De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

November 1569.

⁺ Item in 't eynde deser somer isser groete sterfte geweest in Spaengien ende Poortugal en sonderlinge tot Lisseboenen; men hoorde dat binnen Lisseboenen 11.000 ende 80 menschen in een weke gestorven syn; ende in Italien was groote dierte en sonderlinge in Venegien; daer sconck

+ Van sterfte in Lisseboenen en van dierte van graen in Italien.

[p. 109]

de stat elck mensch een ducaet voer elcke mate corens die men daer brochte en vercochtent dan wat se conden.

⁺ Deestyt was tot Brusel eenen ambesaet van den conick van Vranckeryck ingecomen, versoeckende noch bystant aen Ducdalbe van volck ende ammonitie, synde anders gedwongen met zijn vijanden te ackorderen, waeraff den ammirael nou de principaelste is, doende noch dagelyckx den conick scade, hoewel men van peys trackteerde. De fame was oock dat den prinsche d'Oraengien nou in Duytschelant synde, weder al volck aenneempt⁽⁹⁶⁾. Ende 't voerleden jaer is gestorven den ouden hertoch van Bruynswyck, ende nou is den jongen hertoch Julius,⁺ den jongsten sone, ontfangen: de twee oudste sonen bleven op den Lutsenborger heye versleghen. Maer desen en was noyt van den vader bemint, hem houdende wel 16 jaeren by den prinschen van Oraengien; ende voer die vrintscap begeerde hy den prinsche oock bystant te doen om hem weder in syn lant te helpen, maer het was noch tot in 't jaer 1582 eer den prinsche weder met gewelt voer Remunde quam, ende nochtans niet vuel met gewelt en voorderde dan tot dat Godt gaf⁽⁹⁷⁾.

⁺ Item deestyt so dede Ducdalbe 5 capiteynen van ruyteren gevangen na Vilvoorden vueren, die men opleyde, dat sy den pagador, een Spaensch edelman vermoort hadden; ende deestyt, te weten den 6 November, werden tot Brusel een capiteyn en eenen forier onthalst, die vuel dorpen gerantsoeneert hadden en met dreygingen van ruyteren en knechten te moeten logieren, vuel gelts afgenomen hadden.

+ Den coninck van Vrankeryck geeft te kennen aen Ducdalbe dat hy genoodich is te peyseren met syn vyanden oft men soude hem sonderlinge bystant moeten doen.

(96) Gachard, Bibliothèque Nationale, t. II, p. 477: in brief van 16 Oktober wordt de aankomst vermeld van M. Vetus, sekretaris van den koning van Frankrijk. De Fransche agent, die hier voortdurend geld en kruit bijeenbracht was baron Ferrals.

+ Hoe den jongen hertoch Julius van Bruynswyck den prinsche d'Orangien groote bystant presenteerde.

(97) Erik van Brunswyck stierf 11 Juni 1558. Zijn zoon Jules was zeer gierig, zoodat Oranje zich ongaarne tot hem om hulp wendde.

+ Ducdalbe dede justicie dat te verwonderen was over die 't landt t'onrechte belast hadden.

[11 November 1569]

⁺ Item den 11 Novembris, so brocht de royroede van Brusel tot Antwerpen 2 gevangenen in vergeselscapt met 20 peerden, en dese hadden wel een jaer oft meer gevangen geweest. Den eenen was een out man van Antwerpen, die een paep in syne predicatie hadde willen straffen; den anderen 15. dach werdt hy daer om op eenen scavot gestelt en bescaemptheyt aengedaen. Maer den anderen was eenen waele en ryck⁺ man, wesende contreluerder van 't casteel en was seer bemint van de erbeyders, synde voertyden oock een contreluerder van 't casteel van Heddyn geweest. Ende hy werdt op den 6 dach gehangen en daerna gequartiert en ten casteele uytgehangen, maer daerna weder gegraven, maer het hoot bleef ter statspoorten uytstecken; men leyde hem oppe, dat hy middel gesocht hadde om den prinsche van Oraengien 't casteel te leveren, doen die met macht in 't lant was, maer hy sterfeer dat hy 't noyt en dachte, noch oock in syn machte niet en was. Maer men hoorde, dat hy een groot proces gewonnen hadde tegen den bischop van Luyck, dat hem en syn geslachte aenginck, ende so presumeeren vele dat dese hem dit becocht hadde, gelyck 't sulcx wel meer gesien is⁽⁹⁸⁾.

⁺ Item deestyt so werdt tot Antwerpen al wederom op 't casteel vuel bedorven gesouten vleesch vercocht, 't pont voer eenen halven stuver ende de magistraet der stat was gedwonghen by haere officiren daertoe te helpen ende 't selfde werdt ook in alle kercken gecondicht; vuele

+ Een out man gescavotteert.

+ Een contreluerder van 't casteel t' onrecht gequartiert.

(98) A.C., p. 201. - De sermoen-verstoorder was Marcus Saligant, sinds 20 Febr. 1568 gevangen (zie A.A., dl. XIV, p. 48, n^o 540). - De andere was Johan de Somme, schoonzoon van Andries Bourlette. Zie Bakhuizen van den Brink, Cartons, op. cit., dl. I, p. 130; het vonnis, bijlage F., p. 183.

+ Bedorven vleesch van 't casteel wordt weder onder de borgers vercocht.

[p. 110]

erme menschen liepen 't coopen en 't sommich was noch goedt, maer 't en mocht hem niet langer houden.

[19 November 1569]

⁺ Item op den 19 dach November so verbrande men van den 9 uren tot 12 uren alle de boecken, die in boeckvercoopershuysen gevonden waeren in Meerte lestgeleden ende by de gedeputeerde van Loven gewesen syn, niet goedt te syn, ende eenige boeckvercoopers die doen gevanghen waeren, sitten noch gevanghen⁽⁹⁹⁾.

Item op den 19 dach Novembris so werden tot Antwerpen 7 straetscenders⁺ gedoyt: de 3 gehangen, de 4 werden levendich verbrant, maer al hadden dese aller weerelts booscheyt bedreven, so werden dese haer tonghe niet geveetert, gelijck men die Cristum recht bekennen dede⁽¹⁰⁰⁾.

⁺ Item deestyt dede Ducdalbe tot Antwerpen ende over al Hollant en Zeelant de scepen arresteren, die som langhe gewacht hadden na tracktaet tusschen Engelant en Ducdalbe, maer nou was haer hope al uyt; en sommighe die noch goedt gelaeyen hadden ontlaeyden nou. Ende niemant en wiste dan waerom, maer ten leste hoorde men dat Ducdalbe meynde vuel crychsvolck na Spangien te seynden om te gebruycken teghen de Mooren in Garnaten; maer de coniginne van Engelant vreesende voer verraet en wilde geen passagie gheven, 't en waere dat men haer eerst oock so vuel volcx liet aennemen ende haer frontieren besetten, en dat Ducdalbe oft den conick van Spaengien die voer 3 maenden betaelde en daer goede borge voer stelde⁽¹⁰¹⁾.

⁺ Item deestyt dede Ducdalbe over alle de Nederlanden alle tollen en imposten en accysen sluyten, willende van 't selfde 3 maenden lanck den ontfanck trecken om de landen mede te bescermen, so hy seyde; maer hy verdruckte in plaets van bescerminghe en dit was omdat de groote scattinge hem niet opgebrocht en werdt; ende hierdoer so werden de steden gedwonghen hem uyt te coopen van dien ontfanck.

+ Cristelijcke boecken op de merckt verbrant.

(99) Dit was dus gebeurd involge het rondschrijven van Alva, in dato 7 Maart 1569: bij Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 674.

+ Seven moorders worden gedoyt.

(100) A.C., p. 201.

+ Ducdalbe doet vele schepen arresteeren maer te ver geefs.

(101) Over deze voorbereiding een zeer belangrijk schrijven van G.A. aan John Mersch, in dato 8 December 1569. - Kervijn, op. cit., t. V, p. 544.

+ Ducdalbe doet alle tollen en acksynsen sluyten.

[23 November 1569]

⁺ Op den 23 dach werden twee wederdoopers, jonge mannen, en een vrouwe levendich verbrant en haer spraecke doer ijseren vysen aen de tonghe benomen; en daer was turbatie onder 't volck, so dat sommige riepen men sou vryer onder de Torcken wonen dan in dese landen⁽¹⁰²⁾.

⁺ Item deestyt was voor Ducdalf weghe eenen nieuwen scoutet binnen Haerlem, die groote tirannye dede over die van der religien ende verjoech er vele uyt der stat om simpel woerden.

⁺ Item deestyt is 't gesciet dat er grooten twist in Engelant was, doerdien de boeren van 't quartier van Norfocx haer hadden opgeworpen met wapenen ende met cruycen met vanen, ende wilden haeren heere de Hertoghe van Norfocx uyter gevanckenisse hebben, meynende dat sulcken getuygh haer victorie sou gheven; ende te voren quam 't geroep, dat de coniginne van Engelant van haer ondersaten gevanghen was, welcx sommighe paepen wel gehoept hadden. Maer men hoorde haest, dat de coniginne van Engelant die papistece boeren hadde doen verstooren en ombrenghen ende van de overste justiceren; dit quartier van Norfocx

+ Dry persoonen levendich verbrant.

(102) A.C., p. 202.

+ Vervolch tot Haerlem in Holland.

+ Hoe vuel boeren in Engelant haer in wapen wirpen om haren heere Norfocx losse te krijgen en hoe sij gestraft werden.

[p. 111]

is altoos seer papists geweest. Maer den hertoghe van Norfocx werdt nou noch strenger gevangen gestelt, ende vreesende die van Scotlant,⁺ dat Norfocx uytgeraecken soude ten lesten, ende als dan de gevanghen hoere de coniginne van Scotlant sou trouwen en dan 't landt tiranniseren en onder pausdom brengen.

⁺ So presenteerden sy de coniginne van Engelant duysent mannen om haer te wreken over de rebellige, also dat dese hertoghe ten lesten na syn bekentenisse, die hy gedaen hadde om Ducdalbe 't landt over te leveren, so werdt hy metter bylen onthalst in 't naeste jaer, ende der gewapender boeren waer wel 10 oft 12 duysent; en Vitellus, Ducdalf ambesaet was noch in Engelant en niettegenstaende desen trouble so hielt men hem syn beloeft geleyde⁽¹⁰³⁾.

+ Ende Vitellus was deestijt noch in Engelant.

+ Deze boeren destrueerden der calvinisten kercken.

(103) Kervijn, op. cit., t. V, p. 508 en 513.