De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Augustus 1572.

[1 Augustus 1572]

⁺ In d'eerste van deser maent hoorde men vele van de blijschap die nou in Vranckeryck was, hoe willecom den amirael, die so lange met meer andere hugenoosche prinschen teghen den conick georloecht heeft, nou daer was, ja van de gemeynte werde inhaelt, ende oock werdt daer nou en in de voerleden maent de feeste van der bruyloft gehouden, te weten, van den jongen conick van Naverre ende Margariete de suster van den conick Carel de 9 nou present regierende, welck houwelyck in den peyse nou alreede 2 jaeren in Augusto gepubliceert, besproken was. Ende 't heeft scier een jaer geduert dat men geraetslaecht heeft waer men dese feeste alder bequamelykste soude mogen houden, want niet geerne en quamen' de hugenoosche prinschen tot Parys ende en hebben er tot noch toe niet geweest, hoewel den peys alreede 2 jaeren geduert heeft. Ende niet geerne en vereerden de gemeynte oock dese hugenoosche heeren oft de protestanten van der religie, soo men die mocht noemen, maer werden daertoe gedrongen. In somma de vogels waeren nou in 't net, dwelcken net men lange gespreyt en gebreydt heeft, soo men na lesen sal. 't Is wonder dat dese geen achterdencken en creghen, doen sy hoorden dat haer volck, die sy gesonden hadden na graef Loduwyck, so deerlyck geslagen werden; sy souden hebben mogen dencken, 't is misluckt, de Spaengiarden syn listich, maer sy syn van eenige in 't net gelevert ⁽⁹³⁾.

⁺ Op den eersten Augusti verbrande scier het half dorpe van Walem tusschen Mechelen en Antwerpen gelegen, van hen eygen vier en oock de kercke ten gronde.

+ Van der blyscappe die tot Parys werdt doen de heeren van der religien inquamen ende van der bruyloft van den conick van Naverre en 't conicx suster die daer gehouden werdt, na wel beclaecht.

(93) Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 126.

+ Brant van Walem.

[3 Augustus 1572]

⁺ Ende op den 3 Augusti quam de tydinge hoe Ducdalbe meynde met verraet de stat van Bergen in Henegou doer 7 oft 800 soldaten in te cryghen en graef Loduwyck also in handen te cryghen, uytgevende dat se waeren van syns broeders des prinschen van Oraengien weghen, hebbende geconterfeyte vendelen ende syne veltteeckens. Maer so haer de stat geopent was ende willecom geheeten waeren, so werdt de statvalpoorte gesloten ende alle omgebrocht, want Loduwyck van Nassou was van 't verraet geadverteert, dat hoewel syns broeders volck over Mase begonde te comen om hem ontset te doen noch so na niet en was. Ende die van binnen⁺ omgebrocht synde liepen syn ruyteren een ander poorte uyt, die er oock vuel ombrochten; hier doer dede Ducdalbe alle de Franssoysen ombrengen, die over veertien dagen gevangen waeren by Bergen in Henegou,

+ Ducdalbe meynde met list Bergen in Henegou in te crygen, maer vielen in de valle.

+ Waerom alle de gevangen Franssoysen meest gehangen, verdroncken en gedolven werden.

[p. 205]

met hangen, verdrincken ende in putten vreedelyck dolven, sonder eenige genade.

[10 Augustus 1572]

⁺ Ontrent den 10 Augusti nam den prinsche van Oraengien de stat van Weerdt in, maer 't casteel niet ende syn ruyteren meynden deestyt 8 vendelen Spaengiarden te slaen by Arscot, die uyt Hertogenbosche quamen, maer weeken ontrent Mechelen. In Bosche waeren nou Duytsche⁺ getrocken, die eensdeels geslagen waeren in t' derwaerts trecken en waeren onder den grave van Evelstyn; maer omdat het lantslieden waeren, lieten se sy meest leven, maer meynden 't op de Spaengiarden te wreken. Ende Ducdalbe meynde deselve met smeeken in Mechelen te crygen, maer die van Mechelen seyden al, sy wouden haer stat selfs bewaeren, maer anders en wilden sy niemants vrint oft vyant syn; maer 't selfde hebben die van Dortrecht en andere oock geseyt lange tyt, maer ten lesten hebben se al 't prinschen volck ingelaten en so trocken die 800 Spaengiarden oock al na den leeger voer Bergen Henegou ⁽⁹⁴⁾.

+ De stat van Weerdt wordt van den prinsche ingenomen.

+ Mechelen ontseggen Ducdalfs Spaengiarden noch al in te laten.

(94) De inneming van de stad Weert, Mendoça, op. cit., p. 345. - Voor 's Hertogenbosch, Poullet et Piot, op. cit., p. 343. - Met den graaf Evelstyn is bedoeld Otto, graaf van Everstein. Toestand te Mechelen, Poullet et Piot, op. cit., p. 327.

[12 Augustus 1572]

⁺ Op den 12 dach Augustus werden uyt het casteel van Antwerpen 17 stucken gescuts te water bestelt op Brusel, die Ducdalbe na den leeger vuerde die voer Bergen Henegou was, en op den 13 vuel wagens met picken en scippen, corven en manden oock al derwaerts.

Ende deestyt hoorde men dat tusschen Luyck en Mastricht, op een dorp, een deel van Ducdalf ruyters geslaghen waeren, in der nacht al slapende verrast by 600, welcke des prinschen volck gedaen hadden en dese waeren oock uyt Duytschelant van eenige geestelycke cuervorsten Ducdalbe ten dienste gesonden. Ende met alle dit gescut en ander gereetschap trock Ducdalf sone selve na den leeger en beroemde hem, hy sou eer tien dagen, de stat van Bergen in Henegou t' synen wille hebben oft sou daer voere doot blyven ⁽⁹⁵⁾.

⁺ Ende deestyt syn de geestelycke en werlycke persoonen, als den apt van Perck en andere van de staten van Vlaenderen, die in Meerte leste geleden ter oorsaecke van den tienden pennick op alle goeden, die Ducdalbe was eyschende, na Spaengien gereyst waeren, met vreden wederom gecomen ende soo men hoorde syn dese, omdat het meeste geestelycke personnen waeren, wel ontfangen geweest; want de conick niet en meynde hier noch so vuel prelaten en apten geweeste waeren. Maer noch musten sy daer blyven tot dat er scryven was van Duc de Medina, welck scryven met haerlieder segghen accordeerde, te weten, dat hy noch overal den dienst der kercken vondt, uytgenomen in sommige steden, die nou dewyle dese op de reyse syn geweest, tegen Ducdalbe gerebelleert syn, als oock heel Hollant en Zeelant. Ende soo men hoorde hadde de conick haerlieden en alle syne landen van dese scattinge ontslaghen, maer duc de Medina wien syn volck verstroyt en syn scepen doer de Seelanders verbrant waeren en siende 't lant so verweeret, liet Ducdalbe het goevernement behouden ⁽⁹⁶⁾.

+ Ducdalf met alle macht na Berghen in Henegou en syn sone.

(95) Wij lezen inderdaad voortdurend berichten over de aankomst van Duitsche hulpbenden, Poullet et Piot, op. cit., p. 334, 336, 341, enz.

+ De gesanten in Meerte lestleden getrocken comen met gesontheyt uyt Spaengien wederom en vinden de landen vol onruste doer den tienden pennick geresen, die den conick haer quytscolde.

(96) De ontvangst van de afgevaardigden bij Filips II wordt ons verhaald in het schrijven van Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 264. - Ook Poullet et Piot, op. cit., p. 352.

[p. 206]

⁺ Ende deestyt belegerden die Guesen de stede van Amsterdam te water en te lande, waertoe de andere steden van Hollant meest behulpich waeren, want uytgesteken Amsterdam was 't scier alle met haer overcomen ende alle de papen en monicken waeren uytgeroyet, ommers hare⁺ kercken alle benomen. Maer hier in Brabant waeren de papen noch in floratie; ende op den 24 dach werdt in alle haer kercken des paus aflaet gecondicht, om te bidden voer den Torck, die sy seyden dat so sterck op den treck was; maer 't waeren ander Torcken die sy meynden, willende⁺ bidden dat haere aenslagen hen mochten gelucken, want op den 26 dach Augustus trock Ducdalbe persoonelyck uyt Brusel in synen leeger, die met 4 hoopen voer Bergen in Henegou lach, ende duc de Medina met hem; ende Ducdalfs wapenen werden belesen, syn peerdt werdt Catelyne⁺ genoempt, en syn sweerdt Margriete en wel bewywatert, ende des van Roomen aflaets brieven bevolen catolyck mensche te bichten te comen, en den naesten en den tweeden sondach 't sacrament te ontfangen, want daer waeren goede saken voerhanden ⁽⁹⁷⁾.

Ende graef Loduwyck 't prinschen broedere, die menichmael uyt Bergen Henegou gevallen is geweest en Ducdalbe vuel scade gedaen heeft, was nou so vast belegert dat hy niet meer en conde uytcomen; oock was de stat die hy met liste ingecregen hadde, so vol papistes volck, dat hy altoos syn meeste macht moest daerin houden; maer nou wachtede hy alle dage ontset van synen broedere, de prinsche van Oraengien, Willem van Nassouwen.

⁺ Ende so haest als Ducdalbe persoonlyck uyt Brusel na synen leeger voer Bergen Henegou getrocken was, so hoorde men dat des prinschen van Oraengien heyrcracht oock even sterck derwaerts so de cassye oppe als oock herwaerts intreckende van Diest na Mechelen; ja quamen tot⁺ by Antwerpen toe, so dat vuele dorpen de vluchte in der stat namen. Ende de natien der cooplieden van Spaengiarden ende Italianen cochten vuel wapenen om haer de stat te beter te versekeren met Ducdalbe, ende⁺ maeckten noch eenige soldaten in de stat te crygen, Walen die te Aelst en te Tempsick in Vlaenderen geleghen hadden, vreesende dat des prinschen vrinden in stat waeren, als 't waer was; maer hadde folie geweest tegen 't casteel te rebelleren. Maer men hoorde, dat den prinsche wel 8.000 peerden ten minsten by hem hadde; ende op den 29 dach werden⁺ tot Ranst ontrent 30 oft 40 ruyters royrocx, onlancx voer Ducdalbe in Antwerpen aengenomen, geslagen; 7 quam er in stat gevlucht; elck die nam de vlucht met wagen, peerden en kerren in de stat. Ende op den 30 Augusti werdt den prinsche van Oraengien oft syn volck tot Mechelen in gelaten, te weten 1200 ruyteren en een regiment voetvolck. Lange hebben die van Mechelen Ducdalf volck geweygert, maer nou waeren sy⁺ hiertoe gewillich, nemende eenige heeren gevangen, die 't haer wouden beletten; ende 2 bisschoppen werden daerin gevonden, die de borgers al meynden te becouten, dat se weynich van Ducdalf volck souden in nemen

+ Amsterdam van de Guesen belet.

+ Roomsch aflaet in alle catolycke steden gecondicht.

+ Ducdalbe in persoon te velde voer Bergen in Henegou.

+ Syn peert en wapenen belesen.

(97) Belegering van Amsterdam, Bor, op. cit., p. 404. De beide landgraven voor Bergen: zie Mendoça, op. cit., p. 343.

+ De prinsche van Oraengien met 8,000 ruyters en vuel voetvolcx oock derwaerts om de stat te ontsetten.

+ Prinsch van Oraengien oock met aller macht na Ducdalf leger.

+ 't Prinschen volck vertoont haer tot by Antwerpen en slaen tot Ranst eenige van Ducdalfs ruyters.

+ De Spaensche en Italiaensche cooplieden wapenen haer om de stat wel te bewaren, maer de borgers van Antwerpen, noch Oosterlingen en Duytschen en dragen haer geen sake aan.

+ Die van Mechelen laten den prinschen volck in stat.

[p. 207]

en waeren so in de valle. Ende alle de artelrye van Mechelen werdt van blijschap gelost ⁽⁹⁸⁾.

⁺ Item so Ducdalbe nou opgetrocken was, dede hy tot Aet en elders noch wel 140 Franssoysen hangen en in putten delven, wesende de reste van degene die onlancx by Bergen Henegou geslaghen werden. En dit was een teeken, dat hy noch syn vyanden niet en vreesde, hoewel de fame wat liep dat hy in Vranckeryck met die tirannye vuel vyanden gemaeckt hadde, en eenige seyden, dat het wel 't conicx wille was, gelyckt hierna met de waerheyt bleeck.

⁺ Deestyt verbrande scier de half stat van Huesden, gelegen aen den Hollantschen cant, die de Hollanders lieten uyt en in gaen en de Spaengiarden niet, waerom sy 't vier in de stat scoten, mits liggende op een casteelken daerby en liepen doen voorts van daer ⁽⁹⁹⁾.

⁺ Ende op den lesten dach Augusti also nou een vyantschap was tusschen Mechelen en Antwerpen, hoewel den haet tusschen de borgers niet groot en was, dan tegen de Spaengiarden, so waeren die van Mechelen op de Scelde comen en namen de barsie van Brusel en 2 huen⁺ ende namen 't tholhuys boven Sinte Beernaerts in en den tollenaer gevangen, also dat men Antwerpen sommige dagen gesloten hielt; ende Ducdalbe orloge scepen, die den 19 dach bevaert voeren te Sinte Beernaerts en 't vier in een scoten in 't wederkeeren, so dat vuel gewants verbrande: en liepen nou niet verre van huys. Nederwaerts omtrent Lillo en naerder, verthoonden haer dicwils de Zeesche orloge scepen. Alleen waeren dese orloge scepen dese maent eens gevaren na Bieselinghen met gelt en soldaten; de Zeeuwen meynden, dat se meer naerder gecomen souden hebben, maer werdt daer uytgedaen en voorts met scuyten na Ter Goes bestelt⁺ om die daer te ontsetten en te betalen. In 't eynde van desen heeft Ducdalbe een clooster voer Bergen Hengou ingekregen, daer hy 2 stormen opgedaen hadde, en doen trock Loduwycx volck met der nacht af ⁽¹⁰⁰⁾.

(98) Gebeurtenissen te Diest en te Mechelen, Poullet et Piot, op. cit., p. 343, 351, 356, 412. - Mendoça, op. cit., p. 349. - De overgave van Mechelen, Poullet et Piot, p. 372, 405 en volg., Bor, op. cit., Bijvoegsel, p. 144.

+ Ducdabe en vreesde geen vyanden, doende noch wel 140 Franssoysen doyen van de reste van die onlancx gevangen waeren.

+ Hoe de stat van Huesden scier half afbrande duer de Spaengiarden nijt.

(99) Voor de verdere veroveringen door de Geuzen in het Noorden gedaan, verwijzen wij hier naar Joh. Van Vloten, Nederlands opstand tegen Spanje (1572-1575), ab. pag. 37, 1858.

+ Mechelaers nemen scepen op den Scelde.

+ Ducdalf orloechscepen tot Antwerpen bereyt en onlancx bevaert na Sinte Beernaerts voeren, bleven nou wel in 't cot.

+ Ducdalf neempt een clooster by Bergen in met 2 stormen.

(100) Mendoça, op. cit., p. 338: aanval op de abdij Epinlieu.

Den 26 Augusti.

⁺ Ende den selven dage als Ducdalbe van Brusel persoonelyck na den leeger in Bergen Henegou optrocke ende den prinsche van Oraengien oock met aller macht volchde, so dat men alle dage meynde dat er een groote slach gescieden soude, so quam op den selven dach de tydinghe, waerdoere Ducdalbe mogelyck te stouter optrocke, als hoe dat op den 22 dach wesende de bruyloft van des conicx van Vranckeryck suster te voren tot Parys gehouden met den conick van Naverre, ende de conick groote beloeften aen den amirael en ander hugenoosche prinschen gedaen hadde, en versekert hadde, dat haer geen leet in dese stat gescieden en soude. Ende hoewel den peys nou 2 jaeren geduert hadde en wel redelyck gehouden is geweest, en soo men met dit houwelyck een jaer oft meer gedraeyt heeft, waer men dese feeste bequamelyckste houden

+ Hoe den amirael tot Parys duer scoten wordt.

[p. 208]

soude so en quamen sy in dese stat niet geern, en so werdt in 't ryden den amirael uyt een venstere gescoten en 't geraeckte in den arm, so dat hy van der doot geen noot en hadde! Ende 't gesciede op den wech so den admirael van syn logys na 't conicx hof sou rijden, dat was na 't huys te Louveren. Ende hierdoor was 't gansch hof beroert, want men werdt gewaer dat den scuet gevalscht was en den amirael in 't peryckel was om den arm te moeten verliesen: de bruyloft was gehouden op den 18 Augusti. En op den 22 in Julio was noch een bruyloft gehouden van den outsten sone van den prinsche van Conde, wiens vader in 't velt bleef; dese hadde getrout eenige dochter van den huyse van Gwise, so dat, soo 't scene, dat de vrintscap seer groeyde; maer 't was al bedroch. De conick Carel de 9 van dien name, die quam den amirael besoecken ende hoewel 't huys daer den scuet uytgecomen was seer doersocht was en niet gevonden, so beloefde hy 't seer te wreken, waer hy in syn ryck te vinden, en oock alle die bevonden souden worden daer eenige wetenschap af te hebben. Ende omdat hy beloeft hadde dat in Parys, daer den amirael niet geern en quam, hem geen leedt gescieden en sou, so presenteerde de conick hem om syns eedts en beloefte wille syn half rycke voer die pyne tot recompense. Ende op den 23 dach als des saterdaechs, so dede de conick met trompetten uytblasen, al Parys doere, dat waer'dt dat er eenich meester waere, die den amirael wist te genesen sonder den arm te verliesen, hy soude hem terstont scenken 30.000 croonen; 't scene dat de conick groote droefheyt maeckte en al d'ander mede. Maer 't was al bedroch, want daer was meer op handen; die den scuet gedaen hadde was een Italiaen; 't waer ongeloffelyck, dat sulcx sou sonder 't conicx wete syn, want op den 24 dach voer den dage als 't sondach, corts na den middernacht, wesende oock Sinte Bertolomeeus dach, so heeft hem den hertoch van Gwise en Alexander Eduwaert, 't conicx outste broeder die naemaels Henry genoempt werdt, gewapent met allen haeren aenhanck ende syn eerst stille in des amiraels huys voer syn bedde gecomen ende hem vermoort; Gwise gaf hem selfs den scuet. Ende voort voeren sy in alle cameren en huysen van den selven voerdorpe van Parys genaempt 't fourbou van Sainckt Jermyn du Pres en vermoorden alle de edelen van den amirael ende alle die van der hugenoosche syde ter feesten gecomen waeren; over de 300 edelmannen, sonder de edelvrouwen, maechden en jonge kinderen; sy en spaerden niet ende sleypten die al gepluystert⁺ tot in de rivire, sommige geheel scandelycken naeckt. Dan des amiraels sone was t'synen gelucke daer niet, de heere van Mommercanci ende capiteyn Lorge waeren 't ontvlucht en werden van Gwise en 't conicx broeder vervolcht, maer ontquamen 't met noch eenige andere: den bruydegom, de conick van Naverre ende den prince van Conde, hoewel die oock van der religie waeren oft ommers die beminden. Dese waeren van t's avonts in 't conicx huys a Louvre bleven en werden daer bevrydt oft hadden se, willens om de houwelycken, daer behouden, denckende

+ Van de moort tot Parys.

[p. 209]

deesch jonge heeren sullen haer bekeeren. Ende in 't aencomen van den dage begonde dit geroep eerst in de stat te comen, want dese edelen lagen meest al in een quartier ende doen begonde de stormclocke te luyden, ende des conicx broeder riep selve: ‘Slaet doot, doyt alle de hugenoosen’. In somma alle de borgeren liepen in wapenen en alle hugenoosche huysen, te weten alle daer men wiste daer 't volck niet catholicx en waere werden vermoort, jonge kinderen, vrouwen en maechden so wel als de mannen ende het gepuffel ende canalie dede de meeste moort; ende berooft synde werden die martelaren alle met den haere oft baerde na de rivire gesleypt; sommige geheel huysgesinnen werden met een kerre wech gevoert en so gelyck slyck in de rivire geworpen. Elck die een huys wist te wysen daer volck van der religie woonden, dat waeren de beste cristenen; maer menich huysgesin werdt vermoort om den roofs wille, in sonderheyt vuel goutsmeden; oock seer vuel van der wet ende oock eenen president ende des conicx secretaris met allen syn gesin. Des conicx gerde en was oock niet ledich, t' sommige plaetsen me moordende ende sommige plaetsen defenderende, nadat se bevel cregen. Maer dicwils dede de canalie dat sy wilden; vuel groote huysen begonden 't in t' eerste met gewelt tegen te houden, maer, lacen, luttel oft geen cregen victorie, want de boosheyt behielt d'overhant. Vuel Nederlanders en ander vrempdelinghen werden oock al vermoort van ambachtsgesellen, oock sommige klercken en machtige jongmans, heeren kinderen van vremde landen, die in sulcke steden comen om de tale te leeren; sommige werden gelyck huspot gecapt, andere cregen duysent wonden na haer doot; in somma geen tongen muegen sulcx uytspreken, noch geen pennen scryven die deerlyckheyt, die er te sien was. Maer het gelach ende blijschap onder de borgeren, die meest paeps waeren, was soo groot dat men 't 't gekerm niet en hoorde; haer veltteekenen waeren witte cruycen; men seyde van een doctor van een colegie, die oock vermoort was, van wien men seyde dat syns gelyck in Europa niet en was. Menich dede wraeke over synen vyant met eenen roep: ‘Dat 's een hugenoos’; sommige pagien vermoorden hun eygen heeren; de peerden, juweelen en anderen roof was terstont in alle straten te coopen, meer dan half om niet. Over de 200 persoonen bevont men, die catolyck waeren me vermoort, dat 's nou van de bekende, sonder de onbekende; want daer eenen van der religie in huys was werde 't dicwils al vermoort oft by grooten gelucke (gespaert?).⁺ Men hoorde van 5.000 oft 6.000 in als, onder jonck en out. Den amirael lach 3 daghen hoofdeloos, de mannelycheyt afgesneden op straete, ende na vuel sleypens hingen sy het lichaem aen de galge van Monfacon buyten Parys. Aen welcke galge van Monfacon sy over 2 jaeren, eer het peys was, syn figure van hout gesneden so groot als het leven gehangen hadden, welck die Pariseenen seer noode afdeden, doen 't peys was; en nou⁺ hebben sy 's noch moordadelyck t' huerder eeuwiger scanden volbracht; en worden daerom eeuwelyck moorders genoempt. Des amiraels hooft

+ Des amiraels lichaem lach hoofdeloos 3 dagen op strate. 't Lichaem des amiraels wordt aan Monfacon gehangen.

+ Eynde van der moort.

[p. 210]

wilde men seggen, dat se na Spaengien by de inquisituers gesonden hebben. Het gemoordt duerde dien sondach en maendachs den helen dach, tot dat de conick wesende op syn huys te Loveren aen de rivire gelegen, wat berou creech, doerdien hy sach, dat de rivire, die nochtans seer doerdryft, scier bedeckt was van de doode lichamen. Ende dede gebieden, dat men niemanden meer dooden en soude; maer 't en was dien dach, noch dien nacht niet om stillen; ende doen moeste men se voordaen voer synen broedere oft voer mons^r de Gwise brengen, die besculdicht werden hugenoos te wesen. Nou is 't te weten dat hugenoosen is, volck die Jean Calvinis leeringe oft religie volgen, ende bescermen die oock geern met gewelt en wapenen; haeren eersten vermaerden capiteyn hiet Hugo, waeraf de name hugenoosen gebleven is ⁽¹⁰¹⁾.

(101) Zie het breedvoerige verhaal, Van Meteren, op. cit., p. 90 en volgende. - Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 125-130 (alwaar bibliografische aanduidingen).

[30 Augustus 1572]

⁺ Ende op den 30 dach Augusti wierdt alom Parys geboden, dat alle persoon hem sou comen bichten ende den laesten Augusti sou elck in syn prochie ten sacrament gaen, ende wie dat het niet en dede, soude voer suspeckt gehouden worden.

⁺ In September begonde men te hooren, hoe dat die moorderye van Parys over 't geheele conickryck begonde te gescieden, ja so sommige seyden, daer bevel af creghen, maer nergens met sulcken furie als tot Parys, maer naemen er meest vuel gevangen. Tot Amiens hoorde men, nadat er vuel gevangen was, dat (sy) so der stat poorten open deden en lieten uyt loopen die wilde; te Rouwaen was de sprake, dat er 400 vermoort was in den eersten aengryp, vuel gevangen en doen de poorten opengestelt; tot Orliens hoorde men, dat er die van der religien tegen de andere in wapen stonden, niet besonders en gebeurde. Van Bleys was sprake, dat die van der religie alle de papen en monicken vermoort hadden; van Lions en Bordeaux sey men van vuele die daer vermoort waeren; maer van Lions sey men van dry oft vier vleeschouwers die aengenomen hadden eenen heelen toren gevangenen te dooden, die men seyde, sy met 5 oft 6 t' seffens afhaelden en beneden doyden, gelyck ossen en scapen. De Heere verdraecht vele ⁽¹⁰²⁾.

In September liet de conick een gebodt doen dat men alle gevangenen, soude losse laten, sonder eenich scade oft ransoen te nemen, behalve die men wisten dat van den aenslach geweten hadde om den conick en syn moedere en broeders te vermoorden; want de conick liet boecxkens uytgaen, dat het wel synen wille was dat den edeldom vermoort was, haerlieder nagevende, dat se na syn lyf gestaen hadden, begeerende wel dat elck voorts sou synder concientien vry syn, naer inhout van den peyse, maer dat er nergens geen vergaderinge oft predicatie soude gedaen worden, die te voren waeren toegelaten; en dat op pene van lyf en goedt, tot dat er meerder stilte ware. Maer 't geloof was uyt en doen de gevangenen te Rouwaen los gingen werden sy op strate gedoyt.

+ Elck wordt tot bicht beroepen.

+ Van de moorderyen, die in vuel ander steden van Vranckeryck gescieden.

(102) De gebeurtenissen in de provincie, Lavisse, loc. cit., p. 131. - Zie ook de ver meldingen bij Poullet et Piot, op. cit., p. 416.