De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 163]

Waere bescryvinghe naer myn simpel vermogen van dese Nederlanden prinsipael naer myn cranck vermoghen in 't corte van den jaere 1572 door Govaert van Haecht.
1572

In den eersten van Januarius.

⁺ Also Ducdalbe hem nou overalle dese 17 Nederlanden meester vindende ende alle de principael steden met Spaengiarden en ander soldaten beset waeren ende geen vyanden in de landen en hadde dan generalyck alleman om de groote scattingen, daer hy alle steden mede quelde, maer niemant en wilde 't hem concenteeren, haer dreygende op de pene van lyf en goedt sulcx als hy wilde hem te concenteren. Also dat alle man, jonck en oudt op hem verbitterden, hoewel hy en syn soldaten vuel wils in vuel plaetsen deden. Gelyck 't noch bleeke tot Dueren by Antwerpen op den lesten dach der voerseyder maent, dat 2 oft 3 Spaengiarden daer omtrent den dorpe quamen ende ontmoetten eenen boer met synen cnape daer sy meynden geldt af te dreyghen. Maer sy moesten voer den boer, geslagen synde vlieden, ende so quamen sy op den eersten dach des jaers uyt den casteele van Antwerpen wederom derwaerts 18 oft 20 sterck, meynende haer leet te wreken; maer de boeren haer gewaer wordende trocken de clocke, also dat den hoop der boeren der Spaengiarden bussen deden beven, al waeren die met haegel gelayen; ende en waere de droschaert van Borgerhout met syn peerden niet gecomen, die (de) boeren stilde, die Spaenigarden souden er gebleven hebben ⁽¹⁾.

+ Van overlast, die de Spaengiarden deden en van de boeren van Duerne die lichtelick souden 20 opgeslickt hebben.

(1) Over den algemeenen toestand in de gewesten, de verbittering van de bevolking, enz., leze men het bericht van Don Francis de Alava aan den koning, Gachard, Cor. Phil. II, t. II, p. 217. - Ook de brieven van Morillon, Poullet et Piot, op. cit., t. IV, p. 80. Met Dueren is hier natuurlijk Deurne bedoeld.

[6 Januari 1572]

⁺ Ende op den 6 dach January so vierde men tot Antwerpen en meest over alle de Nederlanden, volgende het gebodt van Ducdalbe, ende dat om de geboerte van des conicx sone, mits hy anders geen sonen en hadde⁺ levende, al was dit syn vierde huysvrouwe. De spraecke was oock lange, dat er souden publicatien gedaen worden, dat die om saecken der religien uyt dese landen gevlucht syn wederom souden mogen keeren, maer daer en quam niet af ⁽²⁾.

Maer den edeldom sonderlinge ende meer ander gemeynten hoepten dit jaer noch weder in haer landt te comen sonder Ducdalbe dat te vraegen oft na syn mandaten te wachten, want daer was in Duytschelandt, Oostlandt en Vranckeryck bestellinge van vuel ruyteren en knechten

+ Triomphe en vieringen om des conicxs sone in Spaengien.

+ Aenneminge van ruyteren en knechten tegen Ducdalbe voer den prinsche van Oraengien.

(2) Zie A.A., dl. I, p. 305, ordonnantie van 4 Januari.

[p. 164]

tot dienst van den prinsche van Oraengien; maer omdat nou wel drie jaeren lanck daer al spraeck af is geweest en anders niet gevolcht, ende doen den prinsche over Mase quam 1568 in October ende niet uyt en rechtede, so en was er geen geloove onder 't gemeyn volck meer voer, dat men 't en sach voer oogen ⁽³⁾.

(3) Zie hierover, anno 1568, p. 20 en volgende. - Over de legerwervingen van Oranje, Bor, op. cit., t. I, p. 362.

[8 Januari 1572]

⁺ Ende op den 8 dach dede Ducdalbe tot Brusel gebieden, dat alle beenhouwers, brouwers ende in 't generale allen ambachten op de pene van lijf en goedt haer souden voegen haer goedt en waere daer na te vercoopen, dat de conick daeraf den tienden pennick hadde, oft dat se geen hanteringe en souden mogen doen en haer winckelen sluyten, also sy oock deden; dan in 't heymelyck geriefde elck syn kennisse; het bier haelden sy met stoopen buyten der stat, het broot stont vry, maer aen syn volck en wilde niemant iet vercoopen, also dat op den 12 dach een van syn hellebardiers genoodicht was te bidden om Godt, dat men hem een weynich boteren wou vercoopen en spraecken vry uyt tot haer heeren, dat sy 's nimmer meer concenteeren oft geven en souden, al sou Ducdalbe haer het lyf nemen ende haelden haer dekens en ouders uyt den raet op den XI dach, omdat se te lange saten in den raet; ende Ducdalbe bleef even hert, seggende deestyt: Als 't hier te Brusel gedaen is sal ick de gemeynte tot Antwerpen wel doen concenteeren en comen daer en syn boven haer. Sijn sij boven haer heeren, omdat de heeren haer met... (eenige woorden weggesneden) ⁽⁴⁾.

⁺ Ende deestyt quam de tydinge hoe den grave van Megen te Swol gestorven was, hebbende willen om het lancxte drincken tegen eenen⁺ apt; hy hadde bestellinge van Ducdalbe om eenich peerdtvolck en vier⁺ regimenten knechten aen te nemen in Westphalen om van Ducdalfswegen die steden van Campen, Deventer en Swol en andere daeromtrent te besetten ende te dwingen den tienden pennick te geven oft die sonne⁺ sou haer scijnen. Later hoorde men dat hy hem vermeten hadde, want hy was Ducdalbe seer toegedaen: ende alsus vergingen de meeste prinschen⁺ van den lande dagelycx: d'eene sturf, d'ander bleef verslagen, d'ander werden van Ducdalbe gedoyt of in Spaengien vergeven en soo voorts ⁽⁵⁾.

+ Die van Brusel sluyten al haer winckelen toe ende scryven rebelle op de dueren die 't niet en volchden en Ducdalbe meynde nochtans dat sy 't doen souden uyt ontsach en dan wou hij 't Antwerpen comen.

(4) Hierover de reeds aangehaalde beschrijving van Viglius, bij Hoynck van Papendrecht, Analecta, t. I, 1, ab pag. 287; ook Poullet et Piot, op. cit., t. IV, p. 80, 83, 88.

+ De grave van Megen doot gedroncken.

+ Arenberch en Adolf geslagen.

+ Brederode en Hoochstraten gestorven.

+ Montigni en de Marquis van Bergen in Spaengien doot.

+ Egmont en Heurne te Brusel onthalst.

(5) Over den dood van dezen edelman, Gachard, op. cit., p. 221. De levensbeschrijving van Charles de Brimeu graaf van Megen, zie Biographie Nationale, t. III, p. 63.

[15 Januari 1572]

⁺ Ende op den 15 dach Januarius quam de tydinge, hoedat tot Brusel de gemeynte tegen Ducdalbe in wapen was, maer 't en was niet also: dan de Spaengiarden, 3 vendelen die in Brusel lagen, werden nou al op de merckt geforieert ende mits de borgeren geen goedt vercoopen en wilden, so wilde Ducdalbe dat de borgers haer nou den cost geven souden. Maer dat en conde soo oock niet dueren, die gemeynten seyden: ‘Believe 't hem, hy mach nemen lyf en goedt, maer wy en willen niet consenteeren’. Van gelycken onboden vryelyck die van Mechelen ende meer ander steden. Ende op den 23 dach gesciede 't mits de heeren van Brusel, gelyck meest de heeren van alle steden, Ducdalbe seer toegedaen waeren, mits daer

+ Die heeren van Brusel wilden selve brouwen.

[p. 165]

van lange op gepracktiseert was, dat sy 4 brouweryen in namen om selve te brouwen, ende souden Ducdalbe synen tienden betaelt hebben;⁺ maer sy en conden niet, want der brouwers gesellen en wilden haer niet dienen; vuel biers werdt van Antwerpen na Brusel gesonden, elck aen synen vrindt, want daer was biers gebreck; de scamel gemeynten, die haelden 't op de dorpen met stoopen en potten alle dagen wel 3 oft 400 sterck uyt, want men wist tot Brusel van geen wercken. Ende omdat Ducdalbe sach dat syn eygen volck qualyck eten costen cryghen, dede hy gebieden dat se haer winckelen souden openen op de pene van hondert gulden scade ende betalen haer tiende, achtervolgende syn mandamenten maer sy en waeren syn geboden niet achtende, houdende haer winckels gesloten ⁽⁶⁾.

+ Vuel biers van Antwerpen na Brusel.

(6) Poullet et Piot, t. IV, p. 88, 92; ook de bittere klacht van Alva aan den koning, in dato 15 Januari 1572, Gachard, op. cit., p. 222.

[26 Januari 1572]

⁺ Omtrent den 26 dach Januarius waeren tot Brusel gecomen de staten van Vlaenderen om te verbidden aen Ducdalbe, dat hy wilde ophouden met dese ondoenelycke saecke, hem presenterende andere scencken; maer hy sondt haer wech, haer noemende rabauwen, ende beval dat se de scattinge souden ter executien stellen, so hy lange genoech bevolen hadde oft hy soude aen den conick scryven, dat se tegen syn mandamenten rebelleerden en dan sou men besien wat men met sulcken rebellen sou doen ⁽⁷⁾.

⁺ Van gelycken onboet hy aen Mechelen en Antwerpen dat sy souden sien op te brengen van alle goeden, 't elcke verhandelinge den tienden pennick ende van het handwerck den 30 pennick, waerom de heeren van Antwerpen de gecosen en toegedwonghen colecktuers wederom ontboden, die onder allen ambachten geordineert waeren; dese waeren gewillich gelyck sy den eedt gedaen hadden trouwelyck te dienen en te ontfangen, 't gene men haer sou brengen. Maer men brocht haer niet, daerom wouden de heeren nou, dat sy 't souden manen oft eyschen en elck op den eedt scerpelyck bemanen oft sy den conick 't syne gaven; maer dat en wilden sy geensins doen, seggende: ‘'t Volck te doen sweeren dat compt den magistraet selve toe.’ Maer sy en dorsten 't oock niet gaen eyschen en soo liep den tyt vast met troubele dore ⁽⁸⁾.

⁺ Ende deestyt heeft den paus van Roomen 2 ambesaten, te weten 2 graumonicken oft minnebroeders gesonden aen Ducdalbe aen hem begeerende dat hy de nieuwe bisschoppen die in den lande ingedrongen syn in vuel steden, dewyle hy het landt geregiert heeft, weder sou willen casseren ende te niete doen, wandt de eerdtsch bisschoppen bevonden dat se haerlieden seer scaeyelyck waeren, die dit eerst aen den paus vercregen hebben om weder te casseren. Nochtans syn daerdoere de troubelen eerst begost, midts den cardinael Grandvelle met meer andere van des paus adherenten sulcx sochten in te brengen; daerom den edeldom ende de steden daer tegen screven en procedeerden in den jaere 1565 en 1566. Maer na dat Ducdalbe in 't landt quam in 't nasomer des jaers 1567, so

+ De staten van Vlaenderen versoecken seer oodtmoedelyck dat Ducdalbe wou cesseren van de scattinge.

(7) Gachard, op. cit., p. 224, brief van 2 Februari 1572; ook Poullet et Piot, p. 93. Volgens de berichtgeving van Morillon was het woord ‘villacos’, rabauwen, bestemd voor de burgers van de hoofdstad!

+ Boven desen versoeckt Ducdalbe noch al voortsganck oock tot Antwerpen en Mechelen.

(8) Betreffende de aanstelling van de collecteurs, zie p. 161, nota 21. - Poullet et Piot, op. cit., p. 82. Aldaar p. 80, uitvoerige bibliografie aangaande den tienden penning; ook A.A., dl. I, p. 305, 12 Maart, gebod van stadswege de geldinners niet te hinderen in hunne werkzaamheid.

+ Den paus versoeckt aen Ducdalbe, dat hy de nieuwe bisschoppen in Nederlandt ingedrongen weder sou afsetten, want de eerdtsbisschoppen en cloosteren daerover seer claechden, dat se haer profyten ontrocken en also den paus. oock niet en conden voldoen.

[p. 166]

syn se metter tyt al voorts gebrocht. Maer so ick hoorde aen Sonnius, nieuwe bisschop van Antwerpen, soen waeren sy lieden niet van sinne afstant te doene, maer wilden tegen de aerdtsbisschoppen procederen. Maer de nieuwe hielden haer seer aen de Spaengiarden: in somma daer den eenen duvel tegen den anderen wilt opstaen, alsulckx ryck dat moet vallen ⁽⁹⁾.

⁺ Ende den broeder van cardinael Grandvelle, die bisschop van Mechelen is, oft de officie besit, hoewel hy hem nou te Roomen houdt, heeft so vuel nochtans gearbeyt, dat desen syn broeder met name heer Frederick Champaignie is gecosen tot eenen goevernuer over Antwerpen in plaetse van den borchgraef, den prinsche van Oraengien, die borchgraef van Antwerpen is, hoewel hy nou ballinck is en een ander syn goevernement oft borchgraefschap quam besitten. Ende dese Scampainie scene een goedt gemeyntenaer te willen wesen; hy was seer spraecksaem, maer Godt kendt syn herte.

Maer de broedere, de cardinael Grandvelle, wesende nieuwe bisschop⁺ van Mechelen ende als een hooft oft paus over alle de nieuwe bisschoppen van herwaerts overe, die en heeft dese landen geen duecht gedaen, maer uyt eenen haet onder 't gewelt van de Spaengiarden brocht. Desen goeverneur Champaignie liet toe ende publiceren, dat de borgers souden mogen vry sonder te misdoen alle dieven en straetschenders leveren, gevangen, levendich oft doot, waertegen de andere magistraten al lange geweest hebben, willende dat de borgers geen doot en souden mogen smyten ⁽¹⁰⁾.

(9) Over den strijd rond de nieuwe bisdommen, zie, E.P.A. Erens, Tongerloo en 's Hertogenbosch, De dotatie der nieuwe bisdommen in Brabant, 1559-1596 (1925), ‘Vlaamsch Historisch Boekenfonds’, n^r 2. - Over den bisschop Franciscus Sonnius, Th. Goossens, Franciscus Sonnius in de Pamfletten, 's Hertogenbosch, 1917.

+ Heer Frederick Champanie broeder van Cardinael Grandvelle oft nieuwe bisschop van Mechelen wordt een goeverneur over Antwerpen.

+ Hy laudeert dat de borgers mogen alle dieven oft straetscenders doot smyten, come 't niet te passe te vangen sonder te misdoen.

(10) Over Champagney en zijn aanstelling, zie p. 161, nota 25.

[24 Januari 1572]

⁺ Item op den 24 dach deser maent gebuerde 't tot Parys op Onser Vrouwen brugge, dat een silversmidt wesende uyter stat syn vrouw met een suygende kint en 2 marten thuys liete, die van eenige moorders in haer huys alle viere vermoort werden, de kele elck afgesneden en beroofden het huys sonder dat men wiste wie 't gedaen hadde; en de menschen souden daer hebben blyven stincken; dan daer was eenen hont levendich bleven in 't huys, die maeckte na dry daghen soo vuel getiers van honger, dat de geburen 't huys deden openen, meynende dat de vrouwe oock uytgereyst was en vonden se so deerlyck al vermoort, 't kindt aen de borste.

⁺ Alle de ambachten tot Antwerpen werden den lesten Januarius geeyschet haer boecken daer de namen der meesters instonden om seker oorsacke, dienende tot de scattinge; maer elcke dekens en ouders ontseyden 't de heeren, maer so sy daerom in February weder werden aengesprocken, so vergaderde elck syn meesters op de camere, maer die riepen al: ‘Geensins, dat waere so vuel te seggen, dat wy in de scattinge concenteerden.’ Waerover de dekens vreesden, dat se gevangen mochten worden, maer de meesters presenteerden haer ouders te waecken en dit werdt den goevernuer en ander heeren so aengeseyt, welck haer seer mishaechde.

+ Een deerlycke moort in Parys gesciet den 24 January.

+ Den ambachten weder haer namen geeyscht over te brengen.