De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 170]

Martius.

[3 Maart 1572]

⁺ Ende het gesciede op den derden Meerte dat de magistraten van Antwerpen hadden doen vergaderen den gewoonelycken raet van der stat, ende als die gecomende waeren, so langde men haer eenen besloten brief, seggende: ‘Neempt dien en reguleert u daer na!’ considererende wel, dat het der scattinge roerende was; maer de gemeynte sprack: ‘Lese 't, ons vore en opent den brief.’ Maer sy en wilden 't niet doen; also vertrock elck ende lieten van beyde syden desen brief oft ackte liggen.⁺ Ende op den vierden dach werden sy wederom ontboden, te weten, alle dekens ende ouders van allen ambachten, haer bevelende, dat se souden aen den borgemeester overbrengen alle de namen van haere ondersaten, die wel bekenden, dat men sulcx hem niet en behoorde te weygeren, waerdt dat men niet en wiste, dat dit tendeerde tot een seker nieuwicheyt, also dat sy sulcks niet en souden willen doen sonder consent en bywesen van haere ondersaten, begeerende oock anders daer niet meer op te vergaderen.

Ende siende, dat sy van den rade der gemeynten anders niet crygen⁺ en souden, so lieten sy een moderatie publiceren op het vee, stellende dat som 6 st. 5 st. 4 oft 3 stuyvers hogere dan 't gewoon was te geven, meynende dat de ander comenscap dan gewilliger sou ghegheven worden, sluytende daerenboven op den 5 dach alle tollen toe, tot dat men eerst soude de tiende betalen en het dertichste deel van 't hantwerck; verboden oock alle scippers en wagelieden eenich goedt te vuren, dat sulckx niet betaelt en hadde op de verbuerte van wagen, peerdt of scip. Ende so men vreesde, dat er een comotie soude comen, so werden er honderste ende tiende mannen gecosen, die men dede sweeren den conick ende de stat getrou te syn ende dit om 't volck in stilte te houden. Maer sommige riepen: Dits onsen ouden eedt, dit willen wy wel volgen, maer belangende den tienden pennick en willen wy niet voerstaen ⁽¹⁹⁾.

⁺ Ende tot Brusel gingen de colectuers van huys omme om te ontfangen, maer elck seyde meest, dat het den hertoch hale van die 't geconcenteert hebben, niet ontfangende! Tot Midelborch werden sommige officiren die met den colectuers omgingen gequetst en verjaecht.

⁺ Ende het gesciede tot Antwerpen dat eenen met name Peeter de Hase ende Lancken, den tollenaer, beyde liefhebbers om den tienden pennick te voorderen byna dootgesmeten werden, ende op den 8 en 9 dach voer er vuel goedts uyt Antwerpen met wagens en kerren na Francfoort⁺ ende de magistraten deden 't volgen tot Dueren ende wilden 't vasthouden en prysmaken, om dat het den tienden pennick niet betaelt en hadde. Ende de cooplieden deden haer clachten, waerom men haer sou doen geven, dat by den gemeynen raet niet geconcenteert en was, maer en werden niet gehoort. En so trocken sy na Brusel voer Ducdalbe in

+ Hoe men de gemeynte tot Antwerpen met eenen besloten brief wilde de scattinge doen observeren.

+ Moderatie op het vleesch en groote en cleyn vee, meynende dat men dies te betere de ander comenscap sou laten geven.

+ Honderde en tiende mannen gecosen om 't volck in stilte te houden.

(19) Vermoedelijk is hier bedoeld een ordonnantie van 23 Februari 1572, het vervoer van goederen naar het buitenland verbiedend, indien de 10^e penning niet betaald was Poullet et Piot, p. 119.

+ Tot Brusel gaen de colectuers om maer crygen nichil.

+ Peeter de Hase en Lancken den tollenaer byna van de gemeynte geslagen doot.

+ Wagens en kerren met goedt by de magistraten gearresteert om prys te maken.

[p. 171]

sonderheyt vuel Fransche cooplieden, die den ambesaet van Vranckeryck tot Brusel liggende voer haer voerspraecke namen; ende desen vraechde Ducdalbe of 't het aen beyden syden tusschen de coningen gesloten en was, de cooplieden alle liberté (te geven)? Begeerde hy dan weder orloge, so mocht hy de cooplieden goedt nemen; somma ten eynde, hy moest het lauderen 't goedt te laten, maer dewyle sy te Brusel waeren voer het goedt wech op den 13 dach doer troubelen die begonden te rysen. Want 't waere oock onverdragelyck, dat de vremdelinghen souden vry syn en borgers niet; sodat syn eyschen hier een groote scuer cregen ⁽²⁰⁾.

⁺ Ende also tot Antwerpen alle den winter dore de dieven seer gedomineert hadden, mits men geene oft slappe justicie dede, want de heeren lieten toe dat de dieven haer rechtelyck mochten verantwoerden; ende hadden een procureur, die haer altoos diende, maer hy is in den nawinter om eenige saecken tot Brusel gecomen, daer hy gevangen werdt en op den 3 Meert gehangen, met noch eenen met name Frans de Vlaming, een boef, die by synder vrouwen dochter geslapen hadde, waerom hy een wyle van den bisschop van Antwerpen gevangen was geweest, maer hem was bevolen dat hy hem wel wachten soude van de weerlycke heere. Op den 9 dach Meerte waeren tot Antwerpen diveersche beroerten doer dieven, die van de borgerye gevangen en som dootgesmeten werden, waerom het scene dat de magistraet soude cortelyck des nachts borgerwacht stellen om de dieven te beletten; maer om dieveersche oproerden, die dagelycx resen, doer mandaten en dreygementen, die Ducdalbe dagelycx dese maent so hier en al de landen doere deden, daer alle gemeynten tegen waeren, want 't gene wat hy eyste was ondoenelyck, so en dorsten sy den borgeren de wapen in de hant niet geven, want dan souden sy noch min hebben willen geven; nochtans waeren de hondertste en tiende mannen al geordineert, maer de wacht bleef achter ⁽²¹⁾.

(20) Betreffende den aanslag op den tollenaar, Poullet et Piot, op. cit., p. 149; aangaande de klacht der Fransche kooplieden, loc. cit., p. 140, 149.

+ Procureur van de dieven gehangen.

(21) De sociale en ekonomische mistoestanden deden de misdadigheid wel snel toenemen: Morillon schrijft, Poullet et Piot, op. cit., p. 148: ‘... et tous les maulvais garçons se tiègnent aux villes, attendantz occasion de pillaige...’.

[10 Maart 1572]

⁺ Ende op den 10 dach Meerte werden de geordineerde colectuers van den tienden ende dertichsten pennick tot Antwerpen wederom voer de magistraten ontboden, ende bevolen dat se souden elck in syn ambacht omgaen ende bevelen, dat elck tegen den eersten April sou comen betalen ende so sy haer weygerden als vore, hoe wel den loon die haer gestelt was groot genoech was, so vreesden sy de gemeynte ende haer werdt gepresenteert een officier oft diefleyder by te voegen ende so sy 't niet en wilden doen, hadden de magistraten bevel van Ducdalbe haer gevangelyck te setten, haer huysen vol soldaten te leggen, ja, lyf en goedt te nemen. Siende na dese dat het syn moeste, begeerden sy dat men haer brieven geven soude, dat sy daertoe gedwongen waeren om 't selve elck te gaen bevelen allen syne ontfange van 14 dagen den 1 April als sy souden sitten over te brengen, en begeerden sonder officier te gaen.

+ De colectuers van Antwerpen werden bedwongen elck een te waerscouwen syn tiende te betalen.

[12 Maart 1572]

Maer daer werdt een gebodt gedaen op den 12 Meert dat niemant haer in 't omgaen en sou mogen naloopen, bescimpen oft eenich beletsel

[p. 172]

doen. Maer elck borger antwoerde meest als 't geconcenteert is sullen wy 't brenghen, wy syn niet sculdich en soo voorts. Ende seer qualycken conden de cooplieden goedt uyter stat cryghen; vuel getiers was er dagelycx op de tollen, meest gaf elck een briefken van hem, dat hy 't betalen sou als 't de borgers gaven oft geconcenteert was, ende daermede cregen sy goedt wech. En in ander steden was van gelycke getier al, want hy woude 't hebben met gewelt al en was 't niet geconcenteert dan bij een deel van de staten van den lande en dat by conditie dat het de gemeyne leden van den lande concenteerden ende oock hadden sy het graen en wolwerck uytgesteken; oock waeren meestal geestelycke staten, die geen comenscap en doen, die 't geconcenteert hadden. Maer nou liep de fame, dat men in andere landen woude alle goederen verbuert maken, daer Ducdalbe tienden afgheheven was. Ende oock in Vranckeryck en elders (werdt) geldt, dat by den conick van Spaengien geslegen was, verboden, 't gene seer willich plach te syn ⁽²²⁾.

⁺ Ende also tot Brusel gelyck tot Antwerpen seker dagen gestelt waeren, dat elck syn tiende van syn vercocht goedt sou comen betalen ende soo die gemeynten niet en liepen, al waeren de dagen gepasseert, so dede Ducdalbe op den XI dach Meerte aldaer gebieden, dat elck syn rekenboecken sou overbrengen op de verbuerte van lyf en goedt, maer also men syn geboden niet achtende en was, dede hy op den 14 dach gebieden, dat men sou comen betalen oft men soude executie doen ende 't goedt voer de duere vercoopen ende den hals daerby nemen ingevalle sy wederspannich vielen, de magistraten die hy daertoe geordineert hadde. Maer de borgers bleven so eendrachtich, niemant en betaelde en seyden: ‘Hebben wy lyf en goedt verbuert, dat hy 't neme’; so en wisten sy niet aen wien beginnen. De steden van Hollant hadden deestyt vuel commissarissen te Brusel om aen Ducdalbe te versoecken met dese scattinge op te houden, maer en werden niet gehoort ⁽²³⁾.

⁺ Die gemeynten van Tergouwen uyt grammen moede, waeren tsamen geloopen ende wouden dootsmeyten die 't van de gemeynten waeren eyschende, maer 't was noch wel vergaen. De staten van Vlaenderen hebben menichmael genoech versocht, dat hy van dese grouwelycke scattinge sou ophouden ende noyt van Ducdalbe verhoort en werden; so ordineerden sy mannen oft commissarissen onder haer lieden, die selven na Spaengien souden reysen om te sien of het synen wille was, dat desen Ducdalbe als goevernuer generael van syne 17 Nederlanden alsoo woude laten verderven.

⁺ Ende die van Brabant en andere deden van gelycken; onder allen hoorde men dat den apt van Perck sou mede reysen, wesende een geestelyck persoon; maer die eenich verstant hebben sien wel dat het de gemeynte nimmermeer en sullen willen noch connen gegeven, sonder 't landt in grooten troubel te stellen ende ten lesten souden 't de geestelycke weder wel becoopen, met Ducdalbe uyt den lande gejaecht worden,

(22) A.C., p. 238. - A.A., dl. I, p. 305.

+ Ducdalbe doet tirannige mandementen tot Brussel om den tienden pennick te hebben.

(23) Te Leuven had men met geweld den 10ⁿ penning geëischt: het resultaat was weinig bevredigend. Einde Januari reeds had men verwacht, dat strenge mandementen (verbanning, konfiskatie van goederen) door Alva zouden uitgevaardigd worden. - Poullet et Piot, op. cit., p. 88 en volg.

+ De staten van Vlaenderen en andere wouden na Spaengien reysen om daer gratie te vinden van dese scattinge.

+ Ducdalbe doet de staten arresteren die reysen wouden, maer deden 't boven arrest.

[p. 173]

't Scene dat het wel synen wille was, dat se aen den conick reysen souden en daer vercrygen, dat se conden. Maer op den 22 dach hoorde men, dat hy de reysers op de frontiren hadde doen arresteren ⁽²⁴⁾.

⁺ En wilde de Staten Generael tot Brusel vergadert hebben, maer vele en betrouden hem niet vuel by hem te comen, dewyle hy soo raesde met alle syn tirannige mandaten; die van Vlaenderen waeren wech en sommige reysden boven arrest, dat hy gedaen hadde. Ende daer was dese⁺ maent vuel spraeken dat men in Duytschelant, in Denemercken en elders voer den prinsche van Oraengien was volck aennemende, maer 't scene hy en paste op niemanden, want hy hadde eenen rycken heere en noch vuel vrinden. De bisschop van Cuelen doer synder papen raedt dede de gevluchte van dese landen die daer waeren scuylende nou oock vertrecken, omdat sy niet ter kercken en quamen, welck sy wel te voren wisten eer⁺ men haer plaetse ghegeven hadde; sommige erm, verloopen waeren als vrybueters ter zee, beroovende Spaensche scepen, en ander scade deden sy; ende desen hiet men waterguesen ⁽²⁵⁾.

Onder alle is er nochtans eenige die se aenhouden ende een scip was in 't eerste van dese maent in het Vlietlandt aen den Hollanschen⁺ cant met een deel guesen in 't ys vervrosen. Ende daer vervrosen liggende, quamen een deel Walsche soldaten van Ducdalbe over het ys ende meynden dit scip met den volcke van alle syden te overvallen, maer so sy groot gescut op hadden, scoten sy het ys in stucken ende vuel Walen verdroncken.

(24) Betreffende het verzet der Staten, en hunne reis naar Spanje; Poullet et Piot, op. cit., p. 141, 143. De koning zelf wenschte dit bezoek niet, zooals blijkt uit de berichten aan Alva. - Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 229, 230, 240. Men zie de verklaring van Alva aan de Staten van Brabant, in dato 13 Maart, Poullet et Piot, op. cit., appendice, p. 596.

+ Ducdalbe werdt van vele gedreycht maer achte de dit niet.

+ De bisschop van Cuelen dede Ducdalbe ten believen de gevluchten om de religie uyt Cuelen vertrecken.

+ Vuele gevluchten oft die Ducdalbe seer hateden roofden op zee.

(25) Betreffende de houding van Keulen jegens de bannelingen, leze men de Inleiding bij Simons, Kölnische Konsistorial Beschlüsse, Presbyterial - Protokolle der heimlichen Kölnischen Gemeinde, 1572-1596, Bonn, 1905. - Ook Ennen, Geschichte der Stadt Köln, dl. IV, p. 860 et seq. - Poullet et Piot, op. cit., p. 160.

+ Wat er een guesen seip doet; vuel Walen doer d'ys verdrincken.

[22 Maart 1572]

⁺ Ende op den 22 dach der maent Meert werdt tot Antwerpen een Cristen levendich verbrant ende syn tonge geveetert, omdat hy den naeme Cristi niet aenroepen en soude. Het was een timmermanssone, oock een timmerman. Sy gaven uyt dat het een wederdooper was, maer belogen hem; hy was gevlucht geweest en wedergekeert en conde seer qualyck swygen; altoos wilde hy andere d' wordt recht leeren verstaen en so was hy haest verraden. Maer de dieven en soeckt men niet seer ter doot te brengen ⁽²⁶⁾.

⁺ Ende deestyt liep er een fame dat er posten uyt Spaengien comen waeren, hoewel de commissarissen noch niet daer en conden wesen, maer de fame liep genoech in wat peryckel de landen stonden met dese grouwelycke scattinge, die Ducdalbe van alle coopenscap woude hebben, te weten so verre genoech verhaelt is, den tienden pennick van alle goedt 't elcke verhandelinge en den 30 pennick van alle hantwerck; ende het goedt wordt dicwils 2 oft drijmael verhandelt, eer 't uyt een stat geraeckt. Nou scene 't dat het de conick niet en begeerde: ommers daer was een monick met name Boonavontuer, dat een licht clappardeken was, die predickte 't openlyck op den 25 dach dat het de conick afgeslegen hadde ende hy werdt 's anderdaechs daerom voer den goevernuer ontboden en hy seyde, den paep der Spaengiarden op 't casteel hadde 't hem geseyt en dat er den casteleyn scryven af hadde. Het mocht wel waer syn maer, en wilden 't niet dat men 't wiste, want sy

+ Een cristen om de religie verbrant.

(26) A.C., p. 238. - Hans de Moe, de jonge; A.A., dl. XIV, p. 86, n^r 982; hier aangegeven 21 Maart: misschien geldt dit als datum van het vonnis.

+ Posten uyt Spaengien dat den conick den tienden pennick niet en begeerde. Maer Ducdalbe en wilde sulcx niet.

[p. 174]

en waeren 't niet van wille op te houden, want niemant alle dese maent dore en mocht goedt uyt Antwerpen vuren dan met besceet namaels te betalen, indien het noch gelaudeert werdt. Ende Ducdalbe sondt noch weder brieven tot Antwerpen aen de magistraten, inhoudende de executie en soo sy 't niet en deden woude hy 't haer aen lyf en goedt vergelden; die borgers hadden oock weder by requeste versocht te mogen handelen by maniren als voren oft woude hy 't met gewelt nemen, dat hy 't dan doen soude. Maer 't scene haest dat men daer sou oochluyckinghe doen⁺ tot by Paeschen, als men sou vleesch beginnen te vercoopen. Tot Dort hadde hy oock eenen commissaris gesonden, maer in den raet der gemeynte comende, dreychden sy hem in een mande gecapt en gesouten thuys te seynden, als hy daer weder sou af spreken comen; maer Ducdalf creech ander werck.

Deestyt dede hy oock tot Brusel aflesen dat de stede van Diest en⁺ Leewe souden haer muren geraseert worden; allen renten van haer gulden, ambachten oft cameren met al dat sy meer hadden, soude verbuert syn en tot profyt van den conick vercocht worden en dat omdat sy in den jaere 1568 doen den prinsche, haeren heere, over Mase quam, victalie aenvuerden, maer hy creech ander werck ⁽²⁷⁾.

⁺ Deestyt werdt tot Roomen eenen nieuwen paus gecosen met name Greson Bon Compainie, en paus Pius de vijfde was gestorven ⁽²⁸⁾.

+ Die van Dort dreygen Ducdalfs commissarissen te souten in een mande.

+ Mandaet de muren van Diest en Leewe te raseeren.

(27) De berichten als zou de koning het innen van den 10ⁿ penning niet wenschen, wanneer dergelijk geweld gebruikt moest worden, drongen ook door tot Morillon: zie Poullet et Piot, op. cit., p. 120. Betreffende de houding van den koning, zie Gachard, Corresp. Phil. II, p. 228; aangaande de bestraffing, Poullet et Piot, op. cit., p. 159; het plakkaat contra Diest, in dato 19 Maart, aldaar, p. 598.

+ Nieuwe paus gecosen.

(28) De nieuwe paus was Gregorius de XIII, Hugo Buoncompagno, den 7 Januari 1502 te Bologna geboren. - Pius V stierf den 1ⁿ Mei 1572.