De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

October.

⁺ In dese maent ende nog lange hierna hielt hem den conick van Vranckeryck, Carel den 9 van dien name, al tot Bleys met den meestendeel van syn edelen; ende aldaer quamen de hugenoosche prinschen by hem, als den ammirael ende meer andere. Ende daer werdt getrackteert van een houwelyck tusschen den conick van Naverre ende vrouwe Margriete, des conicx Carels sustere; ende mits desen peys, die den conick seer scerpelyck dede onderhouden, bewesen de heeren malcanderen groote vrintschap ende werden alle van den conick seer vriendelyk ontfangen, hoewel daer groot fenyn omtrent was; maer 't gerese noch by een jaer eer 't uytgespogen werdt. Ende den ammirael werdt van den conick geacht⁺ en gehouden als syn vader, ende 't geheel goevernement werdt hem betrout ende werdt oock gemaeckt opperste tresorier van alle conicx goederen te ontfangen. Boven desen so werdt den 9 October tot Parys⁺ met trompetten gelesen doer allen straten met expressen wille des conicx, dat de geestelyckheyt souden moeten overbrenghen de rekeninghe van allen haeren goederen sonder iet te verswyghen op de pene van lyf en goedt te verbueren. Ende dit werdt allen den landen doere gepubliceert, hoewel vuele landen en steden dat mispresen, die paeps gesindt waeren. De spraeck liep dat men haer lieden sou het vierde deel afnemen ende daermede de achterheyt van den lande, die doer de lange orloge gecomen was, soude effen maken. Maer sy papen sullen 't noch wel lange in 't proces⁺ houden, gelyck sy noch doen om een cruys, dat tot Parys staet in de strate van Sint Denys op een hoeck daer een huys gestaen heeft, daer de gereformeerde de predicatie gehouden hadden: ende den huysvader en syn sone syn er om gehangen geweest. Ende in den peys is besloten dat dit soude gebroken worden, ende dat de erfgenamen souden moghen haer erf gebruycken, verhueren oft betimmeren; maer sy hielden 't tegen ende so sy gevoelden dat het den conick ten lesten sou willen gebrocken hebben, so laudeerden de geestelycken nou, dat het sou met stucken afgesaecht worden, want het cruys was cleyn, maer stont op een hooge naelde oft piramide van steen, seer versiert met coperen sneden en dat om so te vervuren na 't kerkhoff van Sint Innocent en daer tot een memorie te

+ Van een houlyck tusschen den conick van Naverre en des conicx Carel den 9 sustere getracteert tot Bleys.

+ Den ammirael wordt seer by den conick geacht.

+ De papen in Vranckeryck moesten alle haer goeden overbrengen.

+ Om dit cruys tot Parys te breken was een proces. (met bij gevoegd schets van het kruis).

[p. 153]

staen; maer waeren vreesende dat den conick den heere van Mommeranci, (die) al executeert van den rebelleerders van den peyse, sou seynden om dat met gewelt te doen breken. Maer sommighe canalie riepen: ‘'t En sal niet gebroken worden, noch oock niet vervuert worden wat het cost’; en sommige devote herten beweenden 't en becreten 't cruys, omdat⁺ se hoorden dat het sou moeten gebroken worden. Ende den conick aldus tot Bleys seynde met vuel Huygenoosche prinschen, soo men daer van vuele saken trackteerde en oock van den houwelyck voerseyt; ende so den ammirael daer 't gebruyck der gereformeerder religien hielde, so was de spraeck dat den conick en syn moeder, ommers den conick en meer andere daer oock diveersche reysen ter predicatien waeren geweest. Ende den heere van Gwise ende den Cardinael van Loreynen spuelden al het grammeken ende hielden haer al uyt den hove, tot Parys blyvende en quamen in Nederlant tot Brusel, by Ducdalbe; oft sy quamen hem waerscouwen dat de conick van Spaengien niet qualyck tevreden en sou syn, al scene 't dat Vranckeryck 't paus vyanden nou liefhadde, want och, och, och, 't was al bedroch ('t bleeck 1572 in September eerst)⁽¹¹⁾.

+ Den cardinael en den hertoch van Gwise vluchten half uyt den hove te Bleys, omdat hare vyanden verheven worden van den conick.

(11) Over de bijeenkomst te Blois en den geest der onderhandelingen, zie Lavisse, op. cit., t. VI, p. 1, p. 118. - Voor het kruis, ‘la croix des frères Gastine’, loc. cit., p. 120.

[1 Oktober 1571]

⁺ In 't eerste van deser maent so werdt rechts buyten Loven op eenen wagen 7 Spaengiarden vermoort, die van Diest quamen: daer bleef er 5 terstont ende 2 vluchteden na Loven, seer gequets, en den eenen sterf aen de poorte. De Spaengiarden tot Loven tierden oft sy 't al vermoort souden hebben dat sy sagen, maer en liepen niet seer daer 't gesciet was. Dit hadden 5 peerdenmannen gedaen, die haer subyt overvielen; men hoorde, dat de oorsaeke was, dat een van dese 5 een herbergier van Diest was, wien een van dese 7 Spaengiarden syn dochter gescoffiert hadde, een meysken van 12 jaeren of min en daer af sturf⁽¹²⁾.

⁺ In 't eynde deser maent so hoorde men tot Antwerpen opelycke tydinge van groote verraderyen, die in Engelant wederom doer Ducdalbe⁺ besteken is geweest met de papisten aldaer, ende den hertoch van Norfocx, die een wyle tyts op geleyde heeft uytgegaen om syn voergaende verraet, dien selven Norfocx werdt nou, mits van desen aenslach wetende, in strenge gevangenisse op den tour gestelt en noch wel 40 mannen, meest edelen tot hem; ende noch dagelijcx werdt er vuel gevangen. Men hoorde dat se meynden Londen in brant te stellen op vele plaetsen en 't hof in te nemen ende de coniginne, na dat den windt sou waeyen gevanghen in Spaengien oft by Ducdalbe souden leveren. Te voren hebben sy de coniginne meynen uyt Londen te locken om een seer groote tente te sien die haer geschonken was van een van dese verraders, welcke tente tot Antwerpen gemaeckt was. Maer 't en gelucke en ginck sy niet uyte, en dit meynden sy nou met meerder gewelt te doen; maer is doer godts believen in 't licht gecomen. Maer Ducdalbe werdt sieck van ongeneuchte, also dat de wachten tot Brusel een wyle sonder sciten oft trommelen optrocken⁽¹³⁾.

+ By Loven 7 Spaengiarden op eenen wagen vermoort mits eenige een dochter tot Diest vercracht hadden en sturf.

(12) Over dergelijke gebeurtenissen is het kritisch onderzoek bijna onmogelijk. Teekenen wij hierbij aan, dat voortdurend en in elke stad dergelijke feiten zich voordeden.

+ 't Paus en Ducdalf verraet in Engelant ontdeckt.

+ Den hertogh van Norfocx nou vuel strenger lange gevangen gehouden, tot dat de doot volchde met der bijlen.

(13) Betreffende dit moordplan leze men den brief van koning Filip II aan Alva, Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 185. - Ook Kervijn, op. cit., t. VI, p. 183, 187.

[p. 154]

⁺ In 't eynde van deser maent wilde men tot Antwerpen doer bevel van Ducdalbe de scattinge van den tienden pennick op alle comenschap beginnen te doen geven, want alle tollenaren hadden daer bevel af, ende de scepen die geladen waeren wilde men niet laten varen, voer dat se betaelt souden hebben. Maer de cooplieden wilden haer goedt weder thuis halen, ende de scippers liepen met hoopen om haer ordinaris tolgelt, dat se betaelt hadden, weer te hebben, so dat er lichtelyck beroerte soude gecomen hebben. In Henegou en Artoys en sonderlinge tot Doernick was oock groote beroerte om dees wel geweest, also dat den bisschop van Doernick en Atrecht genoech te doene hadden, om 't volck te stillen. Ende den 2 November waeren tot Antwerpen wel 200 zeevisschers vergaert, die men oock den tienden visch eyste, maer sy swoeren oock liever geenen visch aen stat te brengen, so dat de ander scepen die op Spaengien en elders gelayen waeren weder consent creghen te vaeren. En nochtans hadden sommige torfscepen doer bedwanck tot Antwerpen begonst te geven, maer d't bleef weder steken⁽¹⁴⁾.

⁺ Ontrent deestyt dede Ducdalbe sommige Spaengiarden uyt Gendt, Brugghe, Cortryck en elders vertrecken al na de frontiren als te Duynkerken, Sinttoomas en soo voorts alrecht oft hy eenige vreese hadde dat uyt Vranckeryck oft uyt Engelant (iets) gescieden soude: de spraecke en 't geruchte heeft wel 2 jaeren soo gegaen en noch doet, maer daer en isse niet vuel uytgerecht, dan somtyts wat roovinge te lande en ter zee, daer den coopman meer dan Ducdalf af bescadicht is⁽¹⁵⁾.

+ Tot Antwerpen en elders wilde men doer Ducdalf hevel den tienden pennick doen te wercke stellen, maer doer vreese van trouble bleve 't steken.

(14) Over den weerstand tegen den tienden penning zie men Gachard, op. cit., t. II, p. 202. - Mertens en Torfs, op. cit., t. IV, p. 476. - In het algemeen Viglius, Commentarius rerum actarum super impositione decimi denarii (Hoynck van Papenbrecht, Analecta, t. I, 1, ab pag. 287), Pirenne, Histoire de Belgique, t. IV, p. 24.

+ Ducdalbe dede de gernisoenen op de frontiren stercken.

(15) Met het oog op den steun, welke bij een eventueelen opstand in England aan de opstandelingen zou worden verleend, werd de vloot in gereedheid gehouden en werden Waalsche soldaten aangeworven. Over die troepenbewegingen, Gachard, op. cit., p. 189,; Kervijn, op. cit., t. VI, p. 207 en 210.