De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Julius 1569.

⁺ Item deestyt en was 't in 't conickryck van Garnaten, geleghen onder Spaengien, noch niet stille, maer de Mooren van dien lande voeren noch als vore voorts met papeninquisitueren doot te slaen en ander Spaengiarden, die haer in de slavernye hebben helpen houden, verbrandende en destruwerende alle apdijen en cloosteren en op den platten lande geleghen en houden haer sterckte op eenen grooten berch. Maer de conick van Spaengien wesende noch meester van de stat van Garnaten, seyndt dagelycx groote menichte van Spaengiarden derwaerts, maer sy vernielen 't al wat omtrent haer compt. De fame was, dat sy den Barbaris tot eenen vrindt hadden en oock sommighe van desen lande haer daer ondermenghen, om der kercken roof te genieten. Maer de Mooren en weten niet van den Evangelium, biddende weder des hemels firmamenten aen, welck noch beter is dan de steenen en houten blocken, die men haer heeft doen eeren en vercieren en bidden. En somma Spaengien was beroert, hoe men dese weder onder het jock der Spaensche inquisitie sou connen brenghen: men seyde, dat se wel 60 apdyen verbrandt hadden⁽⁶²⁾.

⁺ Item, dit jaer ist so overvloedich van allerlei kriecken en oock peeren als in vuel jaeren is geweest, also dat men de beste kriecken om een oert cocht en som om negen myten. Ende 't was by Antwerpen gebuert, dat een gewormte onder de kriecken gewassen was en leefde; het hadde eens menschen tronie sonder mont of ermen, onder als een draecxken; 't hadde aen 't lyf 6 borsten en onder oock 6 en boven 't hoofd als eenen myter, achter gestelt als een Spaensch wyf cappe.

⁺ Item deestyt waeren tot Brusel 4 ambesaeten uyt Duytschelant by Ducdalbe gecomen ende den eenen quam sommighe daghen tot Antwerpen: ende dewyle dese in 't landt waeren stont de tirannye over die van der religien stille, want tot Doernick en Ypren was er sommige verwesen, die niet en storven; ende tot Antwerpen souden 4 Duytschen

+ Van dat de Mooren in Garnaten aenrechten, 't conicx volck vernielende, apdyen brandende.

(62) Voortdurend werden soldaten, o.w. edellieden, ook Don Juan, tegen de opstandige Mooren uitgezonden: zie Gachard, Bibliothèque Nationale, t. II, p. 282.

+ Van overvloedicheyt der kriecken.

+ Ambesaeten van den keyser Maximiliaen aen Ducdalbe nou sy sagen dat het in Vranckeryck de Roomsche religie tegenliep.
Tirannye staet stille om dies willen corte daeghen.

[p. 95]

gehanghen hebben, die van den eenen ambesaet verboden werden. Men conde sonderlinghe niet gehooren, waerom dese quamen, maer men hoorde dat het was om des peys in Vranckeryck te maecken, daer hem den Keyser Maximiliaen mede moeyden; men gaf uyt dat den Torck op Weenen wilde comen, maer 't was meest 't keysers uytgeven, omdat de vorsten haer ruyteryen, die in Vranckeryck syn, souden inroepen. Maer sy en wilden niet, so langhe den keyser syn verbont, dat hy met den conick van Spaengien en Vranckeryck en den paus gemaeckt hadde, niet wederroepen en wilde, en dat alle uytgevluchte heeren en edelen niet in haeren staet geset worden⁽⁶³⁾.

⁺ Item deestyt hebben de Engelsche weder een scip genomen, dat van Antwerpen was afgevaeren, en daer was een ambesaet in, die by Ducdalbe geweest hadde en weder na Poortugal wou reysen.

⁺ Item deestyt verliepen uyt het Antwerpsch casteel vuel wercklieden als spitters en gravers om te gaen in 't velt oosten, waerom haer verboden werdt op de galghe sonder consent weg te gaen, also dat Ducdalbe in alle maniren gewelt gebruyckte.

(63) Gachard, Bibliothèque Nationale, t. II, p. 473: de Fransche agent, Ferrals, meldt de aankomst van een Duitsch gezant van den keizer, den graaf van Montfort.

+ Engelsche een scip genomen.

+ Spitters en gravers moesten op pene van galge in 't casteel blyven wercken.

[5 Juli 1569]

⁺ Item op den 5 dach trock den ambesaet wederom na Brusel ende op den selven dach was er een persoon gestorven sonder bichte, welcke men deestyt wou al aen de galghe begraven, maer omdat dese ambesaeten in 't lant waeren, gaven de papen consent, dat men hem sou op 't gewyde graven. Maer corts hierna was buyten de stat tot Deurne eenen sonder bicht gestorven, die de vrouwe in den hoff groef ende vluchtede wech, dese werdt uytgedaen en onder de galghe gegraven⁽⁶⁴⁾.

⁺ Item op den 5 dach Julius so werdt tot Antwerpen van de heeren uyt cracht van Ducdalbe den Breeden raet vergadert, eyschende de seer groote scattinghe op alle coopenscappen en dat telcke verhandelinge en somma dat hy 't haest alle hebben soude: en de heeren wouden de wyckmeesteren en dekens scier dwinghen, sonder achterraet doen concenteeren terstont; maer en wilden geenssins niet concenteren en diesgelyx geen ander steden in Brabant, noch in Vlaenderen; hebbende alreede sommighe commissarissen van Gent en Atrecht gevanghen, omdat se hem het raport brochten, dat haer gemeynten niet concenteren en wouden, gebruykende oock alle listen en valsche scrifften, willende sommige steden wysmaken dat andere geconcenteert hadden.

+ Scoonen scyn: een doyde ontgraven.

(64) Zie de reeds vroeger vermelde ordonnantie van Alva op dit punt. Bij Mertens en Torfs, op. cit., dl. IV, p. 447.

+ Van de seer groote scattinghe die Ducdalbe was eyschende en geweygert werdt.

[9 Juli 1569]

Ende op den 9 dach quam Ducdalf sone in Antwerpen met 7 postpeerden, omdat men hem sulcx weygerde. Ende doen werdt den raet dicwils vergadert, schier al de maent durende; somtyts werden sommighe wyckmeesters voer Siapien Vitellus, Ducdalfs raetsheer, ontboden, somtyts sommige ouders voer de canonicken in 't capittel, gebruykende smeeckende woerden om sommige te betrecken tot het concenteren. Sommige daghen werden sy en de stat gedreycht: sommige grauwe monicken predickten openbaer dat men hoorde gewillich te syn in 't concenteren.

[p. 96]

Maer op den 22 dach seyde Ducdalf sone, soo men synen vader dit noch wou weygeren en woude hy daer niet present wesen; ende sommigen begonden flauwelyck met de heeren te spreken, segghende: ‘Waer de gemeynte tevreden, wij waren tevreden,’; waerop Ducdalf sone seyde met de canalie is raet; ende men heeft vuel heeren en keyser sulcx wel ontseet, al wou hy 's hem seer belgen. Ende den 25 dach trock Ducdalfs sone met halve hope na Brusel; den 29 dach werde 't de heeren plat en ront afgeseyt, seggende: Die 't u concenteeren willen staen wanckelyck; wy achten meer dat wy sterven souden voer des landts gerechticheyt, dan van de gemeynte overvallen te worden, en sullen 't genieten wat er compt⁽⁶⁵⁾.

⁺ Item onlancx is 't geschiet dat Ducdalbe oock eenighe cloosteren heeft willen te niet doen in dese landen ende die monicken by ander conventen doen gaen, omdat hy haeren renten en goederen aenveerden⁺ soude, waerom sy eenen poste na den paus sonden, die haer tydinghe brocht in dese maent, dat sy Ducdalbe souden obedieren; onder dese waeren oock begrepen de Bogaerden monicken tot Antwerpen, die men by de Fransiscus monicken wou wysen, maer sy en wouden 't niet, willende liever de cappe verlaten; ende sy begonden het gereetste te vluchten, vreesende oft men haer wou dwinghen maer 't bleef steken⁽⁶⁶⁾.

(65) A.C., p. 195.

+ Hoe Ducdalbe nou sommige cloosteren te niet dede in 't goedt.

+ Bogaerden te Antwerpen wou men te niet doen.

(66) A.C., p. 195.

[20 Juli 1569]

⁺ Item op den 20 dach Julius so quamen tot Antwerpen 200 Spaensche ruyters in, ende men seyde dat er noch 15 vendelen volgen souden ende ons doen concenteren de geeyste scattinghe, maer sy trocken duere, subyt en meynden tot Bergen op Zoom met gewelt te halen de dochter van men heer van Merode om die Ducdalfs sone te gheven, maer sy was gevlucht na Duytschelant⁽⁶⁷⁾.

+ Ducdalfs sone meynde ontscakinghe te doen, maer failgeerde.

(67) Bedoeld is hier de edele jonkvrouwe van Merode-Westerloo, de erfgename van den markies van Bergen.

[24 Juli 1569]

⁺ Op den 24 dach werden tot Antwerpen 10 personen, die uytgevlucht waeren om saecken der religie aengaende, thueren verantwoorden geroepen op pene van lijf en goet, ende op den 29 dach werdt er weder eenen man, een coopman, na de galge gevuert omdat hij sonder bicht gestorven was, ende noch eenen werdt gevonden, dat heymelyck by nachte aen de statwallen gegraven was, dat de honden uytbrochten, want de menschen vreesden de tirannen, die 't lichaem die oneere deden en dan noch 't half goedt namen; was dan de vrouwe van de selve religie en dat sy 't vernamen, so was 't goedt al verbuert en moest noch vluchten.

+ Volck ingeroepen om 't lyf te laten en eenige aen de galge gegraven, die sonder 't sacrament sturven maer Sodomiters waren vry als 't bleeck.

[26 Juli 1569]

Ende 't gesciede op den 26 dach dat een out rabaut wesende een dienaar van St. Jacopskercke, die de papen den wyn schenckte totter missen, eenen jongelinck meynde beestelyck te gebruycken oft te buggeren, makende hem wys dat er een meysken in 't haveren velt was; maer den jongelinck siende, dat hy hem meynde, stelde hem te weere en sloech hem dat de nuese en mont bloeyde en riep dat vuel volcx quam en den bugger werdt wel bekent, en liep so bescaempt na de stat. Maer dese en werden niet van de papen aen de wet beclaecht om te vervolghen oft uyt te bannen⁽⁶⁸⁾.

(68) Betreffende het uitvoeren van het lijk naar de galg, A.C., p. 195 en A.A., dl. XIV, p. 68, n^o 766 (in dato 28 Juli).

[p. 97]

[25 Juli 1569]

⁺ Item op den 25 dach bedreven de Spaengiaerden op 't Antwerps casteel groote melodije om dat het St. Jacops avont was met vuel scieten na haer lants manire, maer daer borste een stuc daer der dry mede doot bleef en wel 7 gequets, ende sceynde oock een scouwe in de stat, daer den man bij den viere oock gequets werdt.

⁺ Item op den lesten deser maent quam den marcktgrave tot Antwerpen in 't clooster van de bogaerden en setteden sommighe monicken in den kercker; dit hadden de minnebruers doen doen, omdat se haer de scult gaven, dat Ducdalbe haer wou doen by haer comen. Maer na sommighe daghen werden s'ys weder eens, want t'gemeynte loech seer, seggende: ‘'t Ryck sal niet langhe staen: den eenen duivel is teghen den anderen’⁽⁶⁹⁾.

⁺ Item in 't eynde deser maent was er seer groote spraecke van peys in Vranckeryck, want de conick was in Parijs comen, en syn legers waeren van noots weghen gesceyden; hy hadde so tegen de vorsten en den prinsche van Oraengien wel 40 stedekens verloren, en hadden noch 4 leghers te velde; maer die van Parys histen de conick weder oppe, doende hem syn edelen weder opmaenen teghen half Augusti; ende Ducdalf rayde hem oock tot crych, seynde hem noch wapenen want anders was hy den tocht op synen hals verwachtende.

⁺ Item deestyt gebuerde 't in Parys dat een vrouwe synde in barensnoot haer gebeden werdt, dat se sommighe santen sou aenroepen om verlossinghe; maer sy seyde: ‘Niet dese maer de Heere alleen mach my helpen.’ Welck de papen aengebrocht werdt, en werdt uytgehaelt en inde rivire geworpen en de vroevrouwe met haer, omdat se seer bat dat men de vrucht eerst bewaeren soude.

+ De Spaengiarden bedryven vrolickheit om Sint Jacops dach, diese som niet en leefden.

+ Deen clooster dede d'ander verdriet aen in Antwerpen.

(69) A.C., p. 195.

+ Groote fame van peys in Vranckeryck doer noot maer 't pausdom en Ducdalf raden tot crych.

+ Een cristelycke vrouwe met de vrouvrouwe in de rivire geworpen.