De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

September 1569.

[2 September 1569]

⁺ Item op den 2 dach, so dede Ducdalbe tot Antwerpen de wyckmeesters der stat voer hem ontbieden, desgelycx daerna oock, opdat se souden accordeeren en hem ontsien te weygeren de scattinghe, die hy so langhe⁺ geeyschet heeft, maer sy antwoerden, also sy dicwels gedaen hebben, dat sy geensins de macht en hadden te concenteeren in der gemeynten goedt. En terstont dede hy tot Brusel halen synen ouden ende nieuwen raet, die men noemptde den bloetraet, waerin 't volck beducht was: maer dien gecomen seynde ende daermede vergadert synde op den 8 dach, so danckte hy den bloetraet oft nieuwen raet af, waerin 't volck verwondert was, wat dese scoonen scyn bedieden soude, ende in plaetse van dien maeckte hy een generalen inquisituer des geloofs over Brabant en den deken van Ronschen inquisituer voer Vlaenderen, in somma dat het de bedencken is, dat eenen van desen so erch sal wesen, als de 12 of 16 andere ende altoos en liepen de reste niet verre⁽⁸⁰⁾.

+ De wyckmeesters van Antwerpen weygeren Ducdalbe de scattinge in syn presentie.

+ Ducdalbe danckt den bloetraet af en kiest inquisituers.

(80) Deze verandering niet aangegeven bij Gachard, Notice sur le Conseil des Troubles, p. 64 (Bulletin de l'Acad. Royale de Belgique, t. XVI). - Wel was de raad uitgebreid geworden.

[13 September 1569]

⁺ Item op den 13 dach Septembris liet Ducdalbe syn bogaetsie uyt vuren na Brusel, maer quam des anderendaech weder in; alsdoen werdt

+ Ducdalbe dede de scattinge publiceeren.

[p. 103]

uytgestroyt dat hy na Groeninghen sou trecken, om een casteel te doen maken; ende hy scorste syn reyse 7 daghen. Ende den selven 13 Septembris, so dede hy tot Antwerpen en daerna elders de scattinghe publiceeren, al en was die niet geconcenteert, makende een groot plackaet, en liet het openbaer vercoopen, maer 't was gemodereert, te weten, dat elck maer eens en sou den honderdste pennick geven van alle onrurende goeden en oock maer eens van alle rurende goeden, en die syn goedt niet over de hondert gulden en waere, sou vry syn; te voren was 't geeyst, t'elcke verhandelinge, maer 't bleef al steken⁽⁸¹⁾.

(81) Zie over het kasteel te Groningen, Dr. Diest Login, Geschiedkundige beschrijving der stad Groningen, p. 411, Groningen, 1852. - Voor de verpachting van den tienden penning, zie Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 112, brief van 31 Oktober 1569.

[15 September 1569]

⁺ Op den 15 dach Septembris, so werdt tot Antwerpen de wet verset en de heer Heyndrick van Berchem werdt borgemeester, dat vele verwonderde, want hy die van der confessien Sint Joris kercke opende om in te preken en dorste oock wel tegen de goevernante segghen: ‘So gy dat volck soudt verdryven, so moet ick eerst wech, want sy hebben de stat bescermpt van quaet, al hadden sy evenveel voerdeels’⁽⁸²⁾.

⁺ Item deestyt braeken tot Brusel 16 gevangenen uyt, die om saecke der religien wille gevangen waeren, hebbende de wachters droncken gemaeckt, onder welcke was een advocaet van Antwerpen met name Jeronime Vranck, en twee pensenarissen van Mechelen; en tot Honscoten in Vlaenderen was er 6 uytgebrocken, in welcke plaetse men de vrouwen gevangen nam. En tot Brusel was eenen hovenier, die eenen naeckten man, die uytgeloopen was een cleedt aengegheven hadde, alle syn goedt prys gemaeckt en in Hollant was er oock eenighe uytgebroken, en geboedt tot Antwerpen en alom, dat men se niet herbergen en sou op lyf en goedt ende men presenteerde gelt, die 't sou weten aen te brenghen.

+ 't Antwerpen werdt de wet verset en heer Heyndrick wordt borgemeester.

(82) Zie over deze beschuldiging, R. van Roosbroeck, Het Wonderjaar te Antwerpen, 1566-1567, p. 59 (Recueil des Travaux publiés par les membres des Conférences d'Histoire et de Philologie, 2^e série, 19^e fascicule,) Antwerpen-Leuven, 1930.

+ Vuel gevangenen om der religien breken uyt op diveersche plaetsen.

[18 September 1569]

⁺ Item op den 18 dach Septembris so gaf den colonel Aelberecht liggende met Duytsche knechten in Antwerpen syn foye, te weten een groote maeltyt, al waertoe Ducdalbe selfs hem presenteerde ende oock Siapin Vitellus, die commissie hadde om van Ducdalfs weghen na Engelant te reysen om trackteeren, dat de scepen weder souden moghen varen en handelen ende de coniginne gaf hem consent en vry galeye te mogen comen, maer hy en dorst de reyse niet aenveerden, vreesende dat sy haer⁺ woerdt sou houden gelyck sy lieden⁽⁸³⁾. So werdt de reyse noch opgehouden ende den colonels reyse, die 't scene dat oock seer nootelyck was, bleef oock achtere maer de knechten souden evenwel gebleven hebben. Ende het gesciede dat een van syn soldaten dien avont quam op een bruytloft mede goedt schier makende, als een andere, ende droncken synde vermat hy hem, dat hy de bruyt beslapen soude en niemant anders, dies hy een wonde creech; ende toen quam den provoost des andersdaechs en nam den bruydegom en noch 2 of dry vrienden gevangen mede; ende noch twee oft dry andere vrienden gingen doen clagen aen den colonel, ende dese so goedt als de reste hielt die oock gevangen, totdat sy seggen souden wie de soldaet geslagen hadde, maer geraeckten

+ Siapin Vitellus hebbende commisie om na Engelant te reysen en dorst niet.

+ Hoe den oversten van de Duytschen banket hielt, omdat synen persoon dacht te vertrecken.
En van een bruyloft, die om een van syn soldaten in droefheyt quam en geen recht en dede.

(83) Bedoeld is hier Sciapin Vitelli, markies van Cetona, kampmeester van Alva; over den tocht naar Engeland, zie verder.

[p. 104]

noch dien avont losse maer niet sonder scade, alsus was Antwerpen bedwonghen.

[19 September 1569]

⁺ Item op den 19 dach Septembris werden tot Brusel 4 treffelycke persoonen gedoyt; den baeliu van Middelborch werdt gehangen, en op de leer staende swoer hy dat hy de oorsaeck syns doots niet en wiste; en doen hy gevangen werdt, so lach Siappin Vitelli, den Italiaen hierboven geruert, 't synent thuys, seggende commissie van Ducdalbe te hebben hem na Brusel te leveren; desen Vitelli was oock de heerlyckheyt gegheven van Merxem en Dambrugghe, daer heer Antonis van Strale heer af was, die Ducdalbe oock gedoyt heeft; een van desen was oock een van Brusel, wonende op de merckt in den Horen, en noch 2 andere personen⁽⁸⁴⁾.

+ Vier treffelycke persoonen worden tot Brusel gehangen.

(84) Over deze heerlijkheid zie A.A., dl. VIII, p. 116 en dl. II, p. 238.

[20 September 1569]

⁺ Item op den 20 dach Septembris so trock Ducdalbe uyt Antwerpen na Brusel, ende op den 22 dach so werden tot Antwerpen wel 36 persoonen die om sommige saeken der religie aengaende overlange uytgevlucht syn tot hueren verantwoerden geroepen, ende sommige van die sy in riepen waeren te sommige steden gedoyt, welck vrempt was te verstaene⁽⁸⁵⁾.

⁺ Item in dese maent heeft Ducdalbe eenighe soldaten gekreghen binnen Deventer ende heeft alsdoen beyde de borgemeesters gevanghen genomen, dewelcke op den 23 dach verby Antwerpen tscepe gevuert werden na Brusel by Ducdalbe; de oorsacke was dat sy lieden niet en hadden willen concenteeren in de groote scattinghe, haer houdende aen haer privilegien, want Campen, Deventer en Swol dat waeren vry steden, hebbende haer hier voertyts vrygecocht; ten anderen is 't gesciet in Augusti lestgeleden, dat Ducdalbe daer oock eenighe cloosters heeft willen te niet doen. En heeft daer eenen gecommiteerde gesonden, die welcke van de sommige cloosters wou doen by andere gaen oft dat sy hem souden aenbrengen ende te kennen geven alle de persoonen die niet chatolycx en waeren, en so souden sy blyven, maer sy overdroeghen, datse liever souden uytgaen dan verraders worden. En so dede hy, die uytstellende, daer sommige verraders in; ende nam eenige gevangen, maer den borgemeester ontweldichde hem die. Doen weeck der gecommitteerde uyt der stat ende meynde haer dat so te passe te brengen. Maer het gesciede in 't eynde deser maent, dat de borgers sijn oploopich geworden ende hebben de soldaten haer de wapenen afgenomen ende uytgejaecht, nemende de overste gevangen, ontbiedende aen Ducdalbe, dat hij haer hueren gevangene levere, sy souden hem syne leveren; dies de borgemeesters terstont losse gelaten werden, want Campen en Swol hadden Deventer geloeft bystant te doene⁽⁸⁶⁾.

+ 36 persoonen ter hueren verantwoerden geroepen.

(85) Over deze indagingen vinden wij geene vermeldingen: vermoedelijk gaat het hier over een nieuwen roep van vroegere ingedaagden.

+ Borgemeesters van Deventer werden van Ducdalfs wegen gevangen na Brusel gevuert en van haer borgers gelost.

(86) De reden der misnoegdheid in Overijsel ging vooral over het optreden van raadslid Quarre in zake het onderzoek tegen de steden: de steden Zwolle, Campen en Deventer hadden tot gemeenschappelijk verzet besloten, zich steunend op hunne bizondere privilegien. - J. van Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle, dl. III, p. 61 en volg., Zwolle, 1767.

[23 September 1569]

⁺ Item op den 23 dach Septembris so werden wel 70 wagens met ammonitie uyt Brusel gevuert na Vranckeryck tot assistentie van den conick Carel de 9, die wederom groot volck vergaderde tegen de hu-

+ Ducdalbe doet den conick van Vranckeryck bystant.

[p. 105]

genoosche prinschen, makende synen broeder daer overste af en so dede Ducdalbe bystant so van gereetscap en oock gelt en volck.

⁺ Item deestyt werden die van Loven vry van de Spangiarden, die uyt Diest daer gecomen waeren, mits gevende 18.000 gulden daer de helft de geestelycken af betaelden en d'ander helft de borgers en trocken naer de frontiren van Artoys; en 't gesciede dat deestyt 12 Duytsche⁺ soldaten in Artoys te Houtenisse groot overlast deden in eens boeren huys, drinckende en scinckende ende den boer verweckte omtrent 40 boeren dier in vielen en werden al doerstocken, maer sy weerden haer seer luttel synde sadt gedroncken⁽⁸⁷⁾.

+ Loven wordt vry van 't Spaensch gernisoen.

+ 12 Duytsche soldaten worden van boeren om brocht.

(87) Zie nota 76 betreffende het garnizoen van Diest: o.a. ook Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 476.

[26 September 1569]

⁺ Op den 26 dach September so vertrock in poste den grandt prior, Ducdalf sone, na Brusel om die tijdinge, die gecomen was, dat sommighe verdrevene uyt dese landen waeren gecomen op 't eylandt geheeten Vlietlant, daer het stedeken van Testel op leet, daer sy met cleeyn gewelt waeren ingecomen, ende vulden een kercke met eerden; dese werden genoemt de Waterguesen ende namen en beroofden de Hollansche scepen en vuerden sommige na Engelandt ende hielden haer daer tot in 't eerste quartier van October, ende sloegen doen weder met den roof in de see, mits hoorende dat Ducdalbe ruyteren en knechten begonde derwaerts te scicken; maer heel Hollant hadde haer gevreest, meynende dat se stercker waeren en dreychden dijcken doer te steken⁽⁸⁸⁾.

⁺ Item deestyt seyde men vuele van groote tirannye, die in Spaengien gedaen was deestyt in de stat van Valedelit, daer de inquisitie vuel volcx t' seffens verbrant hadden onder welcke oock eenige van qualiteyt syn geweest, die groot by den conick waeren; ende de Mooren in Garnaten deden dagelycx vuel scade in des conicx volcke, dies sy te meer syn rasende⁽⁸⁹⁾.

⁺ In 't eynde deser maent quam de tydinghe tot Antwerpen hoedat op den 13 September tot Venegien met scoon weder 't vier gecomen is in de dry torens van den artionael oft casteel oft wapenhuys, so men dat mocht noemen, in welcke torens vuel poeders was en hiermede bedorven so van brant en vallinghe wel 100 galeyen ende 80 huysen; ende desen artionael is so groot, dat men daer wel 300 galeyen en hondert groote scepen in can bergen, en hebbende daer wel 50 jaeren overgebout en noch deden; ende en conden niet weten hoe 't gecomen was. Dan nochtans was de fame, dat sy te voren waerscouwinghe hadden, dat sulcx te gescieden stont en daerom vuel poeder uytgedaen hebben, en nochtans niet al en dorsten uytdoen, vreesende ander verraet. Ende sonder dat er noch meer poeders in geweest hadde, hadde mogen heel de stat bederven en tuschen twijfelinge is 't haer overcomen, 't sy doer verraet van den Torck, die eenige van de regeerders mach omgecocht hebben oft by ongeluck.

+ Hoe de Watergeusen Vlielant innamen en vuel scepen roofden.

(88) Bor, op. cit., t. I, p. 289, van Vloten, op. cit., t. II, p. 150. - Ook A.P. van Groningen, Geschiedenis der Watergeuzen, Leiden, 1840.

+ Tirannige justicie in Spaengien.

(89) Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 107.

+ Van de deerlijcke destruktie in den artionaele tot Venegien duer poeder.