De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 281]

Bescrijvinghe des jaers 1574 unde van Januwarius.
1574

Januwarius.

[1 Januari 1574]

⁺ In 't eerste van dese maent ende jaere dede Dom Lowies den goevernuer, tot Antwerpen synde, alle de oude oerloechscepen van Ducdalbe hier gebleven, oprusten ende meer ander nieuwe daertoe beginnen, en van gelycken tot Bergen op Zoom en aen sommige Vlaemsche steden. Maer die sullen seer qualyck uytconnen; ende op den eersten dach hadden die van Bergen geerne weder uytgevaren, maer werden haest wederom ingedreven. De scepen mochten sy wel bereyden, maer 't volck om die te regieren was er luttel die de Spaengiarden begeerden te dienen. Also dat desen goevernuer op den 15 in der nacht vuel scippers dede van haeren bedde en uyt haer scepen halen, en gevangen op 't stathuys leyden ende wilde dat sy teghens haeren danck den conick souden dienen, meer dan Ducdalbe oyt dede ⁽¹⁾.

+ Preparatie van scepen doer den nieuwen goevernuer die de scippers van haeren bedde haelde.

(1) Zie Poullet et Piot, op. cit., dl. V, p. 3, 6, 12. - Kervijn, op. cit., dl. VII, p. 26. - In het A.A., dl. I, p. 316, enkele mandementen in verband met werving der schippers: einde December 1573, begin 1574. - Gachard, Corresp. Phil. II, t. III, p. 3, 8, 15.

[8 Januari 1574]

⁺ Op den 8 dach werdt Dom Jean de Mandoyse een grooten Spaenschen heere van den conick van Spaengien van een lackeye van Dom Lowies over doot gewondt, so dat hij stierf en tot minnenbroeders gegraven; en de lackeye werdt op den 9 dach daerom gehangen, hoewel Lowis wel selve d'oorsake was ⁽²⁾.

+ Dom Jean de Mandoyse slechtelyck doersteken van een lackeye doer misverstant.

(2) Poullet et Piot, op. cit., p. 7. - Men zie een andere versie van dezen moord, A.C., p. 253. De gekwetste edelman was Don Juan de Mendoça, generaal van de ruiterij; de moord was gepleegd door den knecht van Champagney. - Gachard, op. cit., p. 7.

[10 Januari 1574]

⁺ Item op den tienden dach gesciede 't dat sommige Guesen als wandelaers syn gecomen binnen Bergen op Zoom ende weder uytgaende ende besien hebbende wat gereetscap men daer maeckte, so sloegen de sciltwacht doot ende verliepen 't voorts na haer scepen. Ende op den 14 dach⁺ vertoonden haer wederom 3 Guesche scepen aen het hooft van Bergen, waerteghen de heere van Beavoys als ammirael liet acht scepen uytvaren; dies de Zeelanders weynich weken, maer haest keerden sy ende dreven de 8 scepen van Bergen weder in Bergen; waerna de heere van Beavoys een groote sieckte creech, siende geen middelt om daer doer te vechten,⁺ als 3 acht verdryven. Ende desen Dom Loduwyck wilde perfoortse dat hy doer sou maken te breken, daer hij geenen middel toe en sach sonder te blyven oft gevangen te worden, en dan te blyven sitten, gelyck den grave van Bossu, die Ducdalbe heeft laten sitten; want by den Spaengiarden en acht men de heeren deser landen niet, so dat het hem mogelyck leedt, dat hy vyandt der Guesen was en cleynen danck vreesde van de Spaengiarden te hebben. Op den 15 dach dede Dom Lowis noch sommich groot gescut en 3 wagens met yseren dreggen en sommige wercklieden om aldaer te doen haesten; de dreggen waeren om te clamppen;

+ Guesen slaen de sciltwacht in de poort van Bergen doot.

+ 3 Guesen scepen dryven 8 scepen van Bergen in haer haven.
Beavoys valt daerduer in sieckte, vuel mogelyck overpeysende.

+ Dom Lowis doet vuel dreggen en gescut en wercklieden na Bergen vuren.

[p. 282]

seggende: ‘Men moet 4 oft 5000 mannen avonturen en haer met volck verduren.’ Nochtans heeft Ducdalbe vry het volck niet gespaert. Maer 't gescut was er quaet meer om cryghen ende dicwils werde 't op zee genomen. Daer was dees tyt oock spraeke dat al de meeste cofferkisten⁺ van Ducdalbe en die met hem na Spaengien te lande getrocken syn, op zee genomen syn van die van Rotsielle, so sy de bogaetsie op Rouwanen 't scepe gedaen hebben, daer men hoort dat vuel costelycx goedt gebleven is ⁽³⁾.

⁺ In dese maent van Januarius so syn tot Empden 2 scepen met graen gelaeyen geweest, alsoo men op den 18 dach hoorde, die men met de wapenen van den prinsche van Oraengien vercierde ende also met liste na Middelborch meynden te vuren, uytgevende dat se op Vlissingen wouden varen. Maer comende doer de eerste en tweede wachte, werden aen de derde aengetast en gevangen, mits men gevoelde, dat sy de rechte vaert op Ermuyden namen. So dat er quaden twyste was om ievers ontset te crygen ende waeren oock van wille hen over te geven en hadden daer op den 18 dach niet een bode met een scuytken in der nacht ingecomen, die haer de tydinge brachte, dat desen nieuwen goevernuer groot gewelt van scepen en volck gereet hadde ende sonder failgieren ontset souden worden. Ende desen bode geraeckte daer wederom uyt op den 22 dach met onweder en stercken winde, als sy so nau geen wacht en konnen houden. Want men hoorde dat er so in wachtscepen en orloechscepen wel 400 waeren die het landt van Walcheren besetteden, waeronder waeren 116 hulcken. D'inhout der brieven uyt Middelborch gescreven was, dat sy niet langer dan tot den 25 dach der maent en souden connen houden. Maer waer 't dat se dien dach de ermeye in zee mochten sien en hooren, souden dan noch coragie nemen om te houden tot den lesten der maent, met weinich wyns dat sy noch hadden; maer geen graen meer, dan huyden voer cost ende vuel gingen stervende achter straten.

Ende men hoorde vele van de menichte van coopmans goeden, die noch binnen Middelborch waeren, dwelck den goevernuer dicwils swoer dat hij liever den brant in de stat stellen soude dan den Guesen sulcx laten: maer dat gesciedt doer toernichheyt: maer mach beter doen ⁽⁴⁾.

+ Ducdalfs bogaetsie een deel op zee genomen.

(3) Poullet et Piot, op. cit., p. 7. - Van Meteren, op. cit., t. II, p. 215. - Over het kapen van het schip dat Alva's bezit vervoerde, zie Kervijn, op. cit., p. 39.

+ Van de benautheyt in de stat Middelborch.

(4) Poullet et Piot, op. cit., p. 12. - Over deze goederen, zie Gachard, op. cit., p. 26, 48.

[24 Januari 1574]

⁺ Item op den 24 dach Januarius als sondaechs, so begonden de orloechscepen van Antwerpen af te varen ende men ginck in de stat processie generale met den sacramente 3 dagen na malcanderen; ende⁺ den gouvernuer Dom Loduwyck ginc selve te voet daer achter. Op den 25 dach maeckten die van Bergen oock gereetscap om uyt te varen, willende een scansce maken van het hooft van Bergen en brochten gescut derwaerts om daer onder te mogen scuylen. Maer de Guesen maeckten so vuele met scieten van haeren scepen, dat er vuel peerden en menschen om doot bleven en niet en conden volbrengen ⁽⁵⁾.

+ Scepen van Antwerpen varen weder uyt en was de seste uytvaert.

+ Processie 3 dagen, Don Lowis trock van Antwerpen na Bergen.

(5) Voor de processie, A.A., dl. I, p. 316. - Voor het vertrek der schepen, Gachard, op. cit., p. 12: hier is het vertrek voor 22 Januari aangegeven.

[26 Januari 1574]

⁺ Ende op den 26 dach Januarius, de scepen noch niet wyt gevaren synde, wilde een scip geheeten ‘de Sonne’ syn gescut lossen, en daer

+ 3 quade fortuynen eer men te water was gevaren.

[p. 283]

borstede een stuck ende doyde by 20 mannen en d'opperste van 't scip was bedorven; op den 27 dach weder wat voortsvarende tot by Saftinge, daer helde haer meeste scip te seer over syde, so dat het water scepte en sonck, mits het doer de busgaten inquam, eer sy 't meynden doer quade toesicht. 't Volck werdt gesalveert, uytgenomen eenige die onder in 't scip waeren en die 't gescut op 't lyf rolde en so doot bleven. Dit scip hadde getimmert den vromen coopman dGielis Hoffman, die 't afgenomen was om tot orlogen te gebruycken; daer bleve 't scip en ander amonitie; noch een dat meerder was, van denselven getimmert, bleef over 3 jaer ⁽⁶⁾.

(6) A.C., p. 253.

[27 Januari 1574]

Op den 27 voer den gouvernuer Dom Lowis te peerde uyt Antwerpen na Bergen op Zoom om aldaer de scepen oock te doen uytvaren; ende daer comende aen den avont voer een scip uyt der haven en woude triomphe⁺ maken; daer quam 't vier in 't poeder, dat 't scip verstoef en al dat er op was, wel 70 oft 80 menschen; dit waeren al quade beginselen; voer de dry processien dry scaden alreede geleden ⁽⁷⁾.

+ De ermeye van Bergen doer den commanduer bereyt, verliest de batalie.

(7) Over het vertrek van den gouverneur, Poullet et Piot, op. cit., p. 12. - A.C., p. 253: de aankomst bij Gachard, op. cit., p. 15.

[28 Januari 1574]

Ende op den 28 dach aen den avont so staken alle de orloechscepen⁺ uyt de haven van Bergen doer bevel van den nieuwen goevernuer Dom Lowis ende waeren 20 cromstevens wel versien van volcke en gescut, meest al metalen stucken, en voorts vuel ander huen tot 80 scepen als.

+ De soldaten en de vuel Spaengiarden gecapt, in zee geworpen.

[29 Januari 1574]

Ende op den 29 dach de Guesescepen geweken synde, so namen sy⁺ de vaert op Middelborch, ende Dom Lowis trock naer Mertensdyck om de scepen te sien varen. En daer was voer het uytvaren een mandaet tot Bergen gedaen, dat men niemant en sou gevangen brengen, maer al dooden en vernielen en verdrincken, welck haer selve al overquam. Want ontrent den noen vernamen sy de menichte der Guesen oft Zeelanders en Hollanders: daer waeren ten eersten de ammiralen lange aen een geclampt met dreggen, maer die van Bergen werdt overwonnen en genomen en noch wel 10 oft 12 daertoe ende en spaerden niemant; daer was een scip wel cierlyck gescildert al na der Spaengiaerden sin en hadden haer wonder daermede geroempt te doen. En werden alle scier gecapt en alsoo in der zee geworpen, ende en hielden geen gevangen dan eenige scippers van desen lande, die se wisten met bedwanck moesten dienen. Den goevernuer oft commandador, soo hy genoempt werdt, dit siende van verre, dat so vuel scepen verloren werden, riep ende weesch met den handen, dat de reste souden vlieden, so sy deden; maer in 't vlieden leden sy groote scade noch. Ende siende de Guesen dat eenigen edeldom aen 't lant stonde, begonden de clooten oock na de dycken te vliegen, so dat het haest tyt was na Bergen te loopen, verloren hebbende wel 14 scepen en vuel volcx, ontrent 2.000. Het gescut hoorde men tot Antwerpen seer wel ende oock de triomphe, die se dien avont noch tot Rammekens, Vlissinghen, Ter Vere en Ziriczee gemaeckt werdt met scıeten; de genomen scepen werden daer oock aenbrocht. Des anderdaechs quam een Guesen scip voer de haven van Bergen triomphe maken, spelende het

+ Don Lowis aen Mertensdyc siende 't verlies, riep: ‘Keert wederom’ en moest oock vlieden.

[p. 284]

liedeken van Oraengien, voerwaerts breeder gemelt, dat van vuel kinderen alle de landen over gesongen werdt ⁽⁸⁾.

⁺ Ende de oeloechscepen van Antwerpen, die wel gewaldiger en grooter waeren en vuel volcx op hadden, maer en waeren so vuel scepen niet, ligghende t' Saftingen, voeren op den 30 dach voorts dore, maer geen goede tydinge hebbende so vreesden sy en quamen wel tot scier tegenover Vlissinghen, maer hielden haer al aen de Vlaemsche syde, daer se oock niet langhe en bleven. Maer weken na Antwerpen, want hoewel de Zeelanders raet niet en gedroech dan in 't black haer met haer menichte te omringhen ende den prinsche niet en wilde dat men met groot peryckel haer soude van daer halen, so souden 't de Zeewen ten lesten noch gehasardeert hebben, hadden se blyven ligghen. Hier was nou den troost ende lange verwachtende ontset van die ellendige stat van Middelborch tot niet.

(8) A.C., p. 254. - Poullet et Piot, op. cit., p. 17. - Mendoça, op. cit., t. II, p. 179 en volg. - Gachard, Corresp. Phil. II, ab p. 15. - Van Meteren, op. cit., p. 216. - Bor, op. cit., t. I, p. 479.

+ De scepen van Antwerpen quamen wel tot by Vlissingen, maer hielden haer aen de Vlaemsche syde, maer vloden ten lesten en quamen den 4 February tot Antwerpen wederom.

[31 Januari 1574]

⁺ Den lesten en 31 January quam Dom Lowis tot Antwerpen van Bergen, met hem cappiteyn Juliaen een Spaengiart, dien syn scip in 't vluchten genomen was, maer hy was 't ontsprongen. Daer waeren doot bleven 2 cosyns van desen goevernuer en den susters sone van den cardinael Grandvelle en meer andere cloecke Spaengiarden, de droefheyt was groot.⁺ Ende den ammirael Bcavois, dien de Spaengiarden geen eere na en seyden, mits hy in diveersche reysen Middelborch niet en heeft connen ontsetten, ende nou mits syn cranckheyt niet en heeft connen daerby wesen, mocht hem verhuegen dat nou vuel Spaengiarden, groote beroemers, noch min eere behaelt hebben en groote scade geleden ⁽⁹⁾.

In 't eynde van dese maent liep de fame dat Ter Gouwe, een stat⁺ in Hollant, den prinsche van Oraengien woude afvallen, in somma, met dreyginghe cregen sy haer soldaten uyt der stat. Maer doen dachten sommighe papisten, Spaengiarden oft Walen in te cryghen, d' welcke vuele borgeren so niet en verstonden, maer begeerden wel vry te syn van soldaten; en so deden die so vuele dat de soldaten weder in quamen en meer daer toe, en daer werden sommighe gevangen ⁽¹⁰⁾.

Item die van Amsterdam, wesende met de Spaengiarden, maer en⁺ wilden geen gernisoen hebben, mits de overlastinge die se wel eer geleden hebbende, bewerende haer stat seer neerstich teghen alle die van Hollant en Zeelant, die 't met den prinschen van Oraengien hielden. So moesten sy de Spaengiarden, die binnen den Hage lagen spijsen oft haer victalie haer daer laten coopen, want sy anders geen steden daerontrent en hadden ende de dorpen waeren so seer bedorven, dat se daervan niet en creghen. So hebben de soldaten van Leyden haer deestyt vuel vitalie afgenomen, ende de Spaengiarden die er doot bleven, die stapelden sy buyten Leyden op eenen hoop; vuel cleyn scermutsinge gescieden hier ontrent dicwils, maer geen groot gewelt, want de macht van beyde syden was al na Zeelant om Middelborch te ontsetten en dat te beletten ⁽¹¹⁾.

⁺ Item deestyt is Mynheer van Norcarm, die in 't voerleden jaer voer

+ Don Lowis met Juliaen cappiteyn compt weder tot Antwerpen.

+ De Spaengiaerden nou so luttel eer als Beavoys die dees reyse siec was, gehaelt hebben.

(9) Poullet et Piot, loc. cit. - Julian Romero had het bevel over dezen tocht, en was bijgestaan door Dirk van Glymes. - Mendoça, loc. cit., p. 182 meldt ons hoe Julian Romero ontsnapte. - Van Meteren, op. cit., p. 223 en volg.

+ Twist in Ter Gouwe.

(10) Poullet et Piot, op. cit., p. 12, 13.

+ Eenen stapel Spaengiarden by Leyden gemaeckt in scermutsinge gebleven.

(11) Poullet et Piot, op. cit., p. 20.

+ Norcarm, Vliesheere, gestorven.

[p. 285]

Harlem in synen mont gescoten was met seer groote pyne, noch van die quetsure gestorven, ende was een heer van den Gulden Vliese en des paus vorstander ⁽¹²⁾.

(12) Poullet et Piot, op. cit., p. 15. - Bor, op. cit., p. 492. - De heer van Noircarmes stierf den 5ⁿ Maart te Utrecht; hij had bij de gevechten rond Alkmaar een gevaarlijke wonde opgeloopen, Gachard, op. cit., p. 33.