De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders
(1929-1930)–Godevaert van Haecht–
Auteursrecht onbekendNovember.[1 November 1570]Ga naar margenoot+ Op den eersten dach aen den avent met stormenden winde, so werdt tot Antwerpen ende over alle plaetsen aen de zee en groote riviren gelegen alsulcken hooghen vloet, dat het scene een diluvie te wesen ende menig duysent menschen en beesten verdroncken; men sy dat het water nou nog eenen voet hoogher was dan in den jaere 1542 doener in Zeelant 72 dorpen verdroncken. Het water was tot Antwerpen op sommige quartiren langh den watere, 3 voeten hooger dan de strate; de scade die in stat in vuele kelders gesciede was onsprekelyck, insonderheyt in olie pypen. dies men de olie met stoopen en tobben scepte, soo die op 't water dreef; van gelycken van smout, bier, wyn en ander goet. In de Nieustat braken eenige spuyen van de vlieten en eenige dycken, so dat der statmure van den water een gadt doerbrack; eenige lieden tot 6 of 7 toe verdroncken in haer kelders, en in een huys quam den brant boven, die met den viere van 't waeter opwaerts geweken waeren. Maer de meeste ellende gesciede in de dorpen op vele plaetsen doer het breken der dycken, welck Johan Fruytier van Leiden seer aerdig rethoryckelyck bescryft, welck ick doer de liefde, welck ick tot de conste droech niet en hebbe cunnen gelaten hier te verhalen, doer de correckheyt ende nootelycheyt tot beternisse van allen menschen, die ick er in vinde, welck openbaerlyck gedruckt is. | |
Corte bescryvinge van den ellendighen en seer beclaechlycken watervloet, die op den 1 Novembris 1570 in allen landen aen de Noerdtzee geleghen, is gesciet met afspoelinge van vele huysen, beesten en menschen met duysenten, op ryme gestelt door Johan Fruytier, die oock geen lange jaeren hierna en leefde.De Heere heeft syn gramscap in den vloedt, syn grimmicheyt in het water, synen toerne in der zee bewesen ende de stroomen in het landt verdeelt (Habacuc, 3, 8, 9). | |
[pagina 136]
| |
De zee en de watervloet sal brieschen en de menschen sullen verdwijnen doer vreese ende verwachtinge der dingen, die der weerelt overcomen sullen (Luce, 22, 26). | |
Ga naar margenoot+ Prologue van den jongen sondtvloet bescreven doer Johan Fruytier van Leyden, tot den Cristelycken lesere, saluyt.Aengesien de almachtige en rechtveerdighe Godt ons vuel teekenen ende voerboden der toecompsten syns soons Jesu Cristi ons toegesonden heeft ende desen jongen sondtvloet des jaers 1570 des 1 Novembris wel een van de grootste en wonderbaerlyckste is, so en conde ick niet nalatenGa naar margenoot+ voer ulieden, die wydt van den zeecant geseten syt, mede te deylen tot vermaninge, leere ende waerscouwinge, gelyck ick dat met mynen oogen meest gesien hebbe en by lieden die 't overgecomen is bevraecht hebbe, alle welcke straffe ons overcomen is doer onse sonden, ende gelyck Jeremiam beclaecht, leest daer breedere 4. 5. 6. 7. 8-19. Want als het bovenal te verwonderen is, so is het water als dat behoorde overalle leech te syn, is 't over alle dycken geloopen, alle steenen gewentelt, huysen met sande doerwelvet, heel stucken landts wechgedreven, soms met huys en hof op andere plaetsen. Ick weet wel dat het sommiger menschen vrempt sal syn, dat ick dit eenen sondtvloet noeme, omdat er ander groote vloeden syn geweest, so in den jaere 1530, 1508 en 9, 1420 en 1400, 1374 en den jaere 1230 als geheel Vrieslandt onderginck, en wel hondertduysent menschen verdroncken, en in den jaere 1176, als in Hollant byna alle menschen en beesten verdroncken, behalve die haer op seer hooghe plaetsen hielden; maer dese, na der cronycken scryven, luyden maer altoos meest van een landtschap, maer dese streekt wel over 6 of 7 landtscappen, ende hoewel ick in 't blyven der dooden tot de honderduysent niet en can gecomen, om voer sekerheyt te scryven, maer soude wel meynen dat het daerover passeert doer de menichte der plaetsen, dat men qualyck de menichte conde weten, die men som noch vonde 4 maenden na den dach en meer. Ende op 't corste verhaeltGa naar eindnoot(35).
Item ten eersten scryft Johan Fruytier noch sommige fraeye redenen tot den 3 staten des landts uyt de propheten getrocken, verhalende elck tot beternisse syns levens, bywysende dat het alle doer ons sonden ons is overcomen. Maer mits dat ons sulx tot der historien niet en dient, so late ick dat, om cortheyt blyven, hoewel wy de vermaninge wel nut sou syn, die wy oock by allen de propheten connen vinden en lesen; nu volcht de reste in 7 pausen, waervan de eerste spreeckt meest in 't generale, 1570, 1 Novembris. | |
[pagina 137]
| |
De eerste pause van den sondtvloet.1.
Anno 70 in Novembris den eersten dach,
Ga naar margenoot+ Werdt vervult welck hier is gesproken
Als men Godts rechtveerdige straffe sach
Over de landen, daer hy hem heeft gevroken.
Syn sweerdt is van den eenen eynde ingebroken
En tot den anderen eynde uytghegaen.
Ga naar margenoot+ De zee heeft haeren mont wyt opgeloken
Ende gelyck men den Nilus jaerlycx siet staen
Over Egipten landt, so sach men se nu slaen
Met onstuymich gewelt over alle dycken.
D'ellende, 't jammer, de schade die sy heeft gedaen
In leege landen is by geen goedt te gelycken.
Sweyrdt, vier ontloopt men, 't water can men niet wycken.
2.
Ga naar margenoot+ Wy mogen te recht met Jeremiam spreken
De doot is tot onseren vensteren ingespronghen
Hutten, huysen, sloten sach men d' water breken
Nau sluys oft zyl die 't wel heeft bedwongen.
Ga naar margenoot+ Den noerdtwesten wint heeft 's nachts so doergedrongen,
Dat hy duysenten op 't bedde verrascht heeft metter doot.
Is 't wel uyt te spreken met eenighe tonghen,
Hoe deerlycken de levende naeckt en bloot,
Riepen: ‘Redde, redde, help, help in waters noot’,
Och dit gescreye duerde desen duysteren nacht.
Nu was daer des hoorenden last oock so groot,
Dat hy meest op sich en de syne heeft geacht.
't Is quaet hulpe te doen sonder middelt oft macht.
3.
Met wat verlangen werdt den dach vertoeft
Van hen die daer dreven, oock die daer waeren op 't landt,
Als hy quam, hoe liep het volck beancxt en bedroeft
Na den ongewoonelycken watercant.
Daer mocht men sien Godts wonderlycke handt
Ende den sondtvloet afgebeelt na het leven,
Daer saten de huysen op het hooge sandt,
Den huysraet dreef om haer, 't volck was gebleven.
| |
[pagina 138]
| |
Hoybergen, stroyscelven men vondt gedreven
Aen moerten, geestlanden en hooge heyden;
Hier saten de naeckte liedekens beneven,
Die de handen wrongen en haer verlies bescreyden.
't Valt het vleesch swaer van goedt en bloet te sceyden.
4.
Ga naar margenoot+ Dat woert, dat ons den propheet te voeren spelde
Ga naar margenoot+ Wy levende met ons ooghen sagen,
Namelyck dat de doode lichaemen op den velde
Als verstroyt mes op den velde verdroncken lagen.
Ga naar margenoot+ Hoe ellendich hingen sy aen heggen en haghen,
Met cuskens, lakens en bedden doer nadt,
Hier lagen raderen, daer ploech en waghen,
Hier een tonne biers, daer een botervadt.
Wat lagen daer kisten, daer uyt was den scat
Met scoone cleederen, die d' water sceynde.
Van het beest op den mensch men met voeten trat;
Men sach niet dan droefheyt, waermen sich wende!
Godt verkeert haest 't menschen vruecht in ellende.
5.
De scapen, die daer werden uyt den coyen gereten
Na Habacuks waerscouwinge tot ons allen,
Lagen doer golven hier en daer gesmeten,
Als hen 't gebou was op den hals gevallen;
Runderen, peerden, coeyen uyt weyden en stallen,
Ossen en vette swynen met hoopen
Sach men ligghen aen de hoochten der wallen;
't Domme vee moest oock 't smenschen sonden becoopen.
Daer sach men den vader om syn doet kindt loopen,
Het wyf socht den man, de man t' doede wyf...
Men mocht er de meesters in haer tranen doopen,
Wiens knechten ze sochten, die d' water liep te styff.
Menich soeckt na goedt en verliest siel en lyf.
6.
Wie en soude slapende niet worden wacker,
Ende dit siende bedroeft syn en beswaert,
Want gelyc de arnen ligghen op den acker
Achter den maeyer die niemant en vergaert,
| |
[pagina 139]
| |
Soo sach men de doode hier en daer gepaert
Te samen gedreven uyt dorpen en steden.
Stercke mans als boomen syn niet gespaert,
Cloecke jonge deernen heeft de doodt bestreden.
Och hoe deerlyck was 't te sien dat daer werdt betreden,
So menich jongelinck en jonck kindt.
De onsculdige heeft de straffe geleden
Daer men de scult van in den ouderen vindt.
Wie is 't die Godts ordeelen recht versindt.
6.
Was het niet aen te siene seer ellendich
Daer vader, moeder, dochter werden aengetast,
Die hen selven met coorden seer behendich
Aen den anderen hadden gebonden vast,
Verhopende mogelyck te comen uyt last
Als d'een den anderen soude voorts trecken.
Van een ander huysgesin is 't oock juyst gepast
Dat se allen laghen op eender plecken
Man, wyf, en kinderen mocht een kleedt decken,
Die daerenboven waeren gedreven seer wyt.
Can u dit, o mensch, niet tot boete verwecken
En betering des levens in desen laesten tyt?
So denckt vry dat gy verceert van herten syt.
7.
Ga naar margenoot+ Noch vuel deerlycker was 't aenscouwen
Daer niet wyt van den andren laghen
Uyt een gebuerte meest alle de vrouwen,
Met de barende vrou doer d' water verslagen.
Dit niet alleenelyck en is te beclagen.
Dan daer syn oock ander vroukens gevonden
Wiens kinderkens in de half geboorte stonden.
Man en wyf quamen op plancken gebonden
Hopende dat hen helpe zou gescien,
Dan de golven hebben se mede verslonden,
Deser gelycker is er vele gesien...
Och mensch condt gy hierdoer noch niet de sonden vlien?
| |
[pagina 140]
| |
8.
Het was oock aen te sien seer deerlyck
Als sommige vroukens lagen aen den strande,
Die om haer kints levens waeren so begeerlyck
Dat sy haer lyf lieten daervoer te pande;
Met het aensicht lagen sy gedruckt in den sande
In haer bestorven handen het doode kint lach.
Andere vroukens men oock in desen lande
Aen balcken met coorden men gebonden sach,
Want als sy gevoelden des waters herden slach,
Ruckten sy haer liefsten goedt uyt der wiegen,
Dit vandt men doot by haer als het werdt dach.
So dit is een liefde, die niet wil bedriegen
't Spreeckwoerdt valt waer: ‘Moeders hert mach niet liegen’.
9.
Andere sach men oock sitten op den dyck
Met de doode kinderkens op den scoot,
Sy wieschen deselfde van modder en slyck:
Het clagen en weenen was daer groot.
Sommige hielen haer kinderkens in der noot
So seer vast om deselfde te bescermen,
Dat sy gereddet werdende van der doot
Deselfde doot vonden in haer aermen.
Och hoe deerlyck was te hooren het kermen,
Dergeender, die aldus saten bloot en naeckt.
Een steenen hert mocht sich ontbarmen,
Insiende hoe ons Godts hant hadde geraeckt.
Wel verstockt is hy, die hierdoer niet op en waeckt.
10.
Op een ander plaetse quam een man opgeclommen,
Die met syn doode wyf seer in 't waeter wrocht.
Een groot stuch weechs hadt hy met haer geswommen
Ende doot synde, heeft hy noch syn trouwe bedocht
Op der moers hoochde heeft hy 't wyf gebrocht.
Daerna ginck hy hem in 't naeste huys droogen;
Drooch synde werdt sy daer weder van hem gesocht
Om met begraven syn liefde te betooghen.
Dese daet maeckte vuel betraende ooghen
| |
[pagina 141]
| |
En brengt met haer menige scoone leere.
In noodt bystant te doen, na liefde te poogen
Trouwe te bewysen tot Godts eere.
Die trou is, trou loont hem, want trou is de Heere.
11.
Ga naar margenoot+ Hoe moeste eens mans herte worden doerwondt
Die seer hooch sadt, daer hem noot dede blyven.
Als hy eerst syn kinderen sach sincken in den gront,
Ende na syn wyf versincken doer 't verstyven,
Die suster en broeder sach doer d' water ontlyven,
En sommige van syn nabueren verdrincken?
't Was oock deerlyck, dat men sach dryven
Ingespannen wagens en 't volck versincken
Sy meynden mogelyck, 't water sal ons niet crencken,
Wagen en peerden sullen ons bevryden.
Hier sullen wy op Amos woerden dencken:
‘De snelle can Godt ontloopen t' geenen tyden
Noch de machtige en can hem niet ontryden.’
12.
Ga naar margenoot+ O droevich gesichte wel om beclagen
Hetwelck men tot Wolsdorp sach inderdaet,
Daer vuel boetianigers gedreven lagen
Becleedt met haer oude Vriesche ciraet.
Ga naar margenoot+ Ja, die uyt Essens gereden waeren laedt,
Comende uyt croegen, bruyloften en vruecht,
Lagen daer gestorven in sulcken staet
Als gy ('t best hopende) overdencken muecht.
Dit sy ou, o levende, een spore totter duecht
Opdat gy in soberheyt altyt houdt wacht.
Onderrecht hiermede oock dyne juecht,
Leert se waken, en bidden om des geestes kracht
Want de Heere comt als een dief in der nacht.
13.
Wat bitterder eynde, meynt gy, heeft genomen
Een vergaderinge, daer niet dan vruecht werdt gehoort
Daer d' water scielyck is in huys gecomen
En de heeft het droncken geselscap verstoort.
| |
[pagina 142]
| |
Daer men 22 menschen sach liggen versmoort
Die den anderen hadden gevat in den armen.
Heeft het desen niet gegaen na Amos woort
Dyn vruecht sal verkeeren in droefheyt en karmen?
Een steenen hert mocht het sich ontbarmen,
Die aen d'ander syde een man van 't water sach gesmeten
In den doorne, die om syn lyf te bescermen
Met den tanden daer rontsom in hadt gebeten.
O mensch wilt deesch straffe toch niet vergeten.
14.
Och wat was het den mensch in 't herte een cruys
Die van verde uyt hoochten de huysen sach staen,
Daer het water stont rontsomme het huys,
Ende daer men de vlamme boven uyt sach slaen.
De arme liedekens hadden 't hen selven gedaen
Omdat sy het vier op solder brochten.
Het was noot die men niet mocht ontgaen,
Want als de lieden 't lyf te bergen sochten -
Ga naar margenoot+ - Sy vielen in 't water eer sy dochten -
Clommen sy omhooch, sy liepen in den brant
Hoe seer sy erbeyden ende wrochten.
Levende hadden sy de doot by der hant.
Siet, leert, danckt Godt, die vry waeckt op 't landt.
Dit sy nou genouch gesproken, want dits maer een pause ende deser gelijcken is er achte pausen gelyck dese al rethoryckelycken gestelt, som oock verhalende van de wonderlycke bescermingen vueler menschen ende oock van vuele dieveryen, die met scuyten bedreven werden; maer het soude alhier te lanck syn te verhalen, want men selve in den druck breeder mach lesen, so laten wy 't blyven, maer de somme der doode menschen is luttel min dan hondert duysent. Ga naar margenoot+ Terwyl nou dese deerlyckheyt binnen en buyten Antwerpen gesciedet was, ende alom de landen, so was Ducdalbe binnen Antwerpen met vuelGa naar margenoot+ Spaengiarden, maer sy laghen meest buyten der stat in de naeste dorpen ende quamen binnen der stat waecken, in welcker recompensse de borgers gaven elck 2 of 3, 4, 6 st. ter weken, welck onder de soldaten uytgedeylt werdt. | |
[9 November 1570]Ende op den 9 dach November so werdt tot Antwerpen op der Meerebrugghe eenen Italiaen gehanghen die groote scelmerye in coopenscap gedaen hadde, te weten, eenighe scepen met valsche coopenscap geladen hadde, doen sincken ende maeckte syn medegesellen wys, dat de beste coopenscap verdroncken was, die hy elders vercocht haddeGa naar eindnoot(36). | |
[pagina 143]
| |
Op 't eynde deser maent so quamen de Spaengiarden die buyten der stat lagen al in der stat ligghen, doende groote overlastinghe, waer duere oock eenige beroerte quamen. Ende onder alle sou men eenen Spaengiart de wippe geven oft ‘le stroppe coorde’, maer 't was meer met de borgers gespot, want elck sou 't selfte om eenen pot biers hem hebben laten doenGa naar eindnoot(37). | |
[30 November 1570]Ga naar margenoot+ Ende op den lesten dach was 't so grooten onweder van wint en dondere als 't vole gesciet is, ende metten blixsem ontstack boven den toren van Sint Joris kercke, maer 't en brande niet lange en 't vloeyde wel hoogheGa naar eindnoot(38). |
|