerom gescreven eer hy mocht los comen, maer hadde hy met syn tirannye gewonnen, so wel als 't oorsaeck geweest is van verliesen, so souden 't de inquisitueren voer grooten dienst aen des conick

gepresen hebben. Maer nou en conden sy des conicx gramschap tegen Ducdalbe niet versoeten (35).

+ Ende men begonde in Spaengien een ermeye van scepen te bereyden en volck van wapenen aen te nemen om met gewelt op Zeelant te comen uyt Spaengien ende soo te besien wat desen nieuwen goevernuer oft commandor Dom Lois van deser syden sal uytrechten. De victorie die hy noch gehadt heeft is seer cleyn.

+ Item deestyt hoorde men dat den conick van Vranckeryck Carel de negenste wel van wille was te peyseren met de Hugenoosen ende met de gene die onlancx in Piccardyen waeren opgestaen, maer de geestelycke waeren er seer tegen, sonderlinge die van Parys, die den conick vuel gelts presenteerden, met condicien, dat hy selve te velde trocke tegen+ de Hugenoosen. Maer corts hierna hoorde men wien dit nieuw volck aenginck die in Piccardyen waeren opgestaen; d'welck in dese Paesdagen openbaerde dat den prinsche van Condé, wesende goevernuer in Piccardyen met 700 peerden en sommich voetvolck doer Loreyenen ten lande uytvluchtede, synde gewaerschout doer Mommerancy ende den conick van Naverre, dat den crych sou moeten aengaen; en vlode na Duytschelandt.

Hy was sedert de moort van Parys by den conick gebleven ende heeft over 3 jaren de sustere van Gwise getrout: ende soo sou men se algeerne catholyck maeken, maer 't wil qualyck syn.

Mommerancy en Naverre werden nou wel nau bewaert ende daer was groote swaricheyt om dat hy ook een prinsche der Hugenoosen woude wesen gelyck syn vader, die in 't velt doot bleef; des conicx jongste broedere Duc Dorliens werdt oock bewaert en gewacht; men seyde, dat hy van dese nieuwe vergaderinge geweten hadde (36).

[16 April 1574]

+ Ende op den 16 dach April so quam de tydinghe, hoe dat de Spaengiarden ende ander Walen, die onder den dienst des conicx van Spaengien waeren naer het bevel van Dom Lowies, graef Loduwyck van Nassouwe met syn nieuwe aengenomen volcke, die nou onlancx van Valckenborch ter Masen nederwaert getrocken syn naer Nimmegen, naer lange natrecken en tegentrecken, omdat haer volle betalinge beloeft was als sy dien hoop geslaghen souden hebben. Dwelck gesciede op den 14 dach April op der Moockerheye. Ende der Spaengiarden macht was 36 vendelen sonder het peertvolck, so dat graef Loduwyck des prinschen van Oraengien broeder, met alle gewelt werdt overvallen, ende de Spaengiarden verbrantden het dorp van Moock. Men hoorde dat Loduwyck wel groote moort onder de Spaengiarden dede met syn ruyteren, maer syn voetvolck sonderlingen Duytschen, die en wouden niet vechten en roepende om gracie werden vluchtende geslagen. Ende Loduwyck is so diep daeronder geweest, dat hy onbekent is doot gebleven en geplondert. De spraecke liep langhe, dat hy gevlucht en gesien was hier en daer, maer 't was ten leste al foute; maer is so onbekent doot gebleven met meer andere.

+ Ende dıen avont en daer na luyden overal de clocken want de blyscap was groot. De fame was dat de boeren den meesten plondert hadden; dat de Spaengiarden self oock weken vreesende voer den achtertocht. Maer sy syn al voorts gevloden en vuel van den boeren ombrocht. 't Selste wilde men oock wel segghen van Loduwyck maer het was al onsekere (37).

[18 April 1574]

+ Ende op den 18 dach April so werdt uyt Antwerpen vuel gelt en wagens met laken na den Spaenschen legher gevuert. Maer eer den 19 des avonts hoorde men dat de Spaengiarden en sommige Walen die met hen in den slach waeren geweest geheel muyteneerden ende met geen laken oft half gelt en wilden tevreden syn; maer wilden haer volle betalinghe tot den leste pennick hebben, gelyck haer den casteleyn van het Antwerps casteel, die haer overste in desen slach was geweest, beloeft hadde. Ende sy verwirpen ende casseerden alle haer capiteynen en joegen die van hen, cosen eenen elecktuer onder hen ende swoeren malcanderen voer geen steden meer te trecken oft iet te doen, sy en waeren eerst te voren betaelt. Oft sy souden 't met gewelt uyt Antwerpen halen, om dat hy 't beloeft hadde, te weten, den casteleyn van het casteel (38).

Ende sy scuerden alle haer vendelen, dies tot Antwerpen een groote+ vreese quam ende men hielt de stat gesloten den 20 en 21; ende sommige Spaengiarden die in de stat op haeren pennick lagen, dede den gouvernuer heer Frederick de Champanie uyt der stat gaen, ende dede de scutteryen, die er 6 gulden waeren, 's nachts waken; maer den gemeynen borger werdt niet iet bevolen. Ende op den 22 dach quamen sommige ruyteren voer Antwerpen, maer men slote haer de poorte toe. Dies den kasteleyn van het casteel de selve doer 't casteel in de stat brochte; ende waeren weynich, maer sy hadden eenen wagen by haer daer 13 vendelen op lagen en sleypten die rede doer de stat tot een teeken van victorie en seyden, die alle van de vyanden gekregen te hebben. Als desen dach beval den casteleyn dat die van Antwerpen souden gelt gereet maken om de Spaengiarden te betalen, die er dry duysent quamen en waeren som wel 30 maenden ten achtere.

+ Den gouvernuer Champanie sondt posten na Brusel aen Dom Lowies, gouvernuer generael, om hier met haest te comen en dit te remedieren (39). Ten lesten reedt hy selve ende quamen op den 24 dach t' samen in Antwerpen voer den noene.

+ Item deestyt so waeren de Spaengiarden tot Heerentals ende allen sonder overste, dan die sy onder malcanderen cosen ende dicwels veranderden, op dat elck eens beheeringe hadde. Ende hadden aldaer eenen outaer gerecht tegen het Westen, contrarie de sede, ende daer ontfingen sy 't sacrament ende swoeren malcanderen by te staen om in Antwerpen haer gelt tot de volle betalinge te halen ende haeren gecosen electuer getrouwe te syn.

Op de dorpen deden sy wel min gewelts dan sy plegen, maer aten en droncken matelyck.

+ Ende tot Antwerpen hielt men scerpe wacht ende de gouvernuer beval noch al dat de 6 gesworen gulden der stat haer wapenen souden veerdich hebben, ende hy hadde noch 6 vendelen Walen in stat en 3 vendelen Duytschen oft meer. Ende op den 25 dach April dede den gouvernuer Champanie der stat valpoorten optrecken, so dat het scene dat men haer met gewelt wou uytkeeren, want de Spaengiarden waeren op den treck van Heerentals herwaerts ontrent 3000. Men hoorde dat er in als maer 5000 in 't landt en waeren van 12.000 die Ducdalbe in 't landt brocht hadde en van noch wel 7 oft 8000 die er in diveersche reysen sedert gevolcht syn.

Waerom sy te meer verbolgen syn, siende dat se so gesleten worden, willende nou daerom eens effen af betaelt syn al souden se er om blyven. De huyslieden namen vele van buyten de vlucht in Antwerpen, daer en was maer een poort open, met haeren besten huysraet, niet tegenstaende dat men wiste de Spaengiarden in stat wouden syn. Ende den casteleyn van het casteel beroempde hem dat hy se er inbrengen soude, wat het coste. Waerom oock de orloechscepen op de rivire geleydt werden doer bevel van den gouvernuer, opdat het die adverteren souden.

+ Desen nacht na den 25 April quamen de Spaengiarden seer by Antwerpen ende ontrent acht uren quamen sy voer de poorte, ende soo men de poorte toe dede, so trocken sy lanx den eerde walle die er loopt van Sint Joris poorte tot aen 't casteel; en neffens 't casteel wirpen sy de gracht toe met eerde en slichten den walle en quamen so in de stat voer het casteel staen blincken (40).

Als doen was er een groot geloop in de stat; de knechten aen de poorte staende niet wyt van daer en boden geen weere en hadden oock geen bevel, maer werden al op de Merckt ontboden; des gelycx oock de gulden,+ elck in haer wapen. Ende doen se al vergadert waeren liet men weder elck naer huys gaen en de soldaten in haer logys, want de heeren en den commandant Dom Lowies gaf sulcx bevel, seggende, dat hy met de Spaengiarden overcomen was. Hoewel dat het ommers scene, dat Champanie, gouvernuer der stat daerin wel qualyck tevreden was; want op den noen trocken de Spaengiarden ter statwaerts in, eerst op de Meere en van daer op de Groote Merckt ende begonden terstont te roepen, dat+ se de Walen met den gouvernuer Champanie wilden uyt der stat hebben. Dies den grouwel nou noch meerder was onder de borgerye, ende den goevernuer ruymde syn huys noch dien avont ende vlode in de Nieuwstat en de Walen, syn 6 vendelen soldaten, met hem en hielden het groot Oosterhuys tot haer bescerminge; oock was dat quartier sterck. De borgerye en wist niet hoe 't verstaen was: oft het gemaeckt spel was oft niet. Den commandador die hy om raet en hulpe selve van Brusel gehaelt heeft, vuel meer tegen hem dan anders, en hielt met de rebellige Spaengiarden.

Men hoorde oock dat er tusschen den casteleyn en Champanie eenen

+ twist oft haet is geweest, en daeraf is 't te beduchten de borgerye den last sal moeten dragen. Ende als sy op de Merckt waeren so forierden sy alle haer selven in de beste ende rycxste huysen ende en spaerden geen, noch heeren, noch bisschop, geestelycke noch weerlycke, noch Spaensche+ Italianse oft ander natien van cooplieden, en deden haer wel trackteren ende wilden meest al wyn drincken, die 9 en 10 stuyvers den pot goude. Ende des nachts na den 26 dach April, so maeckten sy een seer grooten loosen alerme met uytloopen en stooten op alle dueren, daer 't viel, roepende ‘foora, foora’, dat is ‘uyt, uyt’; somtyts riepen sy ‘foora luterianos’ met groot gecrys, en scoten oock doer sommige dueren, daer se licht sagen, maer en deden niemant leedt, al riepen sy dicwils ‘slaet doot’. Maer van den grooten grouwel cregen vuel vrouwen misval; vuele liepen van vreesen ongecleedt tusschen de daken op de huysen; de Duytsche knechten die na haer gewoonte op de Merckt en elders waeckten, stonden en beefden, maer sy en werden niet van de loopende rebellen aengeruert.

+ Des anderdaechs ten eersten als op den 27 April, so namen de Spaengiarden het stathuys inne, daer sy geen partye en vonden; ende dat gedaen synde, so eysten sy dat Champanie den gouvernuer met syn 6 vendelen+ Walen ter stat uyt souden trecken. Den gouvernuer, dit siende, dat men hem met gewelt soude willen ter stat uyt hebben, wilde hem ter weere stellen, ende dede de oerloechsscepen in de vlieten comen van+ de Nieuwstat. Ende sommich gescut op de muren staende om de Guesche scepen te keeren, dede hy afhalen ende op de hoecken van de straten stellen om de Spaengiarden te keeren; ende het groot Oostershuys werdt volroeren en musquetten geleedt in alle de vensteren, ende alle bootsgesellen+ voechden haer ontrent den gouvernuer. Ende de Spaengiarden sloegen oock hun wagenborch in de straten daer ontrent, maer de borgerye noch scutteryen en moeydens haer niet, maer eenighe die presenteerden hem bystandich te syn als sy in 't werck souden syn. Maer den gouvernuer werdt bevolen van Dom Lois, dat hy die poorte der stat soude uyttrecken doer de Slyckpoorte op de naeste dorpen, gelyck hy dede met syn Walen, hoewel dat het, soo 't ommers scene, grootelycx 't synen onwille was. De Walen meynden noch vele in de stat te comen ende haer bogaetsie uyt haer logysen te halen, maer de Spaengiarden en lieten haer niet so vele toe, dan als sy huer wapen in de Nieuwstat lieten (41).

Als dese nou uyt waeren getrocken doer beloefte van den gouvernuer Dom Lois, dat men cort raet sou scicken om den Spaengiarden te betalen, en dat hy dan wederom sou incomen, so werden de Duytsche knechten groote vrinden en als broeders binnen der stat met de Spaengiarden. Ende sommige Walen, die met de Spaengiarden in den slach te Moock geweest hadden, hadden meynen in Brusel also te geraecken,+ maer mits daer geen casteel en was so en conden sy daer niet inne ende

plonderden sommige dorpen: so begonden de boeren de clocken te trecken, so haer die betercoop lieten paeyen.

+ Den borgeren ende cooplieden van Antwerpen, niet connende desen handel begrypen noch verstaen, overquam grooten grouwele, ende stelden haer met vrouwen en kinderen met coffers en packen ter vlucht in alle scepen na Mechelen, Brusel, Aelst, Gendt, Brugghe, Dermonde en so voorts. Maer eer half na noene, als de Spaengiarden dit gewaer worden, seyden sy: ‘Wy en willen geen quaet geenen borgeren, dan alleen ons betalinghe hebben’, ende deden alle het goedt wederom vuren ende de scepen, die geladen waeren ende niet afgesteken en waeren weder ontladen.+ Doen vluchteden noch vuel borgers en vrouwen wech zonder goedt, niet willende den grouwel van den voerleden nacht meer verwachten, dwelck men seyde, alle nachten sy doen souden na haer manire, als sy eenighe stat gewonnen hebben. Maer haer gecosen elecktuer, die strafte haer om alsulcx, seggende: ‘Dit is een stat des conicx, en niet der vyanden onderworpen geweest en gylieden doet er alle gewelt inne, den gouvernuer met syn Walen verdreven, die welcke ons altoos trouwelycken hebben in 't velt bygestaen!’ Also dat sy dien nacht stil waeren. Maer als haeren electuer haer wat te straff viel tierden sy vreeselyck! Ende gelyck hy seer wel sprekende was, dan seyde hy haer weder wat dat se geerne hoorden.

+ Den gouvernuer buyten stat liggende, en betroude 's hem niet wel aldaer, vreesde oft uyt grooten haet de Spaengiarden hem overvielen: so nam hy by hem mons. de Havere, broeder van den hertoch van Aerscot, die noch 20 vendelen Walen bybrochte; desen en heeft noyt in Ducdalbes tyt hem den crych willen moeyen, maer desen Dom Lowies heeft hem er toe gebrocht. So dat dese nieuwelycx syn aengenomen; ende daer werden oock posten na Spaengien van des gouvernuers weghen gesonden om syn clachten te doen van 't gewelt, dat hem van de Spaengiarden gesciede; syn broedere de cardinael Grandvelle, die was viceroy van Napels; de hertoch van Aerscot hielt de Waelen, die in 't verbondt me waeren van de rebellige Spaengiarden uyt Brusel met wapenen, als voerseyt.

[29 April 1574]

Op den 29 April so was tot Antwerpen den Breeden raet vergadert om raet en middelt te soecken om dese rebellige Spaengiarden te betalen.

Den gouvernuer generael hadde van Brusel synen tresoor doen halen, dat was geestimeert op 8000 gl. Maer 't en mocht niet helpen: der Spaengiarden waeren ontrent 3000 oft ommers 2500 ende waeren 30 maenden ten achtere ende was gesommeert op 8 tonnen goudts haer tachterheyt. Den gouvernuer eyste van de stat 4 tonnen goudts den conick te leenen, de reste soude hy aen de contooren beleenen, belovende oock den borgeren,+ die hiertoe gelt leenen souden, rente daeraf te geven ende het principael binnen 6 maenden al weder te doen hebben. Hiertoe moesten alle borgeren en cooplieden gelt leenen, d'een 3000 gl, d'anders 2000, 1000, 600, 100,

+ 50, 25 tot 6 gl. toe, somma dat het geordineert werdt dat er scier niemant vry en was. Elck claechde, seggende: ‘Wy moeten de Spaengiarden den cost en den dranck dagelycx geven.’ So werdt geantwoerdt: ‘Wilde se dan langhe in de stat houden en den cost geven?’ Somma 't en hulpe geen excuseren; men seyde: ‘Hebdy geen geldt, gy hebt goedt te verliesen.’ Maer niemant en scickte van dese leeninge vuel weder te hebben, al werdt het scoon belooft en brieven daeraf gegheven, gelyck+ oock gebuerde. Vuele droegen haer silveren en gulden juweelen tot dese leeninghe. Ende elck wou segghen, dat het noch meer sou uytbrenghen dan 8 tonnen goudts; altoos daer werdt nou met gewelt vuel gekreghen, dat dicwils geweygert was (42).

+ Des nachts na den 29 April soo maeckten de Spaengiarden weder eenen grooten alerme met roepen en tieren, screewen en smyten, op dueren en vensteren en scieten, omdat sy gehoort hebbende van den raet, die vergadert was, daer sy geen besceet af en hadden van haer betalinge te hebben oft niet. Maer op den lesten April den gouvernuer oft commandador generael accordeerde met haer, dat sy souden voer 5 maenden nemen laken, syden oft flouweelen, welck bequamelycker van vuele cooplieden was om crygen, maer voer de andere 25 maenden sou men haer gereede penningen geven. Maer de commandador hadde haer geerne buyten de stat doen monsteren, maer sy en wilden niet; oock wilden sy voldaen sy van vuele aflyvige, daer sy testamenten af hebben, daer sy den voerleden nacht den meesten tier om maeckten. Ende haer werdt+ afgesloten, de vier syden van de nieuw Borsse om te monsteren, want sy wilden uyt der stat niet.

+ Ende deestyt waeren de Walen buyten Antwerpen liggende wel 30 vendelen sterck, waerom de Spaengiarden te min uyt der stat wouden om te monsteren, maer haest trock er een deel wech naer 't Hertogenbosche, mits den prinsche van Oraengien hem sterck maeckte op den punckt van der Mase ende de Walen tusschen Lits en Ham. De spraeck was van 60 vendelen, ende de spraecke was nou dat het verstroyt volck van Loduwyck haer wederom versamelden te Kerpen by Cuelen. Maer daer en volchde niet vuele af, en hadden dese niet geslagen geweest, men verstont dat den prinsche in als sterck was met eenige die met scepen in zee waeren by 200 vendelen. Daerentegen hadde den conick van Spaengien, daer Ducdalbe overste af is geweest en daer tegenwoordich Dom Lois oft commandador, so men hem noempt, over de 200 vendelen sonder het peertvolck; welcken last dit cleyn landeken te weten de 17 Nederlanden+ al dragen moesten. Ende noch hoorde men dat er in Duytschelant in sommighe papistece steden aenneminghe van ruyteren en knechten was? 't Sy voer den conick van Spaengien oft voer den conick van Vranckeryck. D'een so wel als d'ander waeren vuel doende om het pausdom voer te staen en hebben oock beyde vuel vyanden, gelyck 't noch onlancx gebleken is, dat den jongen prinsche van Condé uyt Vranckeryck ge-

+ vlucht is na Duytschelant met vuel volcx, van welcken volcke men vermoeyde nou oock ontrent Kerpen waeren ligghende. Desen Condé ontvlucht synde, men seyde hem na dat hy met syne consoerte heeft meynen den conick te vanghen ende hem dan te dwinghen te doen 't pausdom uytroeyen! Hoe dat het was, den lesten van dese maent April so werdt tot Parys den grave van Cocquenac ende den grave van Meru oft Molu onthalst. Ende daer na op den 5 Meye werdt den heere van Mommerancy+ ende meer marichalen ende oock den sekretaris van duc D'Alencon 't conicx broedere en meer ander gevangen gevuert op eenen toren, die genoempt was La Bastilie. Ende alle die inwoonderen van Parys ryck en erm, die moesten haer versien van wapenen, want sy vreesden dat Conde volck sou vergaderen, ende eenighen inbreeck soude willen doen.

Ende corts hierna sloech des prinschen van Condé volck sommighe capiteynen ende andere bevelhebberen ontrent Straesborch met haer+ wagenen gelaeyen met wapenen, soo sy meynden na Litsenborch te comen om daer sommige aengenomen soldaten voer den conick van Spaengien te monsteren, hebbende dese wapenen in den Duytschen lande gecocht ende brochten sommige gevangenen na den hoop te Kerpen (43).


Vorige Volgende

Over het gehele werk

plaatsen


Over dit hoofdstuk/artikel

datums