De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

December.

[1 December 1573]

⁺ Also voer geroert is, als hoe die van Zeelant voer Bergen op Zoom op den 1 van deser maent eenen capiteyn der Spaengiarden, die onder Rommerswale gevangen was, quamen verbranden, d'welck den hoefmeester van Ducdalbe, die bevel hadde de saken te doen voorderen en Middelborch te spysen, qualycken sien mochte ende wilde perfoortse hebben dat de scepen souden uyt de haven varen ende haer leedt wrecken, al was 't tegentyde. Ende hoewel de colonel oft amirael Beavois hem genoech seyden, dat het folie waere mits sy van Zeelandt daer wel 3 scepen tegen een hadden, so wilde hy de sciplieden slaen ende doen varen, die hem ten lesten grepen en wouden hem dan mede hebben. Maer hy ontsprong 't weder ende doen scoten sommige soldaten na hem, maer misten. Ende hij liep terstont daer na in poste na Brusel ende vuel sculdenaren volchden hem, om huere betalinge. Ende hoewel hy syn clachte dede ende mitsdien Ducdalbe op syn vertrecken stont, so werdt den selven niet gehoort en een ander in de plaets gestelt ⁽⁷²⁾.

+ Noch andere middelen om Middelborch te spysen failgeren.

(72) Gachard, Corresp. Phil. II, p. 432 en volg. - A.C., p. 253.

[3 December 1573]

Ende op den derden dach in der nacht werden subyt 3 scepen met graen gelaeyen tot Antwerpen, die men meynde secretelyck na Middel-

[p. 272]

borch te crygen, terwylen sy nou al meest wacht hielden tegen d'uytcomen der scepen van Bergen. Maer 't viel oock foute: die moesten te Bieselingen in wycken, welck graen als 't anders niet wesen en conde, voorts met wagens in der stat van Ter Goes gevuert werdt.

⁺ Ende des nachts na den eersten dach Decembris so verbranden die van Zeelandt het stedeken van Rommerswale, mits dat desolaet was en⁺ niet weerdt om bewaeren: ende dat meest omdat Ducdalbe daer geen scuylplaetse vinden en soude. Ende op den 6 quamen de groote oerloechscepen, die so langhe ontrent Saftingen gelegen hadden wederom tot Antwerpen ende de soldaten trocken af op de dorpen ende dit eensdeels omdat se geen middelt en saghen om de stat Middelborch te spysen, ende oock om de stercke coude; so dat het ys begonde in de rivire te dryven,⁺ dat de scepen soude bedorven hebben. Maer op den 8 dach met der mane eclipsiale veranderde 't in warm weder, anders hadden de Spaengiarden tot Utrecht, Haerlem en in den Hage liggende, voer hen genomen alle 't plat landt van Hollant af te branden, want de wateren waeren scier⁺ sterck genoch om over te ryden te voete en te peerde; want het verdroet hen seer dat se geen steden meer en conden cryghen. Uyt welcker vreesen sy alle de beesten voer eerste in de steden deden brenghen, en van vuel kercken stallinghen maeckten, tot dat het verandert was.

+ Rommerswael verbrant doer dygen inwoonders.

+ De uytgevaren scepen comen weder tot Antwerpen, te weten, de groote.

+ Met den couden vorste meynden de Spaengiarden het plat landt in Hollant af te branden.

+ De orloechscepen gevlucht synde in de rivire die van Bergen compt, doen noch al proeven om Middelborch te ontsetten maer al te vergeefs.

[17 December 1573]

Ende op den 17 dach deser maent hoorde men weder dapper scieten ende dat was dat wederom die cleyn orloechscepen, die tot Bergen ingedreven waeren, geerne hadden uytgevaren om Middelborch te spysen, maer werden al wederom ingejaecht ende men moeste de gelaeyen scepen ontladen. En dat om dat het graen bederven woude. Ende daer werden sommige sculdenaren op bewesen, die aen Ducdalf hoefmeester ten achter waeren, want Dom Lowis, den nieuwen goevernuer, hadde alle des conicx sculden die Ducdalbe gemaeckt hadde t' synen laste genomen. Ende⁺ op den 18 dach December werden tot Antwerpen wederom vuel cleyn scepen gearresteert om ter orlogen bereyt te worden, ende dat doer bevel des nieuwen goevernuers, hoewel nochtens de fame was loopende, dat hy de landen in vrede wou setten. Ende den hertoch van Arscot wou⁺ na Hollant als ambesaet aen den prinsche van Oraengien seynden. Maer nou de groote scepen van orlogen hier waeren en de cleyne te Bergen, so was 't van noode weder cleyne te bereyden, want die en conden niet wederom by een geraecken. Maer 't en was in mynen sin niet dat hy vrede sochte, want syn wapen en wese dat niet uyt, hoewel hy vrindelyck genoech siet. Syn wapen waeren 2 wolven elck bytende in een⁺ scaep; ende des paus wapen tegenwordich was een vliegenden draeck; ende is des paus voervechtere ende exponeren syn wapen, dat hy een voerstander der Cristenen is tegen alle wolven. Maer ick geloof eer dat hy een vervolger der rechter Cristenen syn sal. Den tyt sal 't leeren. De heer can een wolf in een scaep als Paulus bekeeren ⁽⁷³⁾.

+ Tot Antwerpen doer bevel van den nieuwen goevernuer Dom Lowis werden nieuwe scepen gearresteert.

+ Daer liep fame van peyse sed ego non credo.
Van Dom Lowis en des paus seer eerlycke wapens.

+ De paus hiet Bon Compangnie, van Bolonen geboren.

(73) Gachard, op. cit., p. 437. - De persoonlijkheid van den nieuwen gouverneur, Mendoça, p. 170.

[p. 273]

[18 December 1573]

⁺ Item op den 18 dach vertrock Ducdalbe uyt Brusel op Namen en so al voorts na Spaengien met ontrent 300 ruyteren ende met Vergas, een van synen bloetraet ende met Boulee synen royroede, in wiens plaetse oock eenen ander gecosen was. Ende Ducdalbe werdt gedragen in een wagen oft osbaer om syn outheyt en moest nou so slechtelyck de landen verlaten; ende een ander sou die voorts comen winnen, niet teghenstaende dat hy in vuel boecken heeft laten uytgaen, dat hy die al gewonnen heeft. Maer die regieren wil doer gewelt en tirannye, wat hy den eenen dach wint, dat verliest hy den anderen ⁽⁷⁴⁾.

⁺ Item deestyt was den borgemeester van Middelborch met noch eenen capiteyn tot Antwerpen gecomen synde, huerder viere, met eenen scuyte uyt Middelborch gevaren over de ondiepten by nachte, om haer clachte mondelingen te doen aen desen nieuwen goevernuer in wat benautheyt sy waeren van honger, al hadden sy onlancx 500 veerdelen terwe gekregen; wat hulp (was) dat voer 2.000 soldaten sonder de borgerye, ende alle ander saet, catten, peerden, honden was oppe. Ende een veertel terwe goude daer 60 gulden, als die te crygen was oft sekretelyck brocht werdt. Maer daer was luttel borgerye in, mits die al verloopen en som al gestorven waeren; maer noch vuel vrouwen, maer bedurven vuel van honger; de fame was dat er dicwils kinderen verloren werden, die men vreesde dat de soldaten aten. Ende haeren overste mons. Mondragon en wilde 't niet overgeven tot den lesten man en de benautheyt was er groot; huerder was er 4 in een scuyte uytgevaeren, maer de scuyte was gesien en uytspringende op de ondiepten, waeren de 2 gevangen ende de 2 andere (een paar woorden afgesneden).

⁺ Ende ontrent deestyt te weten den 17 December is den edelen prinsche van Oraengien, Wilhelm van Nassou, met 18 oft 20 oerloechscepen uyt Hollant gecomen in Zeelant tot Vlischinge, dewyle Middelborch in den meesten hongersnoot, was in syn handen moeten overghegheven worden,⁺ welck de gemeynte die weynich was, wel hadde willen lange doen, maer de soldaten waeren haer meesters. Ende hy was tot noch toe in Zeelant niet geweest. Syn scip was so seer ryckelyck verciert en behangen, al hadde hy eenen keyser geweest. Ende de ander so seer geweldich, dat se vrywel een groote ermeye souden hebben derven aentasten; ende aencomende so scoten de ander orloechscepen sonder getal van Vlissingen en Ter Vere so seer vreeselyck, by 2 uren durende. Ende daer na speelden de trompetten en claretten dat het een vruecht was om hooren. Ende hadden oock langhe om syn compste in Seelant geroepen. Ende terstont⁺ quamen sommighe voer Bergen op Zoom scietende, ende die vyanden uyt eyschen ende die van Bergen hadden alle dese vruecht wel van verre gesien en gehoort; ende des prinschen scepen toonden daer sommighe quartiren van gedoyde verraders, maer tot sulcx werdt den prinsche gedrongen; uyt der naturen was hy vuel te bermhertich, goedertieren

+ Hoe Ducdalbe de landen latende na Spaengien is reysende.

(74) Gachard, op. cit., p. 438. - Een algemeene beschouwing over de regeering van Alva, bij Gossart, op. cit., p. 297.

+ Van de groote benautheyt in Middelborch. Catten, honden eten. Compt den burgemeester selfs clagen.

+ De prinsche van Oraengien compt met groote blyscap in Zeelant.

+ Ende groote wysheyt en goet leven werdt hem toegescreven.

+ Sommige soldaten van Bergen comen weder tot Antwerpen.

[p. 274]

en wys. Ja, men screef hem alsulcken wysheyt toe, dat veule seyden, dat hy den tweeden Salomon was ⁽⁷⁵⁾.

(75) Over de gebeurtenissen in verband met het beleg van Middelburg, Groen, Archives, t. IV, ab. p. 300, 305, 306 et 307.

[20 December 1573]

⁺ Ende op den 20 in der nacht quamen vuel soldaten van Bergen op Zoom en werden geleedt op de groote orloechscepen, want hoe wel daer oock orloechscepen genoech waeren, en dorsten sy tegen de groote menichte niet uytvaren: en de groote scepen moest men oock bewaren.

Ende deestyt werdt er over alle landen tot loff en eere van den prinsche van Oraengien een liedeken gesonghen, en op alle instrumenten gespeelt en sonderlinge op de scepen.

Wilhelmus van Nassouwe, ben ick van Duytschen bloet
Den vaderlandt getrouwe ben ick tot in der doot.
Een prince van Oraengien, ben ick vry onvervaert,
Den edelen conick van Spaengien heb ick syn eer bewaert.
In Godts vreese te leven heb ick altoos betracht
Daerom ben ick verdreven, om landt en lieden bracht.
Maer Godt sal my regieren, als een goedt instrument
Dat ick sal wederkeeren, al in myn regiment.

In alsulcker maniren waeren er vuel clausen en seer goede resolutie alhier te lanck om te verhalen. Ende tot Brusel, daer nou den nieuwen goevernuer in syn residentie was, was een refereyn vraechwys gespelt,⁺ of desen den Messiam was, die de landen sou verlossen of dat sy noch een ander waeren verwachtende ⁽⁷⁶⁾.

+ Sin van het liedeken dat tot lof van den prinsche van Oraengien scier in alle de Nederlanden werdt gesongen.

+ Van Messiam.

(76) Zie over het ‘Wilhelmus’, Blok, Willem de Eerste, Prins van Oranje, op. cit., t. I, p. 195.

[23 December 1573]

⁺ Item op den 23 dach December so quam Dom Loduwyck den nieuwen goevernuer, die men ‘groothooft’ noempde binnen Antwerpen met ontrent 200 peerden ende voorts hellebardiers en hertsiers van die Ducdalbe tot⁺ synen state heeft gehadt. Ende daerby was de heere van Berlaymont ende de hertoghe van Aerscot, monsr. de Lalaine, Siapin Vitellus, ende de heer Beavois, capiteyn generael om Middelborch te ontsetten. Ende dit waeren se bycans alle die meeste die 't hoff volgen van al de Vliesch heeren; de reste syn gestorven en van Ducdalbe gedoyt. Ende dit geheel jaer en bedreef men tot Antwerpen niet dan raet houden hoe men middel sou mogen vinden cm Middelborch te ontsetten, daer quade middel toe was; want daer was seer luttel gewillich scipvolcx ende vuele bootsgesellen, die men hier van Duynkercken gesonden hadde syn meestel oock doer quaey orden en betalinge verloopen. Ende noch werdt in 't eynde van desen jaere een proeve gedaen om Middelborch sonder gewelt met scuyten by nachte te spysen, so van hier, van Bergen en van Duynkercken, maer het failgierde al; sy werden verjaecht en gevangen, want de Zeelanders hadden de menichte der oerloechscepen en fluer van scipsvolck, ende besetteden het geheel landt van Walcheren so rontom, dat er niemant aen en conde. Ende de benautheyt was groot daerbinnen; men seyde dat mons. Mondragon als overste daer in de

+ Dom Lowis den goevernuer compt in Antwerpen.

+ Hoe men met scuyten de stat van Middelborch socht te spysen sonder gewelt en van den hongersnood.

[p. 275]

kermende vrouwen in kelders slote en daer liedt sterven. Ende hadde deestyt 3 mannen te peerde cregen, die hy terstont dede hangen; maer syn eygen soldaten stalen hem een peerdt, dat se aten en cockten waerom den principalen daeraf daerby dede hangen. Maer des al niet tegenstaende werden d'ander 3 met den naesten nacht met gewelt gestolen en geten ende grimmende van quaetheyt en dorst hy daer niet meer toe doen. Maer seyde wel: ‘Als er noch menschen 't eten syn en is 't geen hongersnoode’. Ende daer werden dicwils kinderen verloren, die men vreesde dat de soldaten aten, maer ick dencke dat se secretelyck ter stat uytgedaen werden: maer de noot was groot genoech ⁽⁷⁷⁾.

⁺ Dit eynde des jaers 1573 was seer werm tegen natuere, so dat scier alle boomen botten ende bladeren creghen, ende was tot noch toe desen winter geen sneeuwe gevallen, dan eenen stercke koude vorst in November; het coren goude so in Brabant, Vlaenderen en Gelderlant al 3 gulden, maer de Hollanders, mits sy 't van Oostwaert creghen hadden 't beter coop.

(77) De intrede van Requesens te Antwerpen, A.C., p. 253 (geplaatst op 23 December).

+ Van de wermte des jaers.

[26 December 1573]

⁺ Op den tweeden kersdach gebuerde 't tot Zurich in Switserlandt, dat vuel oeyeveers over de stat vliegende so vochten, dat het bloet ter neder viele: ende sommighe vlogen soo leege dat se met cluppelen werden dootgeslagen; daerna aen 't sitten comende op de huysen, maeckten alsulcken gecleppen dat het wonder was en daerna regende 't buyten stat scoon bloet.

⁺ In 't eynde van desen jaere was er twiste in Vranckeryck om groote scattinge ende nieuwicheden, die de Italianen daerop brochten, mits sy den conick met menichte van gelt te leenen doer den grooten interest op aten ende sy waeren grootelycx in 't hoff geacht by des conicx moedere, dwelck een Italiaensche vrouwe was.

+ Van vuel oeyveers vechtende tot Zurich.

+ Twist in Vranckeryck om de Italianen om haer scattingen.