De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Junius.

[7 Juni 1573]

⁺ Ende op den 7 dach deser maent quam de tydinghe hoedat de orloechscepen die nou een maent en meer onder het casteel van Rammekens by Vlissinghen geleghen hadden, waeren doer gevochten met capiteyn⁺ Beavoys en waeren in 't beginsel der rivire van den Scelde by een plaetse genaempt Ter Neusen. Ende tot Antwerpen waeren 5 oft 6 scepen ter orlogen wat opgerust, die men wel langhe derwerts gewenschet hadde, synde geladen met vuel provande; maer sy sagen quade middelt ende oock waeren de soldaten onwillich; maer op den 8 dach moesten sy voorts, als men hoorde dat het versekert was dat de scepen behouden waeren. Maer sy moesten de Walen elck 3 gl scencken om gewillich te maken, want de scepen waeren noch niet sonder noot. Want sy hadden een seer groot scip mede overbrocht doer den bequamen wint die sy sagen, welck men noempde ‘den grooten Boscheyer’ daer Duc de Medina mede was overcomen uyt Spaengien; en dat scip was so groot dat het niet dan met den alerhoochdsten water en conde varen; so moesten sy daer noch al wat om vechten. Ende op den 9 dach quam Beavois in Antwerpen ende op den 10 en 11 dach begonden de scepen aen te comen sonder eenighe victorie; dan brochten sommighe Spaengiarden uyt Zeelant mede overe. Ende in die plaetsen waeren Walen geleedt, maer 't was te duchten, dat het ten lesten sou moeten overgelevert worden. want het seer benaut was en te vuel ongelegen om te connen victalieren; 12 orloechsscepen waeren er achter bleven met vuele scoon gescuts, ende Beavois den capiteyn treckt naer Nimmegen by Ducdalbe, om noch eens weder met vuel scepen op Middelborch te varen, vermetende hem dat te ontsetten ⁽³⁶⁾.

⁺ Ende deestyt was het conickryck van Polen sonder conick ende haer gesanten gesonden in Vranckeryck aen des conicx outste broedere met name Henricus, dien sy de croone des rycx presenteerden, daer vele in verwondert waeren, dat sy sulcken noorder cosen tot eenen conick, want hy met Mons. Gwise waeren de meeste commanduers van de Parysche moort. Maer hy was cloeck ter wapen en altoos te velde in syn broeders plaetse ende de cloeckheyt sagen de Polacken geerne. Ende haer crone en versturf op geen bloet, maer mochten altoos kiesen na de aflyvichheyt, die 't haer beliefde. Alle welcke Poelsche gesanten met haeren state tot

+ De orlochscepen van Antwerpen comen weder uyt Zeelant.

+ Den grooten Boscheyer comt mede uyt Zeelant.
Beavoys compt mede uyt Zeelandt.

(36) Van Meteren, op. cit., p. 167. - A.C., p. 250.

+ Des conicx broeder van Vranckeryck wordt versocht tot conick van Polen.

[p. 253]

Parys seer triompheerden, maer onder de gemeynte was hongersnoot ende monsr. was in den leger voer Rotsielle, daer se henen toghen ⁽³⁷⁾.

Ende om weder te comen tot onsen belegghe van Haerlem, naer onse gewoonte, in 't beginsel van elcke maent, so is 't te weten dat Ducdalfs volck op een hooge catte, die sy voer de stat van Haerlem gemaeckt hadden, op den 1 dach deser maent 10 persoonen gehangen hebben, ten aensiene van die van der stat.

(37) Lavisse, op. cit., p. 139. - Den 9ⁿ Mei had de verkiezing plaats van den hertog van Anjou, doch eerst in Juni bereikte hem het bericht.

[3 Juni 1573]

Den 3 Juny werdt van de vyanden een stormhuysken aen vier masten opgetrocken achter en boven over met busgaten, maer na dat se 2 male gescoten hadden, soo scoten die van Haerlem de touwe in stucken en het vielen de buschcieters van boven neder en het huysken bleef oversyde hangen wapperen.

⁺ Ende terselver tyt is er een wielmacker en 2 posten die sommige duyven mede namen, uyt Haerlem na den prinsche van Oraengien gereyst⁺ om ontset te hebben, want de noot begonde groot te worden in der stat, hoewel dat sy menich vroem feyt bedreven ende neerstich waeren, so wel in 't graven als in 't uyttrecken om menige scermutsinge, die hier niet al verhaelt en worden; want op den 6 dach waer't geordineert, dat de borgeren voordaen moutekoecken eten, maer de soldaten haer pont tarwen broots als vore. En dien dach scoten de vyanden op de stat XXVI scueten; corts daerna quamen sommige duyfkens in de stat met brieven en beloefden ontset en oock eenige sonder brieven. Ende de vyanden deden dagelycx vuel neersticheyt om de coeyen van Haerlem, die buyten stat ter weyden gingen te stelen met scermutsingen.

In dese maent werdt er gelt in Haerlem geslagen, dat maer de helft weerdt was.

+ Van Haerlem.

+ Gelt van cleynen valuer geslagen in Harlem.

[15 Juni 1573]

Den 15 Junius deden de Spaengiarden een myne springhen en meynden met dien smoock te comen stormen, maer merckende dat men op haer acht hielt, trocken af.

[16 Juni 1573]

Den 16 dach hebben sy weder een stormhuysken opgehangen.

[17 Juni 1573]

Den 17 Junii is monsr Serraets en Gontyn met sommige haeckgescutten na de Fuyck geconvoyeert, by hen hebbende eenen corf duyven, en den 18 dach bracht een duyve de tydinge dat den prinsche tot Leyden was en den heere van Batenborch tusschen Amsterdam en Utrecht om den leger van Ducdalbe de victalie te beletten en dat men de sake voorderen soude.

⁺ Ende deestyt werdt er binnen Haerlem noch een binnewal begonst van Sinte Margrieten tot Sint Jans poorte en werdt voleyndt; maer de ermoede begonde te comen, so dat men peerdenvleesch en coeyenhuyen begonde te eten.

+ Een binnenwalle binnen Haerlem gemaeckt.

[25 Juni 1573]

Den 25 dach scoten die van der stat met een cortou dry oft viermael doer het opgeheven stormhuysken.

[27 Juni 1573]

⁺ Den 27 en 28 in der nacht trocken wel een duysent mannen met

+ Uyterste noot.

[p. 254]

hemd na de Fuyck, maer so sy geen scepen en vernamen van den prinsche quamen sy troosteloos weder in de stat.

[29 Juni 1573]

Den 29 werdt gepubliceert, dat elck borger den gecommiteerden souden toonen alle haere provande, die anders de soldaten onder 't decsel van dien sommige huysen plonderden. Voorder willen wy segghen, wat wy hier tot Antwerpen van ander gewesten vernamen, maer sou men alle de luegenen roeren, die er van Haerlem en van den leger geseet hadden, men soude vuel papiers behoeven.

⁺ In desen tyt so was 't in Vranckeryck so grooten dierte ende sonderlinghe ontrent Parys, dat men hoorde dat een viertel terwe goude 30 fransse guldens. Den leger die voer Rotsielle en Sensar lach bedorfs vele ende⁺ en rechteden niet uyt; dan d'een roofde, d'ander verbrande, ende vuel verjaecht en verermt volck quam al tot Parys. Men hoorde dat den cardinael van Loreynen tot Parys alle dagen wel 5.000 menschen 2 cleyn broykens gaf, daer toe noch een liart oft ortken. Maer 't en mocht niet helpen, so dat die erme wel riepen tot den conick, die hem tot Parys hiel: ‘Doyt ons gelyck men de Hugenoosen vermoort heeft om uyt der ellende te syn’. Maer men hoorde dat noch eer den oost quam, dat er eenige dagen waeren dat ryck noch erm geen broot om goudt en conden cryghen. 't Is oock te beduchten dat de goede Godt die scandelycke moort noch met der tyt wreken sal. Daer was spraeke dat 40 mannen uyt Parys geloopen waeren om broot te soecken ende ten lesten een oven vol heet broots vonden en dat doer grooten honger so heet aten, dat se alle oft meest alle verslickten en storven ⁽³⁸⁾.

Ende deestyt was er een groote fame van groote gereetscap, die den prinsche van Oraengien maeckte om Haerlem te ontsetten, te water en te lande, daerin die van der religie overal groote hope in hadden, ende oock mede meest die van der stat. Somtyts was de fame desen dyck, dien dyck is Ducdalbe afgenomen, hy wordt selfs in synen leger benaut, den prinsche die treckt selve met vuel van den staten van Hollant te velde en soo voorts; maer alle en quam daer niet af.

⁺ Item deestyt werdt in 't dorp van Tillenborch eenen secretaris met 2 van Ducdalfs heeren vermoort van de Guesen uyt Bommel oft daeromtrent gecomen, nemende oock alle de brieven die sy by desen vonden met hen, want hy was van Nimmegen gecomen, hebbende by Ducdalbe geweest. Ende so men hoorde was desen secretaris uyt Vranckeryck gecomen, gesonden van des conicx van Spaengien ambesaedt, die daer altyt is in⁺ 't hoff liggende, om te comen raet halen aen Ducdalbe, mits sy in Vranckeryck wederom van sinne waeren met den Huygenoosen te peyseren, want doer de seer groote dierte en conden sy den orloghe niet volvuren. Uyt dese brieven, die by de doyen gevonden werden, liedt men den druck in Hollandt uytgaen, als dat het scene dat Ducdalbe sou bekent hebben, dat hem alle de Nederlanden syn ten beste ghegeven ende bevel heeft

+ Van seer groote dierte in Vranckeryck en sonderlinge ontrent Parys.

+ Coren 30 gulden.

(38) Voor Haarlem, zie Van Meteren, op. cit., p. 151 en volg. - Gachard, op. cit., ab. p. 366. - Mendoça, op. cit., ab. p. 105. - Met Sensar is hier bedoeld Sancerre, dat door La Châtre belegerd werd.

+ Eenen secretaris van de Guesen vermoort. De secreten die men by hem vonde in eenige brieven werden in Hollant gedruckt

+ D' Inhout der brieven was haer gewelt dat se deden en doen mogen.

[p. 255]

alle overheyt van den prinsche af tot den dekens van allen ambachten toe die in den troubelen tyt in officie geweest syn ende de beeltstorminghe ende predicatien niet belet en hebben, souden gedoyt worden, ende dat de eene des anders buel sou syn. Nou ick geloove voer d' eerste dat die van Hollandt wel wat meer daertoe versiert hebben dan des inhouts brieven geweest is, om de herten der menschen tegen Ducdalbe te verherden. Dan nochtans wat siet men anders, dan oft het so waere, want Ducdalbe laet syn volck stelen, rooven, scoffiren, moorden en branden, al so sy willen, so dat sy geen overheyt in desen lande en ontsien, maer selve die na haeren wille meynen te regieren, so wel in geestelycke als in weerlycke saecken. Ja hebben, so vele gelooven, eenige Spaengiarden oft die de Spaengiarden syn toegedaen d' beginsel der troubelen gesocht ende eenige gehuert, die op de wegen en passagien de beelden hebben gebroken, gelyck ick gesien hebbe, dat een verloopen paep, die om eenen dootslach sommighe jaeren geleden onthalst werdt, tot Antwerpen op de Meerebrughe bekende openbaer, dat hy in den jaere 1565 oft 1566 het cruyseficx aen 't gericht buyten Antwerpen afgeworpen hadde, ende daertoe gehuert was. Waertoe diende sulcx anders dan om die van der religie te besculdigen aen den conick ende daerop strenge plackaten te verkrygen, waerduer sulcx Godt verdroten heeft. Ende die van der religie syn toegenomen ende hebben 't al uytgeroeyt, maer syn haer oock te verre te buyten gegaen ende vuel gewelts aengerecht, dwelck geen Cristenen betaemt; syn nou daerover weder gevallen onder Ducdalbe en ander tirannen handen; ende in 't jaer 1571 zyn diveersche staten van den lande in Spaengien by den conick gereyst om de groote scattinge, die Ducdalbe was eyschende te aboleeren, welck sy vercregen en Ducdalbe scorsse't oock het tyranniseren. Maer is te duchten dat sy al maer en wachten na bequament tyt, op dat de landen niet al t' seffens oproerich en worden, want Hollant en Zeelant hem nou genoech met orlogen te doene geeft ⁽³⁹⁾.

(39) De klachten over de wanregeering van Alva, het baldadige optreden der soldaten zijn algemeen.

[16 Juni 1573]

Op den 16 Juny gesciede 't tot Antwerpen in de Scipstrate, dat eenige Walsche soldaten den borger ten huys uyt joegen en doer dronckheyt spyse en dranck ter vensteren uytwirpen, waerdoer ten lesten de borgeren gebueren daer invielen, die uytjoegen en vier doyt sloegen. Den goevernuer der stat, heer Frederick Champanie, broeder des cardinaelen Granvelle, socht noch in 't goede aen maer mogelyck oock doer oochluyckinge, want Granvelle is fondatuer aller deser troubelen. En voerwaer in 't plat landt doen de soldaten wat se willen, al souden sy de mans met der ooren aen der dueren nagelen, dewyl sy vrouwen en dochteren scoffiren ⁽⁴⁰⁾.

(40) Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 371. - Brief van Champagney in dato 12 Juni.

[20 Juni 1573]

⁺ Ende ontrent den 20 Juny, so was capiteyn Beavoys van Nimmegen weder tot Antwerpen gecomen, hebbende consent en bevel van Ducdalbe de orloechscepen weder op te rusten, so sy begonden ende vuel cleyne daer-

+ Capiteyn Beavoys synde van Ducdalbe geautoriseert bereydt nieuwe scepen tot Antwerpen om Middelborch te ontsetten, die dagelycx om onderstant screven.

[p. 256]

toe om over de ondiepten te varen, vermetende deselve Beavois hem Middelborch ontset te doen ende Walcheren geheel tot gehoorsaemheyt te brengen, ordinerende nou met geen Spaengiarden oft luttel te willen dit werck te beginnen, die des scipscrych niet en verstaen, hebbende vuel⁺ scippers willen dwingen te varen na haeren sin. So was syn intentie niet dan met gewillich volck voorts te varen en daertoe Nederlanders te gebruycken, beginnende oock het groot scip, dat Ghielis Hoffman, een machtich coopman begost hadde te bouwen, op te maken om ter orlogen te gebruycken, 'd welck hy liever hadde te abandoneren, dan tot 's conicx dienste op te bouwen ende gaeysie der af te verwachten ⁽⁴¹⁾.

+ Het lanck hooft van Middelborch van de Guesen ingenomen en Wacken blyft doot.

(41) Over den koopman Gielis Hofman, ook Hooftman, zie L. van der Essen, Episodes de l'histoire religieuse d'Anvers, op. cit., p. 28.

[23 Juni 1573]

Ende op den 23 dach quam de tydinghe hoe die van Vlissingen en Ter Vere het lanck hooft van Middelborch hadden ingenomen om welcx te beletten mijnheer van Wacken als die Beavoys daer tot eenen goevernuer gelaten hadde, was uytgecomen met sommige andere en is gebleven oft over doot gequets. Ende Ermuyden werdt oock te water beleydt, sinckende sommige gruysscepen in de vaert op Middelborch, also dat het te beduchten was de stat verloren sou gaen eer er nieuwe scepen bereyt souden syn. Ende 't casteel Rammekens en conde niet vuel uytrechten, mits Vlissingen en Ter Vere eendrachtich daer tegen waeren ⁽⁴²⁾.

⁺ Ende deestyt hoorde men dat die van Amsterdam die met Oosters coren plegen alle de landen te versien selve corensgebreck begonden te hebben, mits dat sulcx doer die van Enckhuysen en ander belet wordt, ende in een jaer sulcx niet onfangen en hebben, ende daerenboven nou 7 maenden lanck Ducdalfs leger voer Haerlem hebben moeten provideren. En nou moeten sy 't selve uyt Brabant en Gelderlant cryghen, dat dicwils sonder peryckel daer niet en can comen door die van Bommel ende andere, die't beletten. Behoeven nou scier selfs uyt Ducdalf leger gespyst te worden ⁽⁴³⁾.

⁺ Ende deestyt waeren weder ontrent 3.000 nieuwe soldaten meest Italianen in 't landt gecomen, die na den leger trocken: uyt Antwerpen werden de wapenen gevuert om de selve te monsteren, wesende nou ter tyt tot Mastricht om voort na den leger te trecken ⁽⁴⁴⁾.

⁺ Item op den 27 Juny gesciede 't tot Antwerpen dat 4 mannen quamen cloppen voer den scoutets huys, wetende dat hy uyt was, ende haelden daer een kint uyt, een scolier, eens scipperssone met name Bouwen Eewouts, wesende scipper van den prinschen van Oraengien, ammirael van Zeelant, dien sy te Lueven uyt der scolen gehaeIt hadden en als gevangen bewaert. Ende werdt so weder ontrooft en ter stat uyt gevuert sonder beletsel. Men hadde te voren 800 gulden voer ransoen geboden; men sochte met trompetten, den scoutet werdt gevangen, maer al niets.

⁺ Ende in 't eynde van dese maent begonde men in Vranckeryck in den leger voer Rotsielle van peys te trackteren, dwelck daerna in d'eerste Augusti volbrocht werdt op denselfden voet en articulen, als die voer

(42) Gachard, op. cit., p. 382.

+ Die ingesetenen van Amsterdam, die geheel Nederlandt van coren plegen te versien hadden nou oock gebreck.

(43) Ter Gouw, op. cit., dl. VII, p. 78 en volg.

+ Ducdalbe crycht noch 3.000 nieuwe soldaten.

(44) Gachard, op. cit., p. 374.

+ Een Romeyns feyt in Antwerpen, daer nochtans stercke wacht in alle poorten was.

+ Peys in Vranckeryck mits 't conicx broeder woude na Polen reysen daer hy beroepen was.

[p. 257]

de moort was, besluytende van alle saken, die sedert den lesten peys gesciet syn een vergeten te hebben aen beyden syden. Ende so werden die van Rotsielle van den belegge verlost en oock die van Sensar; ende dit gesciede meest omdat des conicx broeder Henrickus, hertoch van Aniou, na Polen soude trecken ende daer conick worden ⁽⁴⁵⁾.

(45) Betreffende de ontvluchting van Ewouts zoon, zie A.C., p. 250. - Van Meteren op. cit., p. 163: de vader, Bouwen Ewoutszoon was admiraal van de Geussche vloot, na den dood van admiraal Worst. - Bedoeld is hier het Edit de Boulogne, na de heffing van het beleg voor Rochelle toegekend; Lavisse, op. cit., 140 en 142.