De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Decembris.

[1 December 1571]

⁺ In 't eerste van dese maent so voer uyt Seelandt een seer scoon vlote scepen met alderhande goedt ende handwerck na Spaengien, van welcke Ducdalbe wel meynde syn tiende part te hebben doen de scepen gelaeyen waeren; maer elck woude 't syne uythalen, so moest hy laten passeren. Ende het gesciede dat het allergrootste scip, synde tot Antwerpen getimmert, toebehoorende Gieles Hoffman terstont voer op een sandtplate ende borste ende sonck, alleen dat men 't gescut boven af crege; de scepen moesten met menichten varen oft sy werden aengetast van de waterguesen; dat waeren verdreven lieden om der religien, die op zee roofden ⁽²³⁾.

+ Een vlote treckt na Spaengien, waervan Gilles Hoffmans groot scip verdrinckt.

(23) Hier is bedoeld de koopman Gielis Hooftman, reed vroeger vermeld. Ook uit het jaar 1574 wordt ons bericht dat een schip van ‘Gielis Hofman borste op een plaet’, A.C., p. 253.

[7 December 1571]

⁺ Den 7 Decembris so gesciede 't tot Antwerpen dat men 2 gevangenen te water aenbrochte, die te Heymessen hadden haerder 6 wesende, eenige Spaensche soldaten berooft, ende so daer 2 officiren oft diefleyders quamen om die uyt te halen wesende gebonden, so dringt den eenen hem selven

+ Eenen dief verdrinckt syn selven met den diefleyder.

[p. 157]

met den diefleyder van der plancken, en doude hem so onder, dat sy beyde verdroncken ⁽²⁴⁾.

⁺ Deestyt werden 't Hertoghenbossche 12 Spaengiarden gehangen, wesende de principaelste van die overdragen hadden haeren cappitteyn te vermoorden, een deel huysen te plunderen voer haer betalinge en so ten lande uyt te trecken.

⁺ Item deestyt was tot Brusel op eenen morgestont op de merckt een seer groote vergaderinge van vuel kinderen met stocken en ander kindergereetscap ende ten lesten scoren sy lieden eenigen raet ende sceyden tot na den noen; doen quamen sy al aen 't hoff van Ducdalbe wel tot 3 oft 400 als ende sy begonden daer te spelen en te trecken, also dat de wachten van den hove stillyck verdobbelt werden, vreesende eenigen oproer te volgen van de ouders, maer sy en verdreven de kinderen niet; ende sy begonden te spelen en te roepen van den tienden penninck, maeckende onder haer lieden colectuers ende telden negen kinderen ende van tiende riepen sy ‘tali’, dat sou voer Ducdalbe syn. Ten leste riepen sy oock, hy moeste den tienden boterham hebben, maer die en wouden sy de colectuers niet geven, maer wirpen se ter eerden, makende gerucht⁺ oft sy die al doot souden gesmeten hebben en so voorts. In somma men sach cleyn apparentie om dese scattinge in oerden te brengen; tot Dornick en Duwaey gaven de colectuers in handen van justicie, seggende liever so te sterven dan van een rasende gemeynte doot gesmeten te worden. Ende achter den 16 dach Decembris liet Ducdalbe de vleeschouwers weder vercoopen sonder tiende te geven, so dat er met den nieuwe jaer anders sou op geordineert worden.

⁺ En 't gebuerde deestyt buyten Brusel op een dorp oft vryheyt daer een jaermerckt was vuel vee en ander goedt quam, ende als 't goedt daer quam, so sondt Ducdalbe daer commissarissen met 2 trompetten, bevelende haer te reguleeren, dat den conick syn tiende hadde, maer so sy sagen dat elck syn goedt oppackte ende syn beesten wechdreve, wederriepen sy 't terstont, dat elck voer dese reyse sou doen als voergaende.

⁺ Deestyt so was tot Antwerpen van Ducdalbe in 't conicx name eenen goevernuer gestelt om de stat te regieren met name Frederick Champagnie. Desen was in plaetse van den prinsche van Oraengien, die verdreven is; so regiert desen nou het borchtgraefschap van Antwerpen. (Hij) was een seer gespraecksaem man, scynende goedertiren te wesen, maer het was den broeder van den cardinael Grandvelle, die nou in Spaengien is en is den autheur van allen dese troubelen over dese landen, uyt eenen haet, die hy teghen den edeldom en borgeren desen landen is dragende ⁽²⁵⁾.

Nou desen synde in 't goevernement, so was hem des nachts na den 16 Decembris eenen brief op syn duere geplackt, hem biddende dat hy sou willen wyslyck regieren en toesien, dat doer dierte van corne oft doer de scattinge geen trouble en quaeme, hem noemende en opelyck scryvende

(24) Zie A.C., p. 237.

+ 12 Spaengiarden ten Bossche gehangen.

+ De kinderen van Brusel maken vergadering voer 't hof en spelen raetsie van den tienden pennick.

+ Ducdalbe laet de vleeschouwers weder toe te mogen slaen voor sommige dagen.

+ Een jaermerckt sou liever opgebrocken hebben dan tiende te geven.

+ Hoe den broeder van den Cardinael Grandvelle nou goevernuer van Antwerpen was, ende hoe hem van onbekende liefhebbers des vaderlant gebeden werdt wyselyck te regieren en die de gemeynte soecken op te eten geen geloove en sou geven, hem die namen scryvende.

(25) Zie Rob. van Roosbroeck, Nota's over de briefwisseling van Frederic Perrenot, gouverneur van Antwerpen (A.A., II^e reeks, 1^e jrg., 2^e aflev., p. 81, 1926).
Frederic Perrenot, heer van Champagney, baron van Renaix werd in April 1571 tot gouverneur aangesteld - Over hem Biogr. Nation., t. XVII.

[p. 158]

diveersche personen, die de stat nou ter tyt regieren ende niet en soecken dan de gemeynte op te eten, waerduer vuel cooplieden en consten uyt den lande geraecken; biddende dat hy desulcke geen geloof oft gehoor sou geven, als Germeye, Hemcxthoven, Cristoffel Pruym, de Scetsen en meer andere ⁽²⁶⁾.

(26) Betreffende dezen brief zie Rob. van Roosbroeck, Over een anoniem manifest, 1571 (Bijdragen tot de geschiedenis, 17^e jrg., p. 72, 1926).

[17 December 1571]

⁺ Ende op den 17 dach Septembris (Decembris?) quam tot Antwerpen de tydinghe hoedat den Torcxsen keyser tot Constantinopelen alle de Joedtsche natie hadde doen vermoorden, welck aldaer machtige cooplieden syn. En hadden hem vuel geldts op woecker gedaen om de orloge ter zee tegen de Cristenen te vueren. Ende nou hy die verloren heeft ende haer vuel sculdich synde, heeft se also betaelt, en wel so vuel by haer gevonden als de geheele orloge gecost heeft; sommige seyden, dat sy hem tot dien crychs geraden hadden ⁽²⁷⁾.

⁺ Item deestyt so quam de tydinghe, hoe dat op den 10 dach deser maent tot Parys een troubele is geweest en dat van wegen het steenen cruys dat in Sint Denys straet stont op een plaetse, daer een hoeckhuys gestaen heeft, daer die van der religien voertyts gepreeckt hadden; oock was den man en sone gehangen. Ende nou mits den peys als vore geruert is, so was by denselven besloten, dat dit sou gebroken worden,⁺ ende 't huys sou opgetimmert worden; maer nou hebben die van Parys hiertegen geprocedeert om dit selve te houden staende. Maer nou was 't met den erfgenamen en met den rade van den conick besloten, dat men 't sou in stucken sagen en dan op 't kerkhoff van Sint Innocent weder stellen, waertoe desen dach den put gegraven werdt om daer weder te fonderen. Ende de canalie begonde te vergaderen, waerom het kerckhoff toegesloten werdt: maer haest liepen sy de dueren open en wirpen die op den put en soo voorts; daerna quam des conicx provoost met 200 scutten en 20 oft 30 peerden met de wercklieden om 't selve met stucken af te sagen en te vervuren na het kerkhoff.

Maer de canalie en vuel papistece borgers verdreven den provoost en sloegen synen luytenant doot en noch 3 oft 4 daertoe; en liepen noch na de erfgenamen, die dit versochten op dat haer huys opgeboudt mocht worden: dieselve beroofden sy haer huysen maer op Sint Toomas nacht quam de provoost met syn soldaten en saegden 't af. Maer eer de stucken noch vervuert werden quam den dach aen en de canalie als uytsinnighe menschen, liepen naer de erfgenamen, waeraf sy 2 huysen, wel ten 10 plaetsen in brandt staken en den huysraet ter vensteren uytwirpen; en liepen na 't paleys, meynende daer sommige heeren te vinden en doot te slaen, maer waeren gevlucht na 't conicx hoff. Daer vergaderden sy wel 200 peerden en 300 voetvolckx, daer sy de canalie mede verjoegen en hielden wel 3 dagen scerpe wacht en 't cruys werdt op 't kerkhoff gestelt. Corts daerna quam de heere van Mommerenci met volck in om die rebelleerders te straffen van den peyse.

+ Hoe den Torck tot Constantinopelen de Joden vermoort.

(27) Dat de Joden niet zonder invloed waren te Constantinopel blijkt ons uit den rang welke Joao Miquez, hertog van Naxos er bekleedde. Men zie I. Prins, De vestiging der Marranen in Noord-Nederland in de XVI^e eeuw, p. 102, Amsterdam, 1927.

+ Troubelen in Parijs om het breken van dit cruys staende op een naelde beneden met coperwerck verciert.
(hier geeft schrijver een seer ruwe schets van het kruis).

+ Hoe 't selve met gewelt werdt afgesaecht met stucken en op 't kerkhoff gestelt.

[p. 159]

[21 December 1571]

⁺ Ende op den 21 dach Decembris s' avonts spade quam de tydinge tot Antwerpen, hoedat des conicx huysvrouwe, dochter van keyser Maximilianus, wesende syn nanichte, gelegen was van eenen jongen sone, waerom in Spaengien groote blyscap was, want daer en waeren anders geen sonen levende. De sustere van dese vrouwe hadde de conick Karel van Vranckeryck de 9 van dien name, maer die en crege geen kinderen; ende men luyde noch dien avont de groote clocke en 's anderdaechs werdt bevolen, dat alle ambachten en de 6 gesworen gulden met den nieuwen jaere op dertiendach souden vieren. Ende dit was de vierde vrouwe van conick Philips; synen eersten en outsten sone Caerle was van der inquisitien in 't gevangenisse vergeven, omdat hy altoos na Nederlant verlangde ⁽²⁸⁾.

⁺ In 't eynde van desen jaere waeren tot Brusel vergadert en by Ducdalbe ontboden de generale staten van den lande op de pene van vierhondert croonen, die failgierde; ende hy wilde de scattinge van haerlieden goedt gedaen hebben, die sy hem geconsenteert en gelaudeert hadden, welck sy niet en loochenden. Dan seyden: ‘Mits wy 't so vele als 't aengaet lauderen, wat connen wy gebeteren, dat de steden niet en willen doen?’⁺ So wilde hy, dat sy dan na Spaengien souden reysen en 't selfde aen den maesteyt verantwoerden, die arders niet en wiste, 't selfde en werdt ter executien gestelt. Maer als sy willich waeren, en mannen om te reysen geordineert hadden, so en wilde hy niet dat se reysen souden; dat was een waerteeken, dat de conick van sulcx niet en wiste en woude evenwel hebben dat men 't ter executien stellen soude ⁽²⁹⁾.

⁺ Item in 't eynde van desen jaere was binnen der stat van Tienen in Brabant gelegen, een vrouwe die haer lichaem was brandende, so dat men dat sach smooren, en swerdt worden sonder vlamme. En sterff also deerlycken in 't aensien, ende te voren hadde sy als simpel sommige daghen gegaen en seyde dat se branden sou.

⁺ Item deestyt werdt by 't Hertoghenbossche een vrouwe en een wageman op de bane deerlyck vermoort van een moorder, die haerlieden als voer goedt geselscap aenquam en doen vuere hy den wagen met de bedeckte doyen in een bosche, daer hy se plonderde: maer werdt gecregen.

Einde 1571.

+ Nieuwen conick in Spaen gien geboren by der keysers dochter syn nichte ende vierde vrouwe.

(28) De jonge zoon werd Ferdinand geheeten: over deze gebeurtenis zie Gachard, Bibliothèque Nationale, t. II, p. 355. - Ook A.A., dl. I, p. 305.

+ Staten tot Brusel vergadert om den tienden pennick.

+ Staten wouden na den conick reysen, maer Ducdalbe en wou niet.

(29) Papebrochius, op. cit., t. III, p. 210. - Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 208, 210, 213, 222, 224, 225. - Vroeger had de koning het bezoek met supplikatie van Nederlandsche Staten-afgevaardigden verboden. Op. cit., p. 174.

+ Een vrouwe verbrant in haer selven.

+ Van een deerlycken moort.