De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 235]

1573

Januarius.

Also wy sedert den belegge van Haerlem voergenomen hebben in elcke maent de gesciedenisse van dien eersten te verhalen, so willen wy also d' beginsel maeken, mits aldaer alsulcken feyten van wapenen gesciet syn dat het weerdt is te scryven. Ende om hetselve op 't corste te scryven, so is 't te weten, dat in dese maent op diveersche dagen⁺ vuel sledden met coren en ander vitualie ingecomen, so over d'ys en andersins uyt de omliggende steden, somtyts mede brengende diveersche soldaten; ende tot den 8 dach deser maent, so was den vyant sonder scieten, beginnende als doen met 24 scueten.

+ Die van Haerlem seynden Ducdalbe 10 hooftden en een voer interest tot betalinge van den tienden pennick.

[10 Januari 1573]

Den 10 January meynden wel 2.000 soldaten uyt des prinschen van Oraengien leger in Haerlem te comen, maer doer den duysteren nacht en mist verdwaelden sy en keerden meest wederom en sommige geraekten onder de Spaengiarden, hoewel nochtans een licht ten toren uytstack en een clocke luyde; en eenige quamen noch in de stat, die eenen gevangen Duytsch mede inbrochten, die haer gevraecht hadde oft hy by Amsterdam was, en seyden ja, en werdt corts gehangen.

[12 Januari 1573]

Op den 12 werdt 150 mael op de stat gescoten, raserende vuel huysen en kercken ende sochten de stat te ondergraven; den dertiensten syn er 2 lieden aen de tafel sittende doerscoten ende haer dienstmaecht; ende ander alermen en scermutsingen gedaen. Den 16 January, also den Spaenschen leeger hert onder stat lach, so hebben sy een hooft met een spicie geworpen op het bolwerck in der stat met een brief daerop gescreven: ‘Dit's 't hooft van Capiteyn Philips’; hiertegen deden die van der stat terstont 12 gevangenen, so soetelaers en Duytsche ophangen en doen in der nacht de hoofden afhouden ende vulden daer mede een tonneken met elf van dien hooftden, welck sy in de Spaensche scansche deden worpen ende deden 't haeyr en baert sceeren op se gues, te weten cort en groote knevels, met een brief: ‘Dit is den tienden pennick bij Ducdalbe sus lange gemaent en niet betaelt, en voer interest seynden wij een meer.’

[17 Januari 1573]

⁺ Den 17 dach syn die van der stat uytgevallen en hebben 't huys te Rustenberch met foorsen ingenomen en al vermoort en brochten een vendel en 3 trommelen in, waeraf sy den vendrager doersteken hadden.

+ 't Huys te Rustenborch van die van der stat ingenomen.

[19 Januari 1573]

Den 19 dach in 't uyttrecken van vuel sledden om meer corens te halen is so dapper gevochten, dat die van der stat wel 200 mannen sloegen

[p. 236]

en brochten 2 trommelen en sommige gevangenen in, en den 20 noch 2.

Ten selven tyde hebben die van Delft, Leyden, Gouwe gepresenteert de sieke en gequetste van Haerlem te herberghen; den 27 dach is er eenen cloot gecomen doer een huys, mede nemende 't hooft van een maerte, daer sy stont (en) hoenderen van den spete dede.

[28 Januari 1573]

⁺ Op den 28 January quamen t' seffens 80 sledden met spyse in Haerlem met ontrent 400 soldaten Walen, Engelschen en Scotten, al jonge mannen; ten selven dage werdt geboden d' beste vleesch niet meer dan twee blancken te vercoopen, het coeyenvleesch eenen braspennick.

+ 80 Sledden en 300 soldaten comen in Haerlem.

[30 Januari 1573]

⁺ Item op den 30 January so syn die van der stat seer geweldicht uytgevallen om de vyanden haer gescut te vernagelen oft af te nemen, maer so die in haer scansen al gereet waeren om eenen storm aen te grypen, moesten sy wycken, en vuele werden gequets; te voren was 't noch eens aengeleyt en niet sonder scade gesciet; maer nou was 't noch vuel meer scade, vuel overste waeren oock gequets. Ten selven dage noch hebben sy den vyant doen springen met ondergraven, daer er oock vuele bleef; en doen scoten die van der stat 321 scueten.

+ Haerlem bestormpt.

[31 Januari 1573]

Den lesten en 31 dach voer den dage waeren de Spangiarden, Walen en Duytschen al bereet om de stat te bestormen met ontrent 20 vendelen en vuel peerden waeren oock al in oerden, opdat haer niemant uyt der stat ontvlieden en soude, meynende de stat wel versekert te syn, mits se over d'ys en andersins de wallen van aen S. Janspoorte en aen de Cruyspoorte al met der nacht beclommen hadden, haer seer stil houdende tot het kycken van den dage. Ende ontrent 50 borgeren werden 't eerst gewaer, die met Godts hulpe vuel deden tot dat de gansche stat in wapen was; en daer werdt wonderlyck gevochten; wat over de wallen hem liet sien werdt doerscoten en doersteken. Ende so sy hadden gegraven, hadden die van der stat daertegen gegraven en met poeder onderset, en werdt in den storm aengesteken. Daer bleef 't al dat er ontrent was en de lichamen, trommelen, wapenen, ermen, beenen, 't vloech al in der locht en de borgeren vielen tot in haer scansen, so dat sy moesten met scanden wycken, mede sleypende haer doode, so sy best conden. Dewyle desen storm gesciede aen de Cruyspoorte en Sint Janspoorte, so quamen (aen) de Scaelwycker poorte 170 sledden met coren in, met 300 soldaten en 70 peerden het Haerlemmer meer over d'ys ⁽¹⁾.

Dit 's nou van Haerlem geseyt, so het gesciet is. Maer tot Antwerpen werden vuel vremde tydingen gestroyt van dat sy Ducdalfs volck lieten tot aen de mert comen, eer sy se sloegen en van 300 vrouwen die mede ter wacht trocken, daer een oude van 70 jaer, Ule genoempt, overste af was; maer 't en was also niet als de fame wel liep.

In 't eerste van deser maent werdt van Ducdalf wegen al Brabant doere geboden alle soldaten in den leger te trecken, die voer Haerlem lach, elck onder syn regiment, op de pene van den hals; ende vuele scouden den leger om de groote coude, also dat er op den 20 dach tot Mercxem

(1) De gebeurtenissen in en rond Haarlem geschied volge men bij Bernardino de Mendoça, Commentaires, op. cit., t. II, p. 44 tot p. 57. Van Meteren, op. cit., dl. II, ab. pag. 144. - Bor, op. cit., t. I, ab. pag. 430.

[p. 237]

3 Spaengiarden gehangen werden van den droschaert mits sy sonder paspoort waeren.

[5 Januari 1573]

⁺ Item op den 5 dach January begonde 't warm weder te worden, dies de Guesen oock terstont in de riviren quamen uyt Hollant en Zeelant ende verbranden 't gehucht geheeten Ternuesen in de Vlaamsche syde. Deestyt hoorde men oock van 2 seer groote scepen die uyt Anckoenen comen waeren daer vuel rycxdoms in was voer Ducdalbe, die nadat se haer wel 2 dagen op zee gevochten hadden, haer moesten verwonnen geven en de soldaten werden al in zee geworpen en de scepen te Vlissinghen aengebrocht ⁽²⁾.

+ Scepen van de Guesen genomen voer de werf.

(2) Bedoeld is hier vermoedelijk Ancona.

[13 Januari 1573]

Op den 13 dach in der nacht quamen de Waterguesen en haelden 't Antwerpen 5 coopvaerders scepen voer den werf, som heel en som half gelaeyen en doen sy den buet wech hadden, lieten sy haer hooren met scieten en trompetten, en onze orloechscepen lagen van vreesen binnen in de vlieten, maer eenige seer groote orloechscepen werden bereyt en sommige cleyne oock ⁽³⁾.

(3) A.C., p. 246, Van Meteren, op. cit., p. 163.

[11 Januari 1573]

⁺ Item opten elften Januarius werdt tot Antwerpen 't huys van Joos Dapt van gelde berooft, welck een seer ryck chatolyck man was; die 't deden waeren dry mannen met syn eygen sluetelen; hy woonde alleen en was een oukleercooper. Hy hadde alle syn goedt den cloosteren gemaeckt, hoewel hy scamel vrinden genoech hadde; hy wenste den prinsche van Oraengien en synen aenhanck vuel quaets, waerdoer men dachte dat hem de Guesen listelyck uyt de stat gevuert hadden, so oock de fame liep. Maer op den 19 in Sprokel werdt hy gevonden, verworcht in een ydel huys, dat de moorders daertoe gehuert hadden ⁽⁴⁾.

⁺ Ende op den 13 January was tot Antwerpen een heymelycke vergaderinge van wederdoopers leeringe; ende de mercgrave daer in comende en te onsterck wesende, vloden 't meest, want sy waeren 200 sterck en daer werdt er 37 gevangen uytgeleydt, onder welcke was den leeraer en vuel vrouwen; maer duer pynen beclapten sy er vuele, so dat er corts by 100 gevangen was. 't Volck was beroert als sy de vroukens sagen weenen en riepen: ‘Nou suldy bloet hebben voer de papen’, en so voorts; de vergaderinge was op den Oever by de Munte ⁽⁵⁾.

⁺ Item deestyt hoorde men dat de grave van Limmen, die de meester is geweest die Ducdalbe vuel steden in Hollant heeft afgenomen, nou by den prinsche van Oraengien werdt gevangen gehouden en van alle syn diensten vercleyndt, mits 't gansch landt over hem clachtich was gevallen, doer vuel overlastinge en ransoeningen, die hy den gemeynen man aengedaen hadde ende der kercken roof wech gescickt hadde. En syn luytenant was mede gevangen, die men verraetscap opleyde; in somma Limmens dominatie was uyt ⁽⁶⁾.

⁺ Item deestyt mons^r du Sainct Lis, een frans heer, hugenois, noch gevangen synde in 't Antwerps casteel sedert den slach by Bergen, Henegou, nou byna verlost synde doer synen scoelmeester, van instruementen, die hem vercleedet hadde; maer werdt noch van de wacht

+ Van de moort van Joos-Dapt in Antwerpen met liste in een ydel huys geleydt.

(4) A.C., p. 246, Van Meteren, loc. cit.

+ Vuel wederdoopers 't Antwerpen gevangen in hun vergaderinge.

(5) A.C., p. 247.

+ Den grave van Limmen die Hollant gedwongen hadde, by den prinsche gevangen gehouden.

(6) Bor, op. cit., p. 424, behandelt uitvoerig het konflikt tusschen de Staten en Willem van de Marck, die met zijn overste, Bertholt Entens, werd gevangen gehouden te Delft. Aldaar ook de akten betreffende de afzetting van Willem van de Marck. - Ook Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 313. - Groen, Archives, t. III, p. 444.

+ Mons^r Sainct Lis byna uyt het casteel verlost en eenen gehangen om dies.

[p. 238]

gekent, en desen scoelmeester werdt daerom tusschen 't casteel en de stat gehangen, en eenige borgers gevanghen, die der saecken gemoeyt hadden ⁽⁷⁾.

(7) A.C., p. 247.

[23 Januari 1573]

⁺ Ende op den 23 Januarius quamen 2 vendelen soldaten in 17 oerloechscepen van Bergen op Zoom tot Antwerpen, daer er noch 5 seer groote en eenige cleyne opgerust werden. 't Was haer groot geluck, dat sy de rivire so veylich vonden. Ende dewyle sy 't Antwerpen noch triompheerden om dat se duer comen waeren, quam een poste tydinge brengende,⁺ dat de Guesen de soldaten voer aen 't hooft van Bergen verjaecht hadden en 't gescut genomen, vuel soutkeeten en een capelle verbrant hadden, also dat de 2 vendelen soldaten, die met de scepen comen waeren terstont over landt na Bergen trocken, want de grouwel en alerme was daer groot geweest. Ende in 't eynde der maent soncken de Guesen 2 scepen voer 't gat van Bergen met steenen, om dat se aldaer met geen groote scepen meer uyt oft in en souden connen varen. Hiervoer vreesden oock die van Antwerpen: 't selfte was tot Amsterdam oock gedaen, maer de stercke stroom con 't weder breken ⁽⁸⁾.

+ 17 Orloechscepen van Bergen op Zoom comen tot Antwerpen daer men er noch anderen toe bereyde om soo met groot gewelt na Zeelant te varen.

+ De Guesen of Zeelanders verbranden de soutkeeten voer Bergen.

(8) Over de afsluiting der Amsterdamsche haven, Bor, op. cit., p. 420. Aangaande de plannen tot afsluiting der Schelde, Kervijn, Relations, op. cit., t. VI, p. 671.

[28 Januari 1573]

⁺ Op den 28 dach werden tot Antwerpen 2 vrouwen en eenen man en op den 31, 2 mans en een vrou van de leste gevangen wederdoopsche levendich verbrandt, haer tongen geveetert tegen het spreken en 2 was doot gepijnicht, duerende de justicie: so sloegen de soldaten op haer trommelen, die de wacht hielden op de Merckt ⁽⁹⁾.

⁺ Dese maent was groote scade van den sneeuwwater tot Parys, Namen, Loven, Mechelen en elders gesciet; tot Loven waeren 2 stat poorten gevallen en meer huysen, en eenen apt met huys, wagen en peerden verdroncken en vuel volcx in vuel plaetsen.

⁺ Ende overmits Ducdalbe op het landt van Walcheren het casteel van Rammekens, Ermuyden en Middelborch 't synen wille hadde, so was er te meer hope om die van Vlissingen ende Ter Vere te becomen; maer sy waeren te sterck te water en hadden 't gewelt van scepen seer vuele. Also dat se in 't eynde van dese maent, met groot gewelt 4 scepen onder het casteel van Rammekens quamen uythaelen, daer er een onder was dat wel 60 stucken gescuts op hadde; ende noch 13 verbranden sy daer. Het waeren som noch van de scepen die met duc de Medina waeren overgecomen in 't voerleden jaer ende nou noch by Ducdalbe is. Ende vuerden wel 150 gevangen bootsgesellen met hen en som waeren verdroncken; ende dese en meer anderen werden tot Vlissingen gehangen. Sus soude ick meynen, dat nou alle de scepen van Medina te niet syn gecomen, want in 't arriveren bleef er vuele; maer in dit feyt verloren die van Vlissingen oock 4 scepen, die van het casteel in gront werden gescoten ⁽¹⁰⁾.

Hier verloes Ducdalbe bequaem scipvolck dat ter zee gewent was, ende tot Lier, Loven, Brusel, Antwerpen werdt de trommel omgeslagen om volck te cryghen om te dienen op de scepen van oerlogen. die tot Antwerpen bereydt werden, met welcke het scene dat men de

+ Doopers levendich verbrant.

(9) A.C., p. 247. - A.A., dl. XIV, p. 88, ab. n^r 1001.

+ Vuel scade van dopperwater doer den sneeuwe.

+ Die van Vlissingen nemen Ducdalfs scepen onder het casteel van Rammekekens en vuel volcx gevangen.

(10) Bor, op. cit., p. 433.

[p. 239]

weerelt dwingen soude; want het gescut werdt van alle steden overvloedich gebrocht om op dese scepen te legghen, en daer werdes vuel opgedaen, dat vuel te groot was 't scepe te gebruycken; met welcke men vermoeyde, de meyninge was, mocht hy aen Rammekens oft Ermuyden havenen en Middelborch ontsetten, dat hy daermede wou Vlissingen en Ter Vere te lande bescieten; maer 't was te beduchten, dat er noch vuel onderwegen blyven sullen.

⁺ Item in 't eynde deser maent was er groote comotie binnen Amsterdam doer den grooten last, die de stat hadde om Ducdalf leger te versien van alle victalie, also dat het coren by tien gulden daer goude. Ende om dat de gemeynte daer tegen seyden, mits de Spaengiarden den borgemeester wouden vangen, so werden er eenige borgeren doerscoten, ende elcx borgershuys was scier een gasthuys vol siecken en gequetste, die dagelycx uyt den legher quamen. Die van Utrecht moesten oock dagelycx vuel provisie in den leeger voer Haerlem bestellen ende meest moest het met den halse in den leeger gedragen worden om de quaetheyt der dycken, so dat er dicwils in den leger vuel gebreckx was, ende den prinsche van Oraengien hadde synen leger op d'ander syde over het mer van Haerlem ⁽¹¹⁾.

+ Commotie in Amsterdam door dierte mits Ducdalfs leger te spysen met den winter.

(11) Zie over den nood te Amsterdam Ter Gouw, op. cit., dl. VII, p. 78.