De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Martius.

⁺ Ende het gesciede tot Antwerpen in 't eerste van deser maent, dat al Brabant doer geboden werdt, dat men alle graen, hoy en stroo ende beesten soude brengen in besloten steden, welck de pachters en landtluyden niet seer en waeren achtende, want het was oock geboden dat men alle muelenysers ende rosmuelens soude inbrengen, opdat de vyanden, die men vreesde dat over Mase souden in 't landt breken, geen geriefs en souden vinden. Maer boeren en pachters seyden, sou men het plat landt so berooven, so souden sy 't wel in colen stellen; hoe het was, de vreese was groot, die de Spaengiarden hadden voer dese nieuwe Guesen, die Valckenborch inhadden ⁽²²⁾.

+ Alle graen, hoy en stroo en ander voeyrage wordt geboden in besloten steden te brengen.

(22) Poullet et Piot, op. cit., p. 57, 58. - Mendoça, op. cit., p. 199. - Gachard, op. cit., p. 29.

[p. 288]

[3 Maart 1574]

⁺ Item op den 3 dach Meerte werden tot Antwerpen uyt den casteele tot op de Meerebrugghe 4 mannen brocht, te weten 2 Spaengiarden en 2 borgeren die onlancx gevangen waeren, ende hadden eenigen aenslach gemaeckt om het casteel te leveren.

Die welcke op de Meerebrugghe gevierendeelt werden, synde eerst een weynich geworcht. De quartiren werden rontom aen 't casteel gehangen; de borgeren waeren haer monden gestopt, omdat sy niet van de catolycke religie en waeren. 't Stont seer deerlyck de menschen also in stucken te houwen, maer hadden oock een quaet wercke begonnen: hadden sy 't connen volbrengen so hadde er mogen der stats en landts welvaren aen gelegen syn, maer nou was 't niet ⁽²³⁾.

⁺ Item also nou Hollant ende Zeelant scier geheel was onder de subjiectie van den prinsche van Oraengien, so en dorsten de scepen uyt Spaengien oock niet meer op Zeelant comen, doende haeren coophandel vuel op Rouaen, daer er deestyt een vlote van 20 scepen aenquam. Ende die van Zeelant ontrent Rouaen wacht houdende op eenighe scepen die uyt Spaengien souden mogen comen, waeren versaeft als sy 20 scepen sagen, maer met een coragie grepen sy toe, ende sy roofden van de 20, 2 scepen die sy te Vlissinghen aenbrochten. Ende noch hadde een ander partye eenen zeeroover die lange in zee gedomineert hadden, gecregen daer se vuel buets af hadden ⁽²⁴⁾.

+ 2 Spaengiarden en 2 borgers die 't casteel van Antwerpen meynden te leveren werden gequartiert.

(23) Poullet et Piot, op. cit., p. 45. - Gachard, op. cit., p. 29: de gestrafte Antwerpenaars waren Adriaan van Gorchum en Jan Maes.

+ Zeelanders wouden op zee.

(24) Over de kapers van Vlissingen, zie Kervijn, op. cit., p. 66.

[5 Maart 1574]

⁺ Ende op den 5 dach Meerte voeren de oerloechscepen van Antwerpen na Bergen op Zoom ende so brochten sy alle de orloechscepen van Bergen na Antwerpen, sonder vyanden te sien.

⁺ Ende des nachts op den 5 dach Meerte werdt de vryheyt van Hoochstraten berooft van die van Geertruydenbergen ter oorsaecken dat die van Hoochstraten eenige van huere vrybueters gevangen tot Antwerpen gelevert hadden, die op den lesten Sprokel daer gehangen werden; in somma den huysman moest het ten lesten al becoopen.

⁺ Ende deestyt hoorde men van grooten twist die er binnen Parijs was, doer dien den hertoch van Gwise en den jongen Condé met den conick van Naverre op den lesten Sprokel so haestich in Parys quamen gevlucht van Sint Jermyn Aleys, daer de conick was, seggende dat de⁺ conick meynende te comen na Parys, heeft moeten terugghe wycken doer volck van wapen, dat gesien was, waeraf de fame liep dat se den conick meynden te vangen. Ende desen hoope vertrocke na Neder Normandyen,⁺ so dat tot Rouwaen oock eenen grouwel quam. Ende vuele trocken uyt Parys met wapenen om den conick in te halen. Ende corts hierna dede de conick vragen, wie sy waeren, wat se sochten, oft wie haer hooft was; maer en gaven geen antwoorde dan: ‘Wy syn van den bloede der weeskinderen’ oft ‘tot bescerminge der weeskinderen’, ende men vermoeyde dat mons. Mongomerri haer overste was. Ende de conick dede openbaer orloghe roepen, niet tegen die van Rotsiele oft Hugenoosen, met welcke dat het peys was, maer tegen die haer nou nieuwelycx op-

+ De orloechscepen van Antwerpen halen die van Bergen by haer.

+ Hoochstraten wordt berooft.

+ Twist in Parys.
Gwise, Condé en Naverre comen gevlucht.

+ Openbaer orloge wordt tegen de nieuwe opgestane geroepen.

+ Vuel steden in Languedoc en Gascoengien accorderen met de Hugenoosen.

[p. 289]

geworpen hadden ende nou eenige stedekens in Noemandien hadden in genomen, bevelende alle syn edelen hen met wapenen daer tegen te setten. Ende den jongen prinsche van Condé, die 't nou met den conick aenhoudt ende goevernuer van Piccardyen gemaeckt was, meynde dese maent synen intree tot Amiens te doen, maer bleef nou achtere. Deestyt vielen den conick van Vranckeryck vuel steden af in Languedock, en Provincien en Gascoengien om de groote scattingen die sy durende de orlogen tegen de Hugenoosen hebben moeten opbrengen en die men haer, nou 't peys is, noch niet en wil ontlasten ⁽²⁵⁾.

Item deestyt brocht den prinsche van Oraengien syn oerloechscepen en vlock uyt Zeelant al meestendeel na Hollant; d'eene vermoeyde om Amsterdam te belegghen; d'ander, dwelck ick meest geloefde, om synen broeder graef Loduwyck te vertegenen, die ter Mase afcomende, bequamelyck so in Hollant sou mogen comen; want tot Geertruydenberge werden oock vuel stallingen op de merckt gemaeckt.

⁺ Ende het gebeurde op den 4 dach Meerte ende van gelycken op den 9 dach, dat de Spaengiarden uyt Mastricht tegen graef Loduwycx volck, die Valckenborch in hadden uytvielen, maer sy moesten sonder victorie al weder ter statwaerts in keeren, achter latende eenen oversten en sommige ander dooden; ende sommige ruyteren, die gevangen waeren, werden met leersen en sporen gehanghen ⁽²⁶⁾.

Ende desen selsten en negensten dach in meert werdt vuel gelts⁺ uyt Antwerpen gevuert na sommige Spaengiarden, die in Hollant te platten lande lagen, om die te betalen ende al na Mastricht te doen comen, om desen nieuwen hoop te keeren. So dat men sach dat se in Hollant maer en sochten de vaste steden te houden, als Haerlem, Utrecht ende Amsterdam ende de reste wouden sy verlaten; 't scene dat se desen nieuwen hoop seer vreesden ⁽²⁷⁾.

⁺ Ende also nou overal Henegou en Artoys ende oock in 't landt van Namen vuel Walen doer bevel van Dom Lowies tot dienste des conicx van Spaengien werden aengenomen, so hadde by oock vuel gelts van doene, ontbiedende nou wederom vuel van den staten, oock apten ende prelaten, abdissen ende alle andere overste van kercken ende cloosteren van buyten en van binnen; ende also sy hem in de voerleden maent een scattinghen ontseet hebben, ende remonstreerden wat scade alle steden en dorpen van de soldaten geleden hebben, so wilde hy nou van haerlieden sonderlinghe van de geestelycke van elck in 't particulier gelt geleent hebben voer den conick, dwelck sy niet en conden weygeren, want den crych was meeste om de geestelycke in haeren state te houden ⁽²⁸⁾.

⁺ Item deestyt vergaderde de prinsche van Oraengien oock de staten van Hollant en Zeelant binnen Dordrecht om saken des crychshandels aengaende, daertoe oock roepende die van Amsterdam en Utrecht, die 't noch met de Spaengiarden hielden, haer versekerende vry geleyde te

(25) Lavisse, op. cit., t. VI, p. 148. - De werking van den hertog van Alençon was niet vreemd aan deze woelingen.

+ Scermutsingen tegen Mastricht.

(26) Over de gebeurtenissen te Maastricht, Mendoça, op. cit., p. 200. - Sancho d'Avila had aldaar de leiding, Bor, p. 489, 490; Gachard, op. cit., p. 42.

+ Spaengiarden worden uyt Hollant ontboden en al om desen nieuwen hoop te keeren.

(27) Over den toestand in de Nederlanden, Mendoça, op. cit., p. 196; Bor, op. cit., p. 489.

+ Dom Lowies gouvernuer neemt vuel Walen aen en doet alle geestelycke overheyt den conick gelt leenen

(28) Over de moeilijkheden in verband met de van de geestelijkheid geëischte schattingen, Gachard, op. cit., 72: over den algemeenen geldnood, ibidem, p. 54.

+ Den prinsche van Oraengien vergadert oock de staten van Hollant en Zeelant tot Dorderecht.

[p. 290]

gaen oft te comen, verhopende haer te trecken tot haer gebueren; maer al hadden sy wel haer steden vry sonder gernisoen, sy en wilden altoos den conick van Spaengien geen vyant syn ⁽²⁹⁾.

⁺ Item deestyt werden tot Antwerpen ontboden sommige persoonen en alle taverniers voer de wethouders en haer werdt gevraecht oft sy eenige vrienden hadden oft kennisse, die haer in dienst van den prinsche van Oraengien ghegheven hadden, maer dies eenige hadden, seyden: ‘Sy syn vertrocken by faulte van neeringe oft diergelycke ende so en weten wy niet waer se syn.’ En so nam het ondersoecken een eynde. De fame was, dat men so alle man sou ontbieden en so te weten, die hier eenige renden oft erven hadden, en dat dan verbuert mochten maken.

(29) Kervijn, op. cit., p. 89. - Gachard, op. cit., p. 41. - Over de brieven aan Amsterdam, op. cit., p. 42.

+ Het wordt begost wie van desen landen Oraengien dienden, om haer goeden te confisqueren.

[17 Maart 1574]

⁺ Ende op den 17 dach Meerte in der nacht syn vuel Spaenigarden en Walen uyt der stat van Mastricht getrocken in wit lywaet om te overvallen henne vyanden, dese nieuwe hoopen Guesen die graef Loduwyck van Nassou daer in Valckenborch en daeromtrent gebrocht hadde; ende overvielen also met snelheyt sommige dorpen, daer se groote moort deden, meest onder de boeren, die 't nochtans niet en conden gebeteren, dat de Geusen daer logierden. Maer nadat de vluchtige elders den alerm maeckten, so moesten de uytloopers met der nacht ten lesten vlieden. En vuel achter bleven en gequets in Mastricht quamen, ja sommige, dolende, waeren gevlucht na Luyck.

Ende corts hierna so begonden dese Guesen ter Masen nederwaerts⁺ te trecken na Gelderlant, mitsdien de Spaengiarden die in Hollant ontrent 3000 lagen, daer uyt vertrocken waeren; en in Gelderlant gecomen, hebbende den Hage geplondert, latende Sparendam, Haerlem en eenige ander plaetsen met Duytsche beset, maer die selve werden oock haest van de ruyterye van Loduwyck binnen Venlo en Remunde gejaecht, want sy hadden er vreese vore, hoewel sy so sterck niet en waeren als men luyde riep. In dese steden van Gelderlant was volgende het gebodt so vuel graens en voerage in gedaen, dat het scier op strate moest ligghen. Ende op den 26 dach Meert waeren wederom vuel Spaengiarden en Walen⁺ uyt Mastricht gevallen, denckende haer vyanden gesceyden synde, nou onsterck souden syn. Maer sy moesten wederom wycken met scanden, ende ontrent 150 die gevlucht waeren in de kercke in 't dorp van Meersen verbrant ende noch eenige ander dorpen en huysen, die den Spaengiarden faveur gedaen hadden werden deestyt oock aengesteken ⁽³⁰⁾.

⁺ Ende deestyt derwylen nou den watercrych gestilt was, mits het overgeven van Middelborch, so werden er passepoorten van beyden syden ghegeven, so dat die van Zeelant tot Antwerpen mochten visch brengen; so deden sy oock tot Roosendael en meer ander plaetsen; dit werdt toegelaten om het profyt dat de overheyt daeraf hadde.

+ Spaengiarden uyt Mastricht vallen in der nacht op hen vyanden, niet sonder groote scade.

+ De Guesen trecken na Gelderlant mits de Spaengiarden uyt Hollant derwaert oock waeren gecomen.

+ De kercke van Meerssen verbrant met sommige Spaengiarden.

(30) Over de uitvallen der Spanjaarden, Mendoça, op. cit., p. 203 en volg; Van Meteren, op. cit., p. 235; Gachard, op. cit., p. 42.

+ Sevenbergen wordt den prinsche van Oraengien overghegeven en weder verlaten.

[19 Maart 1574]

Ende op den 19 dach Meerte so werdt het casteelken van Sevenbergen doer den Walschen capiteyn die er op lach overghegheven, dwelck den Spaengiarden seer spete. Dies capiteyn Juliaen met Walen en Spaen-

[p. 291]

giarden na Breda trocke ende meynden dit terstont weder te overvallen. Maer en conden niet, want des prinschen volck vrocht nacht en dach daeraen om sterck te maken. Maer in 't leste van deser maent, dit al niet tegenstaende, so verlieten sy 't weder ende staken den brant daerin, want de Spaengiarden meynden daer eenen hoochmoet te bedryven ende met groot gescut dat uyt Breda te overvallen. Ende den prinsche en wilde om een so cleynen nestken syn volck niet avonturen ⁽³¹⁾.

⁺ Item deestyt so werden alle de boeren van het landt van Waes ende noch voordere tot Gendt en Hulst toe gemonstert ende seer tot de wapen geuseert, ende hadden consent de soldaten, als die niet met den redelycken cost en wouden te vreden syn doot te slaen. Maer 't en was nergens om gedaen dan oft de Guesen uyt Zeelant daer eenigen inbreeck wouden doen, dat de boeren dan souden wederstant connen doen.

⁺ Item in 't eynde van deser maent gaf den prinsche van Oraengien een grooten maelteyt allen synen cappiteynen binnen Geertruydenberghe; ende wilde met alle synen volcke na de Mase oft daerover corts trecken, om synen broedere graef Loduwyck van Nassouwen tegen te trecken oft in te halen, die noch ter tyt Valckenborch by der stat Mastricht in hadden; maer begonden nederwaerts in Gelderlandt te dalen langs der Mase ⁽³²⁾.

(31) Over het kasteel van Zevenbergen, Gachard, op. cit., p. 42.

+ Vlaemsche boeren worden gewapent.

+ Oraengien geeft syn vechters een maeltyt.

(32) Gachard, op. cit., t. III, p. 31 licht ons in over de beweging van Oranje's troepen; Van Meteren, op. cit., p. 236; Bor, op. cit., p. 491; Gachard, loc. cit.

[26 Maart 1574]

⁺ Item op den 26 dach Meerte, so vertrock Dom Lowies den nieuwen goevernuer uyt Antwerpen na Brusele, niet scickende selve te velde te trecken, hoewel hy vuel voetvolcx vergaderden ende noch corts hierna noch capiteynen na Switserlandt uyt sonden om noch volck aen te nemen ⁽³³⁾.

+ De commandor uyt Antwerpen na Brusel.

(33) Over de aanwerving van Zwitsers, Poullet et Piot, op. cit., p. 91; Gachard, op. cit., p. 23.