De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 26]

Junius 1568.

Die genoempt wordt de wedemaent openbaerlyck,

Wat nou der weduwen en weesen maent claerlijck.

⁺ Op den eersten dach werden tot Antwerpen op de merckt 2 wederdoopers levendich verbrant, die den 25 Meye verwesen waeren onder den scoutet van 't Kiel by Antwerpen⁽⁷³⁾.

+ 2 Doopers levendich verbrant.

(73) A.C., p. 164.

[1 Juni 1568]

⁺ Item op den eersten dach deser maent so werden tot Brusel 18 edelen onthalst, waeronder dat waeren die twee kinderen van Batenborch, ende den hoogen provoest oft royroede, genaempt Spille, was bevelhebber van dese tirranye doer 't bevel van Ducdalbe. Ende met geluyt van trommelen en trompetten werden dese ter doot waerts geleydt omdat 't gemeynte niet hooren en sou wat sy spraecken. En daer quam oock vreese en geloop onder het volck waerdore menighen borger syn kleet verloer en geslagen en gequets werde van de Spaengiarden. Ende eenighe werden na haer doot noch gehangen onder haer ermen als: ‘Siet sy en hebben 't sweerdt niet verdient, 't is gratie.’ En sommighe spraecken haer biechte; en sommighe riepen alleen tot Godt, seggende, als de kinderen van Batenborch sonderlinge, dat sy noyt teghen den conick misdaen en hebben, noch niet van meyninghe en syn geweest anders dan het rechte evangelium voer te staen, daer sy malcanderen in sterckten. En de spraecke was, dat Ducdalf sone en vuel jonckvrouwen hem te voete vielen, om voer dese jonge frische mannen gratie te hebben, maer en werden niet gehoort.

Ende daer was er vele onder de Spaensche en Italiaensche natien der cooplieden papen en haeren aenhanck, die haer seer verblytden in dit werck, maer daer was er noch meer droef dan blyde.

+ 18 Edelen werden gedoyt met die kinderen van Batenborch.

[2 Juni 1568]

⁺ Item op den 2 dach Junij werden tot Brusel noch 3 edelen onthalst, daer by was cappiteyn Villeers, die in Gulckerlant in den slach van Dalen gevangen was. Desen is seer familiart geweest met Ducdalbe, also dat vele meynden, dat hy doer syn behaechlyck couten vry gegaen sou hebben; den tweeden was den hoochbaeliu van Engen boven Brusel en den derden oock van goeden huyse⁽⁷⁴⁾.

+ Noch 3 edelen onthalst. Villeers en anderen gedoyt.

(74) A.C., p. 164. - Het waren Jan van Montigny, heer van Villers, Filips van Namen, heer van Hoei, Quintin Benoit, baljuw van Enghien.

[3 Juni 1568]

Item op den derden dach werden uyt Antwerpen uyt den Spaenschen pagadors huys 3 wagenen gelts gevuert om na Vrieslant te vuren om den Spaengiarden betalinge te doen en andere om 't crychsvolck gewillich⁺ te maecken teghen graef Loduwyck te stryden. Ende den hertoch van Aerscot siende allen dese tirannye en mits Ducdalbe hem na Vrieslant wilde seynden, is uyten hove gevloden in Henegou, vreesende te varen als Arenborch⁽⁷⁵⁾.

⁺ Item op den derden dach Juny werdt tot Mechelen Jan Lepelaer levendich verbrant om syn geloove ende leefde scier een ure lanck, dat hy braeyde. Dese hadde die van der nieuwer religien dienstelyck geweest en anders niet; hy was seer bemint en den siecken een trooster. En het

+ Aerscot wyckt uyt Brusel.

(75) De ontevredenheid van Aerschot wordt circa 5 Juni 1568 ook bij Kervijn, op. cit., dl. V, p. 110-111 aangegeven.

+ Jan Lepelaer tot Mechelen verbrant om de religie.

[p. 27]

gesciede dat een monick daegh te voren voer (hem) dede bidden, noemende hem den goeden Jan, seggende noch meer: ‘Waer hy een ketter, ick en sou er niet voer bidden’. Hierom werdt desen man van ander monicken benyt⁽⁷⁶⁾.

⁺ Item deestyt quam de tydinghe als dat graef Loduwyck een sterck clooster in Vrieslant ingenomen hadde, daer hy 2 stormen op dede en scier duysent mannen om verloren heeft, want daer waeren vuel Spaengiarden in. Maer men hoort vele van den slach, den 23 Mey gesciet, dat de vroemste Spaengiarden, die Ducdallbe hadde, daer gebleven syn en vuel hootstucken. Ende om dese scade is hy rasende in gramschap, doende tirannye⁽⁷⁷⁾.

Ende op den 4 dach Juny soo werden de grave van Egmont en den grave van Huerne gevangen liggende tot Genth op 't casteel met eenen⁺ waghen gebracht na Brusel om gedoyt te worden, ende werden bewaert met 12 vendelen knechten Spaengiarden. Ende tot Brussel comende⁺ werden sy op 't stathuys geleyt en daer bewaert dien nacht: ende Berlaymont en noch een droegen haer de tydinghe, dat se haer bereyden souden om te sterven doer believen van den conick van Spaengien: maer ick geloove best, dat het den raet der inquisitien Ducdalbe geraden heeft ende andere liefhebbers der inquisitien. Ende op den 5 dach, so werdt Egmont en Huerne onthalst, en 2 prelaten sloeghen de lichaemen in floweele cleederen, maer de hoofden werden ontrent 2 uren lanck op staken gestelt in yseren pinnen, opdat het een iegelyck sien sou. Also was men oock vermoeyende, dat se na Spaengien syn gesonden, alwaer dese heeren en alle die in 't verbont syn geweest teghen de inquisitie van Spaengien, van der inquisitien langhe syn verwesen geweest: gelyck den wysen prinsche van Oraengien Egmont waerscouwde en voerseyde, doen hy van syn verbont afviel by de regente, hertoginne van Parma, die hy betrouwde, dat sy hem aen Ducdalbe en aen den conick van Spaengien wel verantwoerden sou.

Maer Ducdalbe liet hem een wyle in vrede, omdat andere haer oock verstouten souden te hove te comen, gelyck Huerne quam doer 't scryven van Egmont, synen swager, en werden doen beyde gevanghen; waerom Egmont oock begeerde eerst te sterven, omdat syn swager niet dencken en sou, dat hy na syn doot gratie vinden (sou). Dit was nou synen loon, dat hy afgevallen was en de papen voerstont. Hier was mogelyck den cardinael Granvelle goey help in, die eertyts Egmont wel gedreycht heeft, doen Egmont teghen de inquisitie was en Egmont den cardinael een kinneback gaf; en daer heeft hy gewepelt en so en werdt hy so seer niet beclaecht als Huerne; den buel was lange te soecken, omdat hy 's niet geern en dede, sodat sy langhe spraecken⁽⁷⁸⁾.

(76) Jan Lepelaar werd den 2 Februari 1567 gevangen. - G.V.H., dl. I, p. 175. - A.C., p. 164.

+ Loduwyck neempt in Vrieslant een clooster in en al dootsmyt.

(77) Over de inneming van deze abdij bij Groningen, zie: Mendoça, op. cit., p. 112.

+ Den graef van Egmont en den grave van Huerne werden onthalst.

+ Egmont liet achter 12 kinderen. Huerne een sone en een dochtere.

(78) Het laatste bedrijf van deze tragedie werd hiermede ingezet. Men zie hierover breedvoerige samenvatting bij Rachfahl, Don Carlos op. cit., ab. p. 340 (met bibliografische aanduidingen). - Vergelijkend A.C., p. 165.

[6 Juni 1568]

⁺ Item op den 6 dach ghesciede 't tot Antwerpen, als dat een slecht graumonick in syn predicatie dede bidden ‘voer die sielen der heeren’ seyde hy ‘die haer bloet voer het Cristen geloove gestort hebben’.

+ Een monic, die voer de gedoyde heeren bidde daer de andere om grimden.

[p. 28]

Ende in de doot van dese hebben haer vuel papen seer verblyt ende na 't segghen van dese, so souden se t' onrecht gedoyt syn: ende daer was groot geclap af onder het volck. Maer sanderendaech veranderde hy syn woerden, segghende, dat sy het Cristen geloove hebben willen verdrucken en voer die sielen behoort te bidden! Welck hem so was doen segghen.

[7 Juni 1568]

⁺ Item op den sevenden dach 's avonts spade, so gesciede 't dat dry borgers kinderen met een viole neffens de gesloten poorte aen 't casteel over de wallen van Antwerpen quamen, en dat me consent van de sciltwacht, die gelt van haer nam. Maer aen de ander wachten comende en kennende, hoe sy ingeraeckt waeren, so werden sy gevanghen, ende de sciltwacht loochende het gelt. Dies Ladron, overste der knechten, haer geboedt te hanghen 's anderdaechs aen de poorte, daer se neffens ingecomen waeren, en dede haer derwaerts vueren. Dies de geheele borgerye beroert was om dese onschuldige doot, ende de vrinden en ouders en susters liepen seer al weenende lancx de straten, en hadden graef Loduwyc Ladron, overste der Duytschen, te voete gevallen; maer den tiran en gaf geen gehoor. Ende nadat den eenen opklom, en was den outsten van dese, so quam syn moeder ende suster, ende siende hem soo hooghe met den strop om den hals, so gaven sy eenen luyden roep, waerdoer een groot geloop quam. En elck riep om steenen en wapenen, als dat het gerucht en getier quam over al de stat: en daerduer so leyden de knechten hem weder van der leeren, en sloten hem in eenen rinck, want sy stonden en beefden, vreesende de borgeren, die vuel steenen geraept hadden en behielden die by haer. Maer niemant en wirp, so langhe sy niet weder op en clommen: ende in de stat sloegen alle de trommelen alerm. Maer ten lesten quam den roep, dat sy gratie hadden: eenige cooplieden hadden haer verbeden en sommige groote vrouwen; en dit was goedt, want 't volck was gram en 't crychsvolck was vuel, maer een rasende gemeynte doet gewelt; maer sommighe sturven haest doer de benautheyt en niet meer en dachten te leven⁽⁷⁹⁾.

⁺ Item deestyt werden vuel wagens met poeder en ander wapenen en oock gelt uyt Antwerpen en elders gevuert, al na Vrieslant gevuert en oock trocken vuel Walen en Spaengiarden na Vrieslant. Ende eenige Walen, synde 't scepe gegaen op de Mase, werden by Remunde van een kasteelken in grondt gescoten. En men hoorde, dat dit den oom van de⁺ kinderen van Batenborch gedaen hadde, welcke kinderen Ducdalbe gedoyt heeft. Ende Ducdalbe hadde oock scattinghe geeyst uyt het landt van Luyck, welck den bisschop en andere wel gewilt hadden, maer de steden en wilden niet, haer steden sterckende en gescut op de muren stellende, gelyck Sintruyden en andere⁽⁸⁰⁾.

+ Beroerte in Antwerpen om dry borgers kinderen die Ladron doyen wilde.

(79) A.C., p. 168.

+ Ammonitie en volck na Vrieslant.

+ Het landt van Luyck weygert Duc Dalbe scattinge.

(80) Over de organisatie van het verzet door Alva in Friesland, zie Mendoça, op. cit., ab p. 112. - Rachfahl, op. cit., ab p. 423.

[10 Juni 1568]

⁺ Item op den 10 dach Juny werdt tot Antwerpen geboden op lyf en goedt, dat niemant, die in 't casteel niet te doen en hadde, daer niet in-

+ Hoe 't tot Antwerpen verboden werdt in oft ontrent den casteel te comen.

[p. 29]

gaen en sou, noch oock rondt om gaen kycken, dan elck syn passagie recht heyen.

⁺ Ende deestyt werdt tot Diest de uytvaert van de oude prinschesse van Oraengien gehouden, moeder van den prinsche, maer haer sone en is er niet geweest, synde van Ducdalbe als ballinck des landts (verdreven) welcke oude vrouwe, als goevernante van Diest, onlancx gestorven is. Ende nou moest de stat van Diest eenen nieuwen eedt sweeren den conick van Spaengien en Ducdalbe onderdanich te wesen⁽⁸¹⁾.

+ Moeder van den prinsche d'Oraengien te Diest gestorven.

(81) Gestorven was Anna van Lorreinen, weduwe in eerste huwelijk, van Rene van Nassau-Chalons, prinses van Oranje, douairière van Diest.

[13 Juni 1568]

⁺ Item op den 13 dach Juny, so was 't tot Antwerpen den Pfinxen ommeganck, maer mits dat er vremptde soldaten in stat laghen, so en mochten de scutteryen niet in wapenen wesen; dan, met tabbaerts gingen sy in de processie, ende in plaetse dat de papen plegen het oesnydenis te draghen, dat in de beeltstorminge gedestruweert is, so droeghen sy nou een vergult cruyseficx. Maer op den 17 dach hielden sy naer oude costuyme de processie van 't sacrament, ende alle borgheren werdt doer de honderste en tiende mannen de wete gelaten, dat se souden moeten een tortse draghen, oft doen draghen, voer het sacrament. Maer sy en deden's meest niet; maar was er noch wel duysent lichtende vore, en alle pleynen waeren beset met soldaten om sulcx crommeganck te bewaeren; maer hadden de lanckmoedighe ende verdrachelycke borgeren qualyck gewilt, sy hadden met de tortssen alle de Duytsche wel uytgedreven en haeren aenhanck, als elck met een brandende tortse gecomen hadde, na het bevel, al waren haer de wapenen verboden⁽⁸²⁾.

⁺ Item deestyt trock noch al van Ducdalf volck met brugscuyten en ander munitie en oock gelt na Vrieslandt, maer hielden hen al wyt van graef Loduwycx legher, die voer Groeninghen lach, want de spraecke was, dat sy niet meer slaen en wilden voer Ducdalbe en sou self daer present wesen, die noch tot Brusel was; maer daer gesciedtden dagelycx scermutsinghen en afsettinghen van convoyen met victalie, daer ick niet af en roere om de logenen, die er onder mengden⁽⁸³⁾.

+ Van den ommeganck en processie tot Antwerpen, waer men elck borger geboedt een tortse te brengen, welcke men plach uyt liefde te doen.

(82) A.A., dl. I, p. 291, Gebodboek.

+ Duc Dalbe scickte noch al volck en munitie na Vrieslandt om Loduwyck te slaen.

(83) Mendoça, op. cit., ab p. 114.

[22 Juni 1568]

⁺ Item op den 22 Juny, so werden tot Amsterdam 7 treffelycke persoonen gedoyt, som gequartiert, som gehangen en onthalst, onder welcke waeren oock 2 vrouwen, die verdroncken werden. En dit was al treffelyck volck en sturfen alleen, omdat sy beeltstorminghe gedaen hadden oft niet paepsgesint en waeren: ende alle de beelden des werelts en syn niet weert dat er een mensch om sterft; maer dat te voren boeven oft dieven geweest hebben, is een ander saeck. Maer in Amsterdam was overheyt, die seer tyrannich en papists waeren⁽⁸⁴⁾.

⁺ Item om desgelycken saecken werden tot Brusel 2 persoonen onthalst en ontrent den avont werdt er 2 levendich verbrant, die men oock onthalst sou hebben; maer omdat sy haer niet bichten en wilden moesten sy branden en onder dese 4 was een borgemeester van Doernick⁽⁸⁵⁾.

+ Rycke borgeren en vrouwen tot Amsterdam gedoyt om saken, de religie aengaende.

(84) De Bibliographie des martyrologes protestants néerlandais, uitgegeven in de ‘Bibliotheca Belgica’, vermeldt onder nummer 581 de beide gedoode vrouwen. De mannen worden niet vernoemd. Deze vindt men evenwel vermeld bij J. Ter Gouw, op. cit., t. VI, p. 270-271.

+ 4 mannen tot Brusel gedoyt doer bevel van Duc Dalbe en synen raedt.

(85) Deze terechtstellingen vonden wij niet aangeduid. Wel is aangegeven op 28 Juni de onthoofding van Jehan Legrain, zie: Martyrologe..., op. cit., (‘Bibl. Belg’), n^o 460. - Ook Crespin, op. cit., t. III, p. 598.
Meyhoffer, op. cit., geeft evenwel Jehan le Griem, in dato 26 Juni 1568.

[p. 30]

[25 Juni 1568]

⁺ Item op den 25 Juny ontrent den avont syn sommighe Spaensche en oock Italiaensche cooplieden uyt Antwerpen gereden om Ducdalbe, die sy beminden, te vertegenen, die van Brusel na Antwerpen sou comen, en⁺ binnen Mechelen waeren gecomen 17 vendelen Spaengiarden van Gendt, die met Ducdalbe souden voorts trecken na Vrieslandt; maer 't kasteel van Gendt was bewaert met 2 vendelen Spaengiarden.

+ Spaensche natie uyt Antwerpen treden Ducdalf tegen.

+ 7 Vendelen Spaengiarden achter.

[26 Juni 1568]

⁺ Item op den 26 dach Juny, so werdt tot Brusel een gevierendeelt, die men opleyde, dat hy de stadt van Arras hadde meynen te leveren in der calvinisten handen, maer des menschen belydt was, dat hy noyt en dachte; ten selven dage werdt tot Antwerpen een lakenbereyder gehanghen, die lang gevanghen hadde geweest, welcke scade hem verdroete, begeerende te leven los oft te sterven. Hij was een seer goedt man: dan al dat hy oyt gedaen hadde was, dat hy anno 1567, 13, 14 Meerte bevelhebber was onder de calvinisten en sommige cloosteren doer liep en visiteerde; hy liet achter een vrouwe met 8 oft 9 kinderen, ende en dede noyt mensch quaet. Maer dit was papen haet: sy wilden gestraft hebben sulcx gewelt en quaet, maer die haer den 15 dach verlosten, ja haer bloedt bescutten, loonen sy oock met moorden, bannen en hanghen⁽⁸⁶⁾.

⁺ Item op den 26 dach 's avonts quam Ducdalbe binnen Mechelen, alwaer een Spaengiardt gevanghen was, die tegen synen cappiteyn hadde willen vechten, die Ducdalbe geboedt te hangen, waerom de soldaten murmureerden en sulcx, soo 't scene, souden willen beletten; waerom hy op 't gevangenis tot Mechelen onthalst werdt, en werdt den anderen dach uytbrocht op de merckt, oft plaetse daer een galge stont en daer onder de galge neder geworpen.

+ Brusel een gevierendeelt. Tot Antwerpen een gehangen, seer te klagen om de kinderen.

(86) A.C., p. 169. - A.A., dl. XVI, p. 56, n^o 638.

+ Duc Dalbe in Mechelen. Een Spaengiard gedoyt tot Mechelen.

[27 Juni 1568]

⁺ Item op den 27 dach 't avonts so quam Ducdalbe met synen state binnen Antwerpen, met omtrent 200 ruyteren met roeren voer hem en hondert met lantien achter hem: en Loduwyck Ladron, overste der Duytsche knechten van Antwerpen, en ander cappiteynen en oock sommighe heeren der stat, als den mercktgrave, reden hem teghen een myle buyten der stat; sy brochten mede tenten en pavilioenen om haest te vertrecken na Vrieslant⁽⁸⁷⁾.

⁺ Item deestyt quam de tydinghe, hoe dat in Vrieslant op den 23 dach⁺ Juny, als Sint Jans avont, voer Groeninghe een dapper scermutsinge gesciet is: want graef Loduwycx leger overviel subyt 4 vendelen Walen, die er buyten lagen en meynden in Groeninghe te comen. En den graef van Meghen quam uyt Groeninghe om haer te ontsetten niet sonder scande, want hy moest weder invlieden en vuel wagenen en begaetsie werdt haer afgenomen en vuel geslagen; en Meghen, den grave, was selve seer gequets⁽⁸⁸⁾.

+ Duc Dalbe compt in Antwerpen.

(87) A.C., p. 169.
Voor het gebeurde te Mechelen, zie men Mendoça, op. cit., p. 115.

+ Scermutsinge voer Groeninghen.

+ Meghen selver gequetst.

(88) Mendoça, op. cit., p. 113.

[28 Juni 1568]

⁺ Item op den 28 dach Junius reedt Ducdalbe rondtom het casteel van Antwerpen, welcke muren dat men fondeerde; en des nachts daerna, so werden de heeren der stat voer hem ontboden, haer bevelende der

+ Wat Duc Dalbe de wethouders beval eer hy uyt Antwerpen sceydte.

[p. 31]

papen en geestelycke geboden en haer begeerte te onderhouden, haer goedt en kercken te bescermen, de ander ketters en leeraerts te vervolghen, de feestdaghen der kercken en vierdaghen te doen vieren. Gelyck men oock corts hier na sach, dat er sommige gevangen werden, die op den 29 dach, als Peeter en Pauwelsdach waeren werckende.

[30 Juni 1568]

⁺ Item uyt Antwerpen trock Ducdalbe den 30 en lesten Juny na Bosche om soo voorts na Vrieslant te trecken; en oock uyt Brusel en Mechelen waeren al de Spaengiarden uyt en vuel gescuts, en trocken met haest, want den roep was groot van des prinschen vergaringhe ontrent Cuelen; waerom hy hem te meer haestede om graef Loduwyck uyt Vrieslant te verdryven, eer den prinsche synen broeder te hulpe quam. Maer graef Loduwyck was tamelyck sterck, maer vele sorchden, dat in synen leger verraders waren, omdat Ducdalbe self derwaerts wou, oft was om den Spaengiarden moet te geven, want sy vreesden graef Loduwyck van Nassouen onder de oogen te comen⁽⁸⁹⁾.

⁺ Item desen selven dach werden tot Antwerpen doer bevel van Ducdalbe gepubliceert en vernieuwt al de oude plackaten, gemaeckt teghen die van der religien en dit werdt gedaen over alle de landen, omdat die eertyts gecasseert syn geweest, also dat vele seyden: ‘Dit testament hebben de papen van Ducdalbe metten levende lyve van hem gekregen, oft hy in Vrieslant bleef.’⁽⁹⁰⁾.

⁺ Ende op desen dach werdt tot Brusel noch een edelman gevierendeelt, die men verraderye opleyde, maer ick geloof dat hy voer 't slandts welvaren gestorven is.

Item deestyt werden tot Antwerpen oock nieuwe wyckmeesters gecosen,⁺ ende dese werden ondervraecht en ondersocht, oft sy oock van de Roomsche christelycke religie waeren van canonicken, daertoe geordineert, en het selfte werdt gedaen alle dekens en ouders van de ambachten⁽⁹¹⁾.

⁺ Item deestyt is gestorven den ouden hertoch van Bruynswyck, broeder van hertoch Erich, die altoos 't hof van Borgoengien gedient heeft en volck gedaen; desen was eenen grooten standaert van de papen en syn sone cruepel wesende, was evangelis gesint, waerom hy uyt syns vaders hof moest blyven. Syn ander 3 sonen waeren eertyts op der Lunenborgerheye gesleghen, daer hy desen wel voer wenste; en heeft onderhout van den prinsche en ander heeren moeten hebben om te leven. En nou self hertoch wesende, vondt groote scatten en wil den prinsche van Oraengien by staen en voer synen vader houden, omdat hy hem duecht gedaen heeft⁽⁹²⁾.

⁺ Item ten lesten dach Junius werdt oock geboden wie den legher van Ducdalbe volchde met spyse en ander goedt sou tolvry wesen.

+ Duc Dalbe treckt self na Vrieslant om graef Loduwyck te slaen.

(89) A.C., p. 169. - Mendoça, op. cit., p. 117.

+ Alle de tirannighe plackaten werden vernieuwt teghen die van de religie.

(90) Over deze ordonnantie, zie Terlinden, op. cit., p. 88, 27 Juni 1568, Sur l'application rigoureuse des ordonnances en matière de religion.

+ Een edelman tot Brusel gevierendeelt.

+ Den gemeyntenraet moest al catholicx wesen.

(91) Over de instelling der wijkmeesters zie Mertens en Torfs, op. cit., dl. III, p. 237, 238.

+ Van de doot van den hertoch van Bruynswyck onlancx gestorven en van syn sone die evangelis is.

(92) De hier bedoelde Julius van Brunswyck was evenwel niet zoo hulpvaardig als van Haecht dit hier voorstelt: zoo geldnood, als onstandvastigheid van zijn gezag, riep hij in om werkelijke hulp te weigeren, althans uit te stellen. - Zie ook Kervijn, op. cit., dl. V., p. 119. Poullet et Piot, op. cit., III, p. 289.

+ Geboden den legher van Due Dalbe te spysen.