De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 106]

October 1569.

[1 Oktober 1569]

⁺ Op den eersten nacht Octobris werdt tot Mechelen een Spaensch soldaet op sijn bedde vermoort van eenen anderen soldaet om welcker oorsaeck men de stat 2 dagen gesloten hielt om den moorder te vinden; in sulcker estime wordt een Spaensch soldaet gehouden. Ende den achten⁺ dach werdt tot Antwerpen een Italiaensche hoere binnen 't gevangenisse onthalst, omdat een ander haer meynden te verbidden om haeren scoonen scyn. Sy hadde haeren eygen man vermoort, ende sy gaf uyt dat sy 't gedaen hadde, omdat hy calvinis gesint was, mits men nou al veroordeelt ten brande, die niet met den paus en houden, meynende dat sulcx haer scoonen soude.

⁺ Item deestyt so trock Siapin Vitellus als ambesaet van weghen des conicx van Spaengien naer Calis om so over te scepen na Engelant, hebbende oock brieven van Ducdalbe. Maer men hoorde, als dat de conick dicwels aen Ducdalbe gescreven heeft om met de coniginne te trackteren om de zee vrye te hebben mits in Spaengien groote dierte was; ende tot Antwerpen lagen vuel scepen geladen met provande, maer sy en dorsten niet varen uyt vreesen eenigher Engelsche scepen ende oock om de Waterguesen, die haer noch al op zee hielden aen den Empderschen cant; ende desen Siapin Vitellus was van den aert als synen meester Ducdalbe, wel vermoeyende dat hy niet dan om de coniginne te bedriegen ende het lant in tweedracht te brengen uyt en reysde. Ende hoe wel hy vry geleyde versekert was, en dorste hy de reyse niet wel aennemen overmits⁺ tot Calis comende, den roep quam dat den hertoghe van Norfocx gevangen was, doerdien hy de coniginne van Scotlandt, die gevangen is in Engelant, te wyve eyste, ende hadde vuel boeren van syn quartier oproerich gemaeckt. Maer desen Vitelle, dit hoorende bleef met allen synen state tot Calis ligghen tot dat hy hoorde dat sulcx gestilt was; ende doen trocke hy daerna overe in Engelant alwaer hy seer feestelyck ontfangen werdt met alle de syne. Ende de brieven die haer quamen van haeren broeder, de conick van Spaengien, die waeren seer willecom, maer die brieven van Ducdalbe en wilde sy niet ontfangen, lesen noch hooren lesen, noch sien. Ende doen Vitelle daer te hove was, so werdt Norfocx eerst gevangen gestelt op den tour tot Londen, omdat hy dese moordadige vrouwe te wyve begeerde, welck men wel gevoelde dat van Ducdalf raet was. Ende openbaer werdt metter tyt dat er listige aenslagen gemaeckt waeren om de coniginne van Engelant om te brengen, en syn selven heere van Engelant en Scotlant te maken, welck hy ten lesten metten hals betaelde. Ende Vitellus moest een wyle tyts uyten hove blyven, omdat hy Ducdalf briefen aen den raet gepresenteert hadde, maer syn beloeft vry geleyde werdt hem gehouden en bleef lange daer liggen soliciteren⁽⁹⁰⁾.

+ Spaensch soldaet vermoort tot Mechelen.

+ Een moordenaresse van haeren man tot Antwerpen onthalst.

+ Siapin Vitelle treckt als ambesaet in Engelant daer hy dit jaer bleef.

+ Vitelle in Engelant comende so werdt Norfocxgevangen.

(90) Over de onderhandelingen van Vitellus, zie Kervijn, op. cit., t. V, p. 466-582: vooral p. 487 en 488.

[p. 107]

[10 Oktober 1569]

⁺ Op den 10 Octobris ende daerna so quamen tot Antwerpen diveersche tydinghen van groote victorien, die den conick van Vranckeryck oft synen broedere Henry voor hem gecreghen hadde teghen den ammirael en andere Huyghenoosche prinschen, welcke tydinghen dagelycx vervolchden; ten lesten hoorde men dat sulcx gesciet was op den derden deser maent met groote scade van beyde seyden, maer meest tot 't conix voordeel; ende daer gescieden diveersche batalien op eenen dach onder alle; so hoorde men dat mons. de la Nouwe gevangen was, wesende een der principaler capiteynen der huygenoosche prinschen. Maer sy en wilden 't noch also niet laten liggen; men hoorde corts hierna, dat den prinsche⁺ van Oraengien alleen met 7 peerden tot Heydelberch in Duytschlant gecomen was, met nieuwe bestellinge om noch al derwaerts te seynden, maer van dese victorie was groote spraecke tot Antwerpen en blyscap onder papisten, en bysonder in 't hoff van Ducdalbe; ende al Vranckeryck en sonderlingx tot Parys, waeraf den roep was dat den ammirael,⁺ mons. Dangelot en meer andere daer in brocht waeren, en daer gehangen waeren. Maer 't en lesten en hoorde men dat het maer conterfeytsels en waeren, also ick die noch sach hangen in 't jaer hierna; ende een figure so groote als 't leven hadden sy gesneden van houte en die gecleedt met een hemde ende dat na gelyckenisse van den ammirael ende dat werdt aen de galge van Monfacon gehangen buyten Parys⁽⁹¹⁾.

⁺ Ende tot Antwerpen en elders werden op den 23 dach oock processien gedaen om de victorie van Vranckeryck gelyck tot Parys gedaen syn. Ende de conick vervolchde syn victorie, beleggende de stat van St. Jean Dangely, welck duerde tot den 2 December; ende daer sturven buyten omtrent 2.000 soldaten van ermoede ende binnen een duysent, en anders en werdt er niet veel uytgerecht, want men begonde in 't eynde deser⁺ maent na peys te trackteren, die ter perfectien quam, in Augusti daerna. Maer den grondt was vol moorderyen gelyck 't bleecke in Augusti noch een jaer daerna, tot Parys eerst en daerna alle 't landt overe, soo men⁺ na hooren sal. Maer desen winter gescieden er noch sommige moorderyen: die van de religien namen met verraet van de mulders Nimes in, in Languedock, daer se vuel soldaten en papen ombrochten; ende het innemen van Borgas en Berry failgierde, waerdoor sommige binnen gedoyt werden op den 21 Decembris en hier is 't in 't corte geseyt van der Fransche orloge, maer het tracteren van desen peys was den grondt en fondament van de noyt gehoorde moorderye⁽⁹²⁾.

+ Cort verhael van diveersche batalien omtrent Mon contour gesciet tot conicx voordeel en der hugenosen scade.

+ Prinsche van Oraengien in Duytschelant gecomen om weder nieuwe ruyteren te vergaren.

+ Conterfeytsels van Huygenoosche prinschen tot Parijs en buyten Parijs aen de galgen gehangen.

(91) Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 110. - Ook A.J. Butler, The wars of religion in France, p. 13 (Cambridge Modern History, vol. III). - Dat Oranje in Heidelberg was blijkt bij Gachard, Bibliothèque Nationale, t. II, p. 479.

+ Processien gehouden tot Antwerpen om de Fransche victorie.

+ Cort besluyt van de Fransche crych.

+ Peys begint tot een fondament van scandelycke moort al beydet lange daerna.

(92) A.A., dl. I, p. 296, ordonnantie betreffende de processie. Bedoeld is hier Saint-Jean d'Angely. Zie, Lavisse, loc. cit., Butler, op. cit., p. 14.

[12 Oktober 1569]

⁺ Om niet te vergeten 't goedt behaghen dat de papen te Antwerpen hadden in dese tydinghe van Vranckeryck. So is 't te weten, dat op den 12 dach Octobris een wederdooper levendich verbrant werdt, de tonge synde met een instrument vast gevyst om niet te connen spreken⁽⁹³⁾.

+ Een dooper verbrant.

(93) A.C., p. 200. - A.A., dl. XIV, n^o 787.

[15 Oktober 1569]

⁺ Ende op den 15 dach so werdt een gebodt by der wet doer haeren raet gedaen om haer sacrament te eeren, als dat achter straeten gedragen werdt by eenighe krancken. Ende so wie dat weygerde te vergesel-

+ Gebodt om der papen sacrament te eeren.

[p. 108]

schappen oft die de rugge keerden, oft hen water gingen maken aen een mure, oft die een strate inkeerden oft een ander middel sochten om dat niet te revereren oft oock die in der missen den offer ontweken oft den peys niet en custen, die sou men aengrypen moghen ende ondersoecken wat het voer personen waeren, willende also haer religie met gewelt vast setten, houdende hier toe vuel verraders om op sulcx acht te slaen en aen te brenghen⁽⁹⁴⁾.

(94) Zie over deze beslissing Gachard, Corresp. Philip. II, t. II, p. 676, rondschrijven van 27 Mei 1569. - Ook het schrijven van Alva aan den koning, p. 98, in dato 14 Juli 1569.

[16 Oktober 1569]

⁺ Ende op den 16 dach gesciedet dat der stat gecomiteerden, die men noempt foriers van de soldaten, mits bevel van Loduwijck Ladron haeren overste, gevanghen werden en in boeyen geslagen, omdat sy syn soldaten, die somwylen verwisselt werden, te weten, die in 't casteel lagen werden in 't stat geleet, niet tot haeren contentement wel gelogiert werden. Maer 2 scepenen der stat quamen haer verantwoerden, mits sy nou meer moeyten hadden om 2 vendelen, dan sy plegen met syn geheel regiment van 12 vendelen, die er gelegen hebben; en dat mits elck borger nou syn camer verhuerde om de belastinghe van soldaten vry te syn. Maer hier sach men 't gewelt dat men moest verdragen, so wel in de politycke saecken, als in punten der concientien roerende.

⁺ Op den platten lande gebuerde niet minders; 't gebuerde deestyt dat een Spaensch 'ruyter 2 houten vekens verbrande, omdat de wegen quaet waeren by Ekeren en so over 't plat landt mocht ryden; ende comende aen 't derde vraechde hy na de sluetelen ende so de boeren seyden, die 't vast gedoochelyck aensaegen om een erger te huden, dat de sluetelen op 't huys van Veltwyck waeren en so daer niemant thuys en was, begonde hy de poorte open te branden, maer ten lesten quam hem een vreese aen en hielt oppe⁽⁹⁵⁾.

+ Der statforiers werden van de soldaten in 't stockhuys gevangen.

+ Een Spaensch ruyter verbrant de vekens van den velde om de goede passagie te nemen.

(95) Gemeente Eekeren, in de onmiddellijke omgeving van Antwerpen, bij de Schelde.

[31 Oktober 1569]

⁺ Op den lesten Octobris so quam een Spaensch cruysheere van het casteel van Antwerpen ingereden, die eenighe daghen te voren met 17 Spaengiarden en eenen wagen uytgereden was met dertienhondert croonen, om daermede in Vrieslant eenen casteel beginnen te bouwen, ende daer quamen 2 snaphanen te peerde, die elck 7 scueten scoten sonder laden ende doorscoeten terstont 3 Spaengiarden en reden wat uyt den wegen ende laeyden weder; doen vloden de Spaengiarden en sy behielden den buet. En daerna beroofde deselve noch 2 monicken die op een kerre saten en meynden na Nimmegen te ryden om ossen te coopen voer haer convent, maer 't was te vuele al te scryven sulcke avonturen.

+ Twee snaphanen berooven 17 Spaengiarden daer eenen cruysheere bij bij was.