De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 264]

September.

[1 September 1573]

⁺ In 't eerste van deser maent heeft den prinsche van Oraengien gecomen tusschen Geertruydenberge ende Breda op een sterck huys oft slot genoempt Oosterhout, aensiende van verre syn stat en hoff van Breda. Sommighe seyden dat hy daer eenen nacht geslapen hadde, denckende daer noch eens weder in te comen.

+ Den prinsche hebbende Geertsbergen in compt persoonlyck tot Oosterhout en aensiet syn stat van Breda en meynde Bergen in te nemen.

[2 September 1573]

Ende op den II. dach Septembris dede den prinsche van synentwegen de stat van Bergen op Zoom beclimmen ende sonder beletsel van eenen⁺ mulder, sy hadden mogen victorie hebben. Maer die werde 't siende en riep alerm tot den soldaten ende 't was so verre, dat er alreede twee vendrechts op de wallen waeren; maer eer sy alweder afgeraeckten verloren sy vyf mannen.

In 't eerste van deser maent waeren die van Amsterdam, daer grave van Bossu overste af was, uytgevaren teghen die van Enckhuysen, met alle haer oerloechscepen ende met oock de gene die Ducdalbe gebruyckt heeft op 't Haerlemmermeer, want sy nou gemackelycker uyt conden; wandt de oude scepen met steenen gelaeyen, die de Enckhuysers voer haeren stroom gesoncken hadden, opdat er maer een t' seffens en soude uytcomen, oft uytgecomen synde, qualyck weder in hen cot souden connen, gelyck de Zeelanders oock op de rivire van Antwerpen gedaen hebben hier te voren, die waeren deser tyt met den stercken winde of te sterckeren stroom verdreven. Maer sy haelden victorie gelyck Beavois op Zeelandt gehaelt heeft, ende claechde van te luttel volcx op syn scepen te hebben, dies men terstont de scepen weder repareerde. Ende Ducdalbe sach de batalie van eenen hoogen toren, wel siende dat hy niet en conde doergebreken ⁽⁵⁷⁾.

In d'eerste van deser maent was tot Antwerpen grooten roep van peys te maken ende men forierde alle de stat doere: 't scene de staten van den lande souden hier comen en dat Ducdalbe hier haest syn soude. En dese fame quam doer brieven, die men seyde dat uyt Spaengien comen waeren. Ende des niet teghen staende, so voeren op den 14 dach 40 cleyne orloechscepen van Antwerpen vol soldaten; men seyde dat men se op het landt van Ter Goes sou setten om dat te bewaeren tegen de Zeelanders van Vlissinge, die daer somwijlen 't goedt uyt der scuren haelden en weder voer een belegge sorchden. Maer 't en was dat niet; sy hielden die op de rivire liggen; maer op den 18 dach brack het fenyn uytte binnen⁺ Geertruydenberge, alwaer een capiteyn van den prinsche van Oraengien werdt dootgesmeten van d'ander capiteynen ende soldaten, mitsdien sy een verraet aen hem merckten, mitsdien hy in d'ooghe was, hoewel den prinsche van Oraengien hem alle dinghen betroude, mits hy hem van joncx opgehouden hadde. Maer de trouwichheyt en hadde hy in 't voerleden jaer in 't belegghe van Ter Goes niet bewesen, so ommers

+ Batalie op de Zuerzee tusschen Amsterdam en Enckhuysen.

(57) Groen, loc. cit., p. 194 en 195. - Gachard, op. cit., p. 412. Aangaande den tocht van Boussu, Mendoça, op. cit., p. 142. - Ter Gouw, op. cit., p. 104. - Ook, Anteykeningen van Broer Hendrik van Biesten, p. 455, De Dietsche Warande, dl. VIII, Amsterdam, 1869.

+ Een verrader ende capiteyn met name Ceres werdt in Geertruydenberge dootgesmeten, die de prinsche meynde te leveren, ende hier riep men dat er peys voerhanden was.

[p. 265]

andere aen hem wel gesien hadden, dat hy de stat wel gewonnen sou hebben, hadde hy gewilt; maer ter contrarie de stat hy nachte selve dede poeder en provisie. Ende nou waeren er eenige soldaten van Ducdalbe gecomen tot Oosterhout ende hy en wilde niet toelaten die te slaen. Ende so sy hen sloegen meynde hy eenige brieven op te eten, die hy by hem hadde en van Ducdalbe comen waeren. Ende doen sy dat saegen smeten sy hem doot ende sleypten al de stat doere en wirpen hem ten leste als eenen hont uyt der stat. Aen d'inhout der brieven sagen sy, dat hy meynde den prinsche van Oraengien noch eens tot Oosterhout te brengen, die men daer subyt soude omringt hebben en daertoe hielt men dese soldaten op de rivire om subyt ontrent Bergen uyt te setten en derwaerts te trecken; en van Breda desgelyck; ende soude also den prinsche met cracht tot Antwerpen gebrocht hebben en daer ombrocht. En dit soude den peys en vergaderinge der staten geweest hebben.

[19 September 1573]

Ende op den 19 dach quamen de soldaten met de 40 scepen wederom sonder iet uytgerecht te hebben ⁽⁵⁸⁾.

Ende nou openbaerde 't oock wat brieven dat uyt Spaengien comen waeren, waerom men den 21 dach de groote clocke luyde, en was om des⁺ conicx geboren sone, den tweeden by dese coniginne. Deestyt hoorde men hoe dat er wederom een accoort gemaeckt was in Augusti voerleden in Vranckeryck tusschen die van Rotsiele, dat belegert was, Nismes en Montauban en andere steden van der religie, confirmerende wederom den selven peys, die voer de moort was: elcx syn religie vry; dit was omdat 't conicx broeder na Polen sou trecken om die crone te ontfangen ⁽⁵⁹⁾.

⁺ Op den 19 dach September is capiteyn ende grave van Bossu wederom van Amsterdam uytgevaeren na Enckhuysen, meynende onder het batalieren dat de Oostersche vlote die op de zee lach voer 't gat van Enckhuysen, geladen meest met coren, dewyle doer varen soude op Amsterdam na ouder gewoonte; also dat die Enckhuysers en de ander oerloechscepen, die uyt Zeelant en uyt Den Briele haer te bate gecomen waeren op beyde syden moesten omsien, want die Oosterse hadden liever t' Amsterdam dan t' Enckhuysen geweest, want 't goedt behoorde aen vuele van Amsterdam. Maer als sy sagen dat men er 2 dagen dapper vochte, ende dat die van Amsterdam niet en voorderden, maer groote scade leden en vuel volcx verloren werdt aen beyden syden; ja, soo sommige segghen, dat de zee bloedich werdt siende, ende dat de coopvaerders sagen dat se tot Amsterdam niet en conden somen sonder in groot peryckel van genomen te worden, en dat men dan 't goedt en scip sou confisqueren, so leyden sy tot Enckhuysen willich aen. Ende doen die grave van Bossu als admirael dat gewaer werdt, so weken sy na Amsterdam met verlies van eenige scepen en vuel volcx.

(58) Betreffende de moord op den verrader, kapitein Erras, A.C., p. 252. - Bedoeld is hier kapitein Tseraerts, van wiens schuld Oranje niet overtuigd was. Groen, Archives, o.c., p. 203 en 212.

+ Eenen sone wordt den conick van Spaengien geboren.

(59) Over de onderhandelingen tusschen koning en Protestanten gevoerd, en het afsluiten van het edikt van Boulogne, (Juli 1573), tevens over de verdere besprekingen, Lavisse, op. cit., p. 141 en volg. Het vertrek van den hertog van Anjou naar Polen zou einde September plaats hebben.

+ Die van Amsterdam varen wederom uyt tegen die Enckhuysers en meynden eene vlote corens in te halen.

[25 September 1573]

⁺ Op den 25 dach gesciede 't dat een Spaensch capiteyn en cruysheer

+ Een Spaensch capiteyn berst van quaeheyt.

[p. 266]

tot vechtens toe vuel woerden hadde tegen een scipper der selver oerloechsscepen van Antwerpen ende omdat hy hem sach vermeestert en syn thoren niet en conde wreken, berstede hy van binnen en, bloetspouwende, so viel hy doot ter eerden; so lief hadden sy de Nederlanders al waeren sy in haeren dienst.

In 't eynde deser maent werdt de benautheyt in Middelborch so langs so meerder, want al was capiteyn oft colonel Mondragon daer met 2.000 Walen incomen, de victalie was weynich die er ingecomen was oft die se by nachte al te met uyt het landeken van TerGoes conden crijghen ghen, want de scuyten werden dicwils genomen ende mits dien de Guesen Ermuyden nou belegert hadden, so conden sy 't noch min cryghen. Also dat Mondragon begonde de borgeren uyt te jagen, die van honger kermden; maer die van Vlissingen dreven se wederom, doerdien sy haer stat niet en wilden overgeven al eer Ducdalf daer gernisoen in hadde.

⁺ Item in dese Francfoortse merckt hoorde men, dat het silverwerck van den prinsche van Oraengien te coope was; een seer scoon tresoor, om daer mede ruyteren en knechten aen te nemen en den crych te voorderen. Ende alle 3 syn broeders Jan, Hendrick en Loduwyck waeren daer gesien, maer 't en werdt noch niet vercocht. Ende was een teeken dat men 't socht te beleenen en een teeken, dat syn macht cleyn was teghen den machtigen conick van Spaengien te orloghen, maer dede hem vuel leets en met Godts hulpe, al wat hy conde ⁽⁶⁰⁾.

⁺ Item deestyt is Duc de Medina die een jaer oft meer in dese landen is geweest, (over zee comende ende onder Vlissinge syn scepen sach nemen en verbranden en hy met een scuyte te Sluys aenquam) nou wederom na Spaengien te lande getrocken, doer Vranckeryck, sonder in eenigen dienst oft gouvernement te treden, daer hy nochtans om gesonden was. En Ducdalf sou na Spaengien getrocken hebben, maer hy en begeerde 't niet te aenveerden; en nou was de spraeke dat er noch eenen anderen op de compste was om de landen met liste te bedrieghen, 't gene dat Ducdalbe met gewelt, wreetheyt en tirannye niet doen en conde ⁽⁶¹⁾.

Deestyt is tot Putiers op een bancket twist geresen tusschen den edeldom om eenige voergaende troubelen om saecken der religien aengaende, also dat er zes dootbleven, waeruyt men vreesde, meer volgen soude. Maer den peys in Augusti besloten bleef noch in crachte, mits dat dit maer een vechterye en was, in een camer gesciet; en 't was voerhanden dat des conicx broedere soude na Polen trecken.

+ Het silver den prinsche van Oraengien toebehoorende quam tot Francfoort in de merckt te coope.

(60) Bij Ter Gouw, op. cit., p. 111 blijkt dat Boussu rond 23 September terug te Amsterdam was.

+ Duc de Medina treckt weder na Spaengien sonder iet uyt te rechten.

(61) Dit was reeds in 1568 geschied. Zie P.J. Blok, Willem de Eerste, Prins van Oranje, p. 183. Amsterdam 1919 (Nederlandsche Historische Bibliotheek, XI).