De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Augustus 1569.

⁺ Also deestyt den kasteleyn van het Antwerps casteel Sanxo Daver genoempt bruygom was, trouwende tot Brugge eens Spaengiarts dochter; soo men hoorde, soo was de vader een bankrotier. Met deser feeste hielt men groote pomperye, hoewel hy eertyts maer een trommelslager was; men hoort dat Ducdalbe hem tot syn feeste sconck 2000 cronen; ende teghen den 15 dach dede hy tot Antwerpen een steeckspel beroepen, willende diertyt met de bruyt thuiscomen op 't casteel, waerom men tot Antwerpen in 't eerste van deser maent begonde te forieren daer de heeren de Spangiarden die ten steeckspele souden comen, logieren souden⁽⁷⁰⁾.

+ Een steeckspel wordt tot Antwerpen beroepen van den casteleyn bruygom.

(70) A.C., p. 196. - Don Sancho d'Avila, kastelein van Pavia was tevens kapitein van de lijfwacht van Alva.

[3 Augustus 1569]

⁺ Item op den derden deser maent ende daerna werdt tot Brusel en over alle de Nederlanden verboden, dat egeene personen van dese oft⁺ andere landen niet en souden moghen brenghen in dese landen eenighe wolle oft eenighe lakenen in Engelant gemaeckt, visiteerende oock

+ Gebodt teghen de Engelsche lakenen.

+ Ducdalbe meest tot onrecht geneghen.

[p. 98]

eenighe winckelen, hoevele Engelsche lakenen sy noch in huys hadden, die se mochten uytmeten; dit scene dat gedaen werdt uytprofyt voor dese oft andere landen, maer daer werden vuel lakenen Ducdalf wegen genomen, die eenighe Oosterlinghen en ander natien hier gebrocht hadden, uyt crachte van een gebodt hier te voren gedaen, dat men met de Engelsche niet handelen en soude, waerin de vrempde natien gelyck 't een out gebruyck is, meynden vry te syn⁽⁷¹⁾.

⁺ Item den derden Augusti saghen 2 Spaensche soldaten tot Antwerpen eenen dronckaert gaen, die sy aenloeghen, seggende ‘bouraitse’; dies hy synen poengiart uyttrock en hielt de eenen hem de nuese af; en 't volck roepende: ‘Slaet doot’, so liep den anderen tot den halse in 't water. Maer des avondts werden terstont de gebueren aen de Coeperbrugghe ontboden voer de wet om informatie te nemen van de saecke: maer seer dicwils verongelyckten sy menich borger, daer en dede men geen moeyte om. Terselver tyt werden tot Mechelen 2 Spaengiarden van eenen cruienier vergeven, en dit was oock een kerckmeester, een groot gierich papisto haer weygerende olie, asyn, vier en licht, dat menich scamele haer geven moest; en omdat hy 't weygerde cochten sy te meer salaets om vuel olie te moeten hebben, en hy dede daer vergift in. En sy werden so subyt sieck en dick, dat sy uytcropen en claechden 't andere, nemende remedie; en den man vermoeyende, dat het hem qualyck vergaen sou, vlode uyt en thuys werdt geheel berooft.

(71) Over die moeilijkheden zie men ook Mertens en Torfs, op. cit., dl. IV, p. 438. Over de latere behandeling der Engelsche goederen zie: Gachard, Corresp. Phil., II, t. II, p. 121. Brief van Alva, 15 Januari 1570.

+ Twee Spaengiarden tot Mechelen vergeven met salaet oft olie.

[6 Augustus 1569]

⁺ Item op den 6 dach werden tot Antwerpen 2 wederdoopers levendich verbrant, de monden opengespert en de tonghe vast gevyst teghen 't spreken ende 't waeren oude rycke mannen, gewoont hebbende tot Antwerpen op de Oude Borse; ende den derden wesende te seer out oft te cruepel gepynicht, werdt op 't gevangenisse onthalst⁽⁷²⁾.

⁺ Item deestyt werden van de Engelsche op zee 16 oft 17 scepen genomen, meest Bertoenen, niet willende toelaten, dat eenighe scepen na Nederlant varen souden, Ducdalbe ten spyte.

⁺ Item omtrent desen tyt seyde men vele, hoedat de stat van Poictiers, geleghen 40 mylen boven Parys sterck belegert was van den graef van Tweebrugghen en van den prinsche van Oraengien, synde met alle haerder macht daeromtrent; ende dese gansche maent liep dese fame van dat de stat met gewelt was ingenomen en sonderlinghe in 't eynde deser maent; maer 't en was niet also, want de conick dede vuel neersticheyts om te ontsetten, want daer was vuel edeldoms inne⁽⁷³⁾.

+ Drie wederdoopers gedoyt.

(72) A.C., p. 196. - A.A., dl. XIV, p. 68, n^os 767, 768, 770.

+ Engelsche nemen scepen op zee.

+ Putiers in Vranckeryck belegert van den graef van Tweebrugghen en Oraengien en Condé.

(73) Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 110. - Ook Varillas, op. cit., t. II, p. 175.

[7 Augustus 1569]

⁺ Item omtrent den 7, 9 en 10 dach Augusti, was 't so quaden weder van reghen en wint, dat de papen processie met den sacrament gingen binnen haer kercken voor 't quaet weder en oock voer peys en vrede, so sy seyden. Men hoorde, dat omtrent Loven 't sandt so van de bergen voer sommighe huysen was gedreven, dat men de dueren moest ontgraven, ende daer was een profecye uytgegaen, die men seyde, dat uyt Grieckenlandt was gecomen, vermellende, dat in September overal so vuel huysen

+ Van quade onwedere en processien daerom.

[p. 99]

souden omwaeyen, dat het van noode sou wesen de menschen in speloncken en kelders te salveren, en haer voer 14 daghen coste te provideren en omdat het nou so begost, so stelden daer vuel papisten haer geloof in, maer t'en gesciede niet.

⁺ Item deestyt quam tot Brusel een hertoch in met properen state met name, duc de Nazielle, die men hoorde dat edelder was dan Ducdalbe en quam doer Vranckeryck, en hoorde dat hy daer in 't perickel is geweest van geslagen te worden, en dat syn voetvolck verloes; men hoorde niet de oorsacke waerom dat hy hier in 't landt quam: de fame was dat hy hier het landt bewaeren soude en dat Ducdalbe met alder macht in Vranckeryck trecken soude den conick, tot assistentie⁽⁷⁴⁾.

+ Hoe due de Nazielle doer Vranckeryck uyt Spaengien in Brusel quam.

(74) Hier is vermoedelijk bedoeld Don Pedro Manriquez de Lope, hertog van Nejara, wiens vertrek, begin Oktober, door den Franschen ambassadeur wordt bericht. - Gachard, Bibliothèque Nationale, t. II, p. 4.

[11 Augustus 1569]

⁺ Item op den elften dach Augusti voer uyt Antwerpen wel 20 wagens met harnassen en ander wapenen na Diest om sommighe Spaengiarden, 6 vendelen, die binnen Diest laghen, te wapenen om uyt te trecken, want die van Diest hadden dese wel 7 maenden lang den cost gegeven, wel lackerlyck, also dat de erme lieden scier uytgeteert waeren. Ende daer waeren 2 wagens met vrouwen na Brusel geweest by Ducdalbe, hem te voet vallende en ootmoedelyck biddende om verlost te worden, ende hy geloefdet haer ende hief se oppe, dat noyt vele en gebeurde.

⁺ Maer hy en conde syn woerdt so haest niet volbrenghen, omdat de cappiteynen na Antwerpen ten steeckspele waeren; ende men forierde⁺ tot Antwerpen noch een seer voer men heeren en haer naloopers. De fame liep oock dat Ducdalbe self sou comen, en vele vreesden, dat hy met dese triomphe vuel volcx inbrenghen soude, en so de scattinghe met gewelt doen concenteren; sommighe monicken vreesden oock, dat hy comende, haer dwinghen soude 2 cloosters byeen te gaen en haer goeden 't aenveerden, wenschende hem onderweghen den hals te breken; dit seyden sommighe waerachtich en sy hebben om hem geroepen, opdat hy die sy ketters noemen sou straffen; maer 't en ginck haer oock niet al te effen, sommige creghen Spaensche monicken tot overste, 't welck haer verdroet.

⁺ Op den 11 dach Augusti quam Ducdalfs sone, die men noemptde den Grandt Prior van Brusel tot Antwerpen, ende sy eysten dat men haer tegen den 15 dach sou openen der gulden cameren rontom der merckt ende de cameren van de grootste ambachten, om aldaer te cleeden en te sireren alle die ten steeckspele souden comen; dat afgeslaghen synde by de heeren der stat, eysten sy der silversmeden pandt, maer sy lieten haer met minders paeyen, men sorghde voer 't silverwerck.

+ Wagens met harnas na Diest; Ducdalbe creech medelyden met die van Diest.

+ Antwerpen vreest dat hy noch met gewelt sou de scattinghe doen geven.

+ Eenige monicken en sulcke hebben om hem geroepen wenschen hem den hals te breken.

+ Ducdalfs sone comt in Antwerpen.

[13 Augustus 1569]

⁺ Ende op den 13 dach quam des casteleyns bruyt van Brugge tot Antwerpen aengeseylt met des stats barsie, en men hielt een bancket op 't veer voer Antwerpen, en men scoet op 't casteel al hadde een coniginne gearriveert en een stuck berste daer en een Spaengiart mede bleef. Ende de bruyt werdt van achter in 't clooster van Sinte Michiel ingelaten, welcke poorte de Spaengiarden opensmeten, want de cornel graef Aelbrecht

+ De bruyt van den casteleyn arriveert.

[p. 100]

⁺ Ladron, die met syn Duytsche knechten de stat te bewaren hadde, weygerde de sleutelen; also waeren sy hierom langhe twistich, also dat Ducdalbe hierna tot Antwerpen comende qualyck conde den peys gemaecken; daer waeren wel ander poorten om in te comen⁽⁷⁵⁾.

+ Een poort smyten sy met eenen smit open om de bruyt in stat in te laten.

(75) A.C., p. 196-197.

[14 Augustus 1569]

⁺ Item den 14 dach sondt Ducdalbe posten tot Antwerpen aen de heeren en capiteynen, die ten steeckspele waeren gecomen, dat sy souden maken den 18 dach weder onder haer regimenten te wesen, en so sy vast inquamen werden eenighe borgers over doot gequets, die Monsrs te na traden, so dat men vreesde dat het niet ten beste vergaen en soude; oock groeven sy vrempde instrumenten op de merckt om met buspoeder vieringe te maken, so dat men seer voer brandt sorchde.

+ Ducdalf gebiet haer triomph cort te maken.

[15 Augustus 1569]

⁺ Op den 15 dach smorgens, daer menich mensch blyde en was so ginck 't weer dapper regenen, desgelycx na noen, also dat alle haer vieringe bedorven was, maeckende grooten smoor; daer waeren op de merck gegraven wel 330 vaetkens met poeder gebonden met yzeren banden en voorts met hout en savel gedeckt; vuel volcx hadde haer beste gevlucht, maer Godt gaf water genoech. Maer de clock 4 uren was 't scoon weder, doen quamen de heeren ten spele, wel gesydet, bepluympt, geflouweelt en so voorts maer al te voete; haer lancikens waeren so sterck als glas, also dat sy malkanderen geen seer en deden: 't volck en dede niet dan spotten, omdat se niet te peerde en speelden. Op den 17 dach staken sy in de Meere te peerde door eenen rinck, ende ten lesten ginck er een man sitten op een houten peert, die daer gelt mede wonne en op syn harnas bracken sy wel 200 lancien en sy waeren doen weder al anders⁺ in 't habyt, seer costelyck; ende daer gescieden sommighe vechteryen tusschen haer naloopers en den gemeyn volcke; op den 18 dach na den noene stacken sy weder doer den rinck binnen den casteele, maer voer den noen en desgelycx den voergaenden dach voernoen was er so boosen weder van regenen, groote donderen en blicxemen. En in desen nacht viel van 't casteel eenen hoeck muers tot den gronde af en met dit onweder vielen in Vlaenderen tot Eekeloo sommige huysen van d'overste van den dorpe en meer andere ongelucken.

⁺ Ende daer was deestyt een man gehanghen doer wille van de Spaengiarden van Brugge, die in de kercke een groot beelt sou rechten, en roepende: ‘Ick moet vallen, oft het beelt’, en dat latende vallen; de Spaengiarden deden hem vangen en by der wet verwysen en hangen, seggende, dat hy 't uyt haet dede en van die 't vonnis gaven waren eenighe huysen gevallen.

+ Van 't steeckspel.

+ Van 't onweder.

+ Een man gehangen, die eenen block had laten vallen.

[21 Augustus 1569]

⁺ Item op den 21 dach Augusti so was 't tot Antwerpen den ommeganck na de oude manire en ons lievrouwen block werdt omgedragen en des anderendaech so gesciedender, so in de stat en de naeste dorpen wel 7 dootslagen.

Op den 21 dach trocken de cavelieros uyt Antwerpen meest wech, ende vuerden vuel wagenen mede na Diest om haer bogaetsie uyt te

+ De Spaengiarden trecken uyt Diest en Loven.

[p. 101]

vuren, treckende de 6 vendelen, die 7 maenden op der borgers hals in haere stat gelegen hadden, nou den 26 dach binnen Loven, maer de papen van Diest waeren vry geweest⁽⁷⁶⁾.

⁺ Item dewyl de triomphe tot Antwerpen was ende Ducdalbe tot Brusel de pensonarissen van vele steden ontboden hadde, so dede hy haer concenteren en oock te onderteekenen de groote scattinge, die hy was eyschende, maer daermede en was 't noch niet ghegeven.

⁺ Item terselver tyt was tot Brusel gecomen den proest van Utrecht, clagende van ermoede die er was onder vele scippers en bootsgesellen over al Hollant, doer dien men met den Engelschen niet en mocht handelen en doer scade die sy deden op zee, ende niet en wou toelaten dat men hem daerteghen sou sterck maecken; ten anderen begeerde hy dat men sou ophouden van tiranniseren, ende uyt Brusel treckende, dede Ducdalbe hem vervolghen met 10 peerden, maer was in Utrecht eer sy hem achterhaelden, ende so dat sy hem terstont niet en dorsten aentasten, verstack hy hem, maer syn goedt werdt geconfisqueert, want dewyl hy uyt was waeren Spaensche vendelen in Utrecht gecomen, maer den capitevn van 't casteel, die en wou daer geen ophebben, dan in de stat.

⁺ Item deestyt hoorde men dat Ducdalbe voer hadden hadde noch 12 casteelen te maken in dese Nederlanden om de landen mede te dwingen, te weten een tot Brusel, Mechelen, Amsterdam, Campen, Deventer, Swol en Groeningen en so voorts, maer 't is te duchten, dat hy se niet altoos besitten en sal.

⁺ Item deestyt gesciedet dat 4 roovers by Geele logierden in een herberge daer een Spaensch capiteyn geforiert was, haer uytgevende voer cooplieden, welcken sy op eenen nacht vermoorden en beroofden, en voorts verliepen met haer peerden, hem nemende syn peerden, ende den jongen liep uyt, roepende moort; dies de ruyteren alle weghen introcken en vonden ten lesten haer, maer sy sloegen tegen 30 Spaengiarden en verloren van elcke syde eenen man ende ontrenden 't. En doen namen sy den weerdt gevangen en vuerden hem na Brusel alrecht oft hy conde weten, wie hy logierde, maer vuel overste van den dorpe volchden den weerdt om hem te verantwoerden.

(76) Deze zware belegging van Diest geschiedde involge de weerspannigheid door deze stad den 8 Oktober 1568 betoond, tijdens Oranje's inval in Brabant. Diest had toen ongeveer 1400 soldaten moeten herbergen.

+ Ducdalbe dede van pensenarissen de scattinge onderteeckenen.

+ De proest van Utrecht syn goedt geconfisqueert.

+ Hoe Ducdalbe voernam noch vuel casteelen te maken.

+ Een Spaensch capiteyn wordt vermoort en die vier roovers slaen teghen 30 Spaengiarden.

[23 Augustus 1569]

⁺ Item op den 23 dach Augusti werdt weder eenen dooden uyt Antwerpen gevuert ende aen een galge gegraven, omdat hy sonder bicht oft sacrament gestorven was, ende terselver tyt was er eenen droncken paep van de trappen in een bordeel dootgevallen, wesende onderprochiaen van Sint Andries kerck; desen en werdt niet gehangen; maer den man op de camer boven 't bordeel werdt gevangen, willende optyghen, dat sy hem afgestooten hadden.

⁺ Item deestyt hoorde men, dat uyt Engelant alderhande provisie gesceept werdt, na Rotsielle, van waer men dan voorts den legher spijsde voer Putiers; ende die van Rouwaen vreesden seer, dat sy na dese beleegeringhe oock last lyden souden, gravende dagelycx aen haer stat

+ Een man sonder bicht gestorven aen de galge gehanghen, eenen paep niet.

+ Engelant spyst den leeger voer Putiers en seyndt oock gescut en volck.

[p. 102]

om die te connen houden, ende die Engelschen beletteden oock, dat herwaerts qualyck sout cost comen⁽⁷⁷⁾.

(77) Kervijn, op. cit., t. V, p. 460, geeft inderdaad aan dat een vloot bestemd voor La Rochelle begin September is uitgevaren.

[27 Augustus 1569]

⁺ Item op den 27 dach Augusti quam des avonts Ducdalbe tot Antwerpen, hebbende in de aptdye van Sinte Beernaerts dien morgen eenen bischop ingebrocht; dit was onlancx in meer aptdyen gesciet: men seyde dat hy quam om den grooten heer Duc de Nazielle te besoecken, die daer sieck lach, maer vele sorchden dat hy meest quam om de groote scattinghe te doen concenteeren, waertoe hy den Breeden Raet op den⁺ 24 en 25 hadde doen vergaeren, maer sy bleven by haer eerste propoosten. Ende deestyt syn eenighe ruyteren en knechten in Vrieslant gevallen en hebben daer een groote aptdye berooft en verbrant en namen de apdisse gevanghen en trocken opwaerts na Emptden synde t' scepe aengecomen, wesende meest verjaecht volck van dese landen gevlucht⁽⁷⁸⁾.

⁺ Item deestyt scickte Ducdalbe 5 vendelen Spaengiarden na Gendt om daer op den casteele te liggen ende de stat in subjectie te houden⁺ en dier op lagen souden na Hollant trecken; die gemeynte van Rotterdam hadden eenighe gevangen, wesende die Godts woerdt beminden met gewelt uytgehaelt, welck de scriftuer oock niet en leert.

⁺ Item in 't eynde van dese maent was tot Antwerpen groot gerucht al van de stat van Puitiers, die belegert was van de Hugenoosche prinschen: d'een seyden sy is in, dan sey men weder contrarie, maer het belegghen duerde tot den 7 dach Septembri, maer men conde niet gehooren, dat het met gewelt ingenomen was, maer geaccordeert, dat sy ommers daer aftrocken, 't sy doer gifte oft andersins⁽⁷⁹⁾.

+ Ducdalbe comt in Antwerpen.

+ Een apdye in Vrieslant gevangen.

(78) Voor den inval der knechten in ‘Vrieslant’: A.C., p. 199. - Ook van Vloten, op. cit., t. II, p. 148. - De aanwezigheid van Alva te Antwerpen, Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 105.

+ Vyf vendelen Spaengiarden trecken na Gendt.

+ Die van Rotterdam halen met gewelt gevangenen uyt.

+ Eynde van 't beleggen van Poictiers, 't beginsel was van den 24 July seer hert en geweldich.

(79) Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 110. De belegering werd opgeheven: Coligny wilde strijd voeren in het veld: de slag van Moncontour.