De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Meye 1568.

⁺ Item in 't eynde van deser maent April lestgeleden, so syn eenige guesen subytelyck binnen de stat genoempt Grave (gecomen), waerom Ducdalbe terstont gereetscap dede maken en gescut uyt Mechelen vueren om Grave te belegghen; maer seer haest verlieten sy 't wederom. Ende mits dat de fame was loopende, dat Ducdalbe de stat van Weert, Huerne⁺ en Eyndthoven syn Spaengiarden tot eenen buet gegheven hadde, mits dat dit den gevanghen grave van Huerne toebehoorde, so hadde hy die van der religie daer overlange groote vryheyt gegheven, al waer nou soo grooten uytvlucht was, dat de steden geheel ydel werden van volcke eer de Spaengiarden daer quamen; maer noch beroofden sy sommige, die se op den wegen vonden ende scoffierden vrouwen en dochteren, gelyck sy oock ontrent Dalen in Gulckerlandt gedaen hebben; en sommighe dorpen en die van Dalen tot groote ontscult beroofden, want wat connen de dorpen gebeteren, dat haer vyanden daer comen⁽⁶²⁾.

+ Grave werdt van eenige guesen ingenomen en weder verlaten.

+ 't Volck uyt Weerdt en Huern nemen de vlucht om seker redene.

(62) Over de inneming van Grave door de geuzen en de aankomst der Spaansche troepen aldaar, zie men Bernadino de Mendoça, ‘Commentaires sur les évenements de la guerre des Pays-Bas (1567-1577)’ dl. I, p. 89. (Collection de mémoires relatifs à l'Histoire de Belgique. Bruxelles, 1860).

[p. 22]

⁺ Ende corts hierna so quam de tijdinge, dat graef Loduwyck van Nassouwen, 's prinschens broeder met een deel vromer soldaten in Vrieslant vergaderde.

+ Graef Loduwyck met volck in Vrieslant subyt comen.

[9 Mei 1568]

⁺ Item op den 9 dach Meye quam tot Antwerpen een rumoer, doer een scuyte met cooplieden, die van de wacht vervolcht werdt en nageroeyt: en scoten in de scuyte een man doot. En doer die vervaertheyt liepen de ander al aen eenen cant, en de scuyte sloech om en vielen al in 't water, vrouwen en mans; maer daer en verdronck niemant doerdien 't aen stat was ende doer neersticheyt van sciplieden. Maer alle de knechten liepen in wapen doer dese sake, en haer eygen scult en menighen borger werdt geslagen en gestooten, die vergaringe maeckte.

⁺ Item deestyt maeckte graef Loduwyck van Nassou synen legher in een plaetse genoempt Dam, geleghen bij Groeninghen in Vrieslant: want dese plaetse was aen 't water ende bequaem om te houden en is eertyts een stat geweest; en als hy dit in hadde, so waeren die van Groeninghen bevreest en terstont deden de heeren de gemeynte sweeren de stat en de conick trou te syn, en de Roomsche kercke voer te staen. Ende den roep was van 23 vendelen knechten, en soo de spraecke was, dat elck vendel 500 sterck was en dat er 2000 peerden by waeren: maer 't en was also niet, daer en waeren geen ruyteren by oft seer weynich. Ende den grave van Arenborch met syn volck en noch eenighe Italiaensche ruyteren, onlancx met hem uyt Vranckeryck gecomen, en oock den grave van Meghen met syn volck trocken vast derwaerts om Groeninghen te ontsetten, want de spraecke was, dat men Groeninghen met Dam seer sou benauwen, welck Dam sterck gemaeckt werdt⁽⁶³⁾.

⁺ Ende deestyt werdt by langhen raet der geestelyckheyt heer Kerstiaen, een monick van den prekeren oerden binnen Antwerpen syn preken verboden, ende noch 6 oft 7 andere tot hem van ander cloosteren; en dese werden versonden na ander steden, om daer te preken en daer gedreycht te worden om ander fabulen van 't veeghevuer, sielmissen, bevaerden 't volck te leeren, want sy wilden al met der rechter scriftueren doere; en daer hadt de gemeynte van Antwerpen liefde toe, en quamen met sulcken menichte, dat het haer verhuechde en bloeytden in viericheyt tot Godts woerdt. Maer de andere en mochten 't niet verdraghen al souden se het verjagen.

+ Beroerte tot Antwerpen doer de soldaten sonder noot.

+ Hoe den Dam by Groeninghen ingenomen werdt.

(63) Over datgene in dato 9 Mei verhaald, A.C., p. 162. - Voor de gebeurtenissen rond Groningen en Dam: Mendoça, op. cit., p. 93 en volgende.

+ Heer Kerstiaen en ander monicken versonden om de waerheyt.

[17 Mei 1568]

⁺ Item op den 17 dach Meye so deden de papen tot Antwerpen een seer sonderlinghe scoon misse met groot gebombam, vermanende te bidden om reeghen doer de droochte, en om peys in vrede, die sy niet en sochten, 't en waer wel na haren wille, en dat sy mochten blyven branden en moorden, die haer van de waerheyt vermaenden en haer valscheyt straffen.⁺ Ende om in haer hoocheyt te blyven, hebben sy nou Ducdalbe en andere voerstanders, die nou alle frontiren dede besetten met Spaengiarden en ander crychsvolck, mits sorgende voer het inbreken van den prinsche van Oraengien, die cryschvolck boven Cuelen aenneempt: also

+ Missen om peys.

+ Duc Dalbe beset alle passagien.

[p. 23]

⁺ dat het plat landt van Luyck grooten overlast lyden van de Spaengiarden. maer alle de steden hielden scerpe wacht, haer niet willende inlaten, Den oversten der Duytschen binnen Antwerpen, genoempt Loduwyck Ladron, die doer papen raet dede vanghen den bode van Cuelen, so hy uyt Antwerpen reysde, om te sien wat brieven hy hadde en het inhoudt van dien te weten, oft den prinsche vrinden in stat hadde, die om syn compste riepen oft hem eenige assistentie presenteren⁽⁶⁴⁾.

⁺ Item deestyt was tot Loven en daerna tot Brusel vergaringhe der Staten om te raetslagen, hoe sy 't wouden aenlegghen, want Ducdalbe wilde 't al met gewelt wederstaen, ende vuele van de staten waeren al van den selven sin. Ende graef Loduwyck, 't prinschen broeder, was alreede in Vrieslant tot Dam met een goedt getal in een bequaeme plaetse; ende den grave van Meghen is hem aengecomen met 7 vendelen knechten en noch 3 vendelen uyt Groeninghen, maer hebben met scanden moeten vlieden ende syn vuel doot gebleven. Dies den grave van Arenborch subyt tot Brusel in poste quam. om meerder assistentie te hebben, begeerende dat Ducdalbe daer Spaengiaerden wou by seynden.

⁺ Corts hier na syn oock een goedt deel Spaengiarden uyt Hollant van Muyden, Sluys en daerontrent over de Suerzee gevaren na Vrieslant, ende gehavent synde, begonden sy met de dorpen te handelen, gelyck oft sy in vyanden landt gecomen hadden met rooven en vrouwen vercrachten, gelyck sy gewoon syn. Dies de boeren te hoop geloopen syn ende hebben sommighe spuyen opgetrocken oft dycken doergesteken, also dat se meest al verdroncken; ende en sagen de guesen oft graef Loduwycx volck haere vyanden niet. En bleven daer doot, doer dien sy alle menschen tot vyanden maeckten, gelyck men opelyck hoorde, dat se binnen de stat van Grave oft daerontrent een vrouwe hebben vercracht en haer kint tot spijt⁺ brieden; en 't ander plaetsen de man in den bornput hinghen, en de vrouwen besichden: en na sulcx wercx volcx sulcx loon. Also is 't oock gewis, dat de papen, die met dit volck meynen 't pausdom te verstercken, maer sullen 't meer verminderen, gelyck in Duytschelant, Vranckerycs, Engelant en elders wel gebleken is, dat se met gewelt niet gewonnen en hebben.

+ Landt van Luyck leden scade.

(64) Oranje ijverde zonder rust voor de werving van nieuwe benden: dan te Dillenburg, dan weer in de omgeving van Essen, of Duisburg vormde hij benden: de vele onderhandelingen nu met verwanten of met de Duitsche prinsen gevoerd, leverden echter weinig resultaat op. De voorbereiding van den inval in Brabant zette zeer ongunstig in.

+ Graef Loduwyck, prinschen broeder, doet den grave van Meghen vluchten met syn volck.

+ In Vrieslant werden een deel Spaengiarden verdroncken eer sy by haer vyanden quamen.

+ Na boose wercken compt quaeyen loon.

[22 Mei 1568]

⁺ Item op den 22 dach Meye so werdt tot Brusel eenen calvinisten predicant, een jonck man, levendich verbrant. Syn tonge werdt hem met eenen stock voeruyt gebonden, elck deerde 't, die 't sach; desen was gevanghen tot Dalen in den slach onder de guesen, en hadde tot Antwerpen 1566 dickwils gepreeckt onder de walsche predicatie; maer cappiteyn Vileers aldaer gevangen was noch vry van den doot. Maer ten selven daghe werden noch 2 jonckers aldaer onthalst, die in Hollant van Meghens volck gevangen waeren of daeromtrent, en heymelyck knechten meynden aen te nemen⁽⁶⁵⁾.

⁺ Item op den 22 dach Meye werdt tot Antwerpen van het casteel den eersten steen geleydt, ende werdt genoempt Gabriel, na den Spaenschen cruysheere, dien (hem) leyde: ende alle de groefen van de rechte streck-

+ Predicant tot Brusel verbrandt, 2 edelen onthalst.

(65) De hier bedoelde calvinistische predikant was Jan Rudsemelis, amper 24 jaar oud.

+ Eersten steen van het casteel.

[p. 24]

muren tusschen de blockhuysen werden 8 voet achterwaerts geleydt tot grooter cost: en 't moest syn, oft de mure sou voer het eerste busgat gecomen hebben, oft hadde moeten sonder muren blyven⁽⁶⁶⁾.

(66) A.C., p. 163.

[24 Mei 1568]

⁺ Item op den 24 dach Meye so werden tot Gendt en tot Dermonde 600 wagens met haer peerden en voerlieden gemontert, die Vlaenderen moest opbrengen tot dienst van Ducdalbe en elck landt so na advenant. En tot Mechelen werden by duysent scuyten gemaeckt om brugghen af te maken op de riviren, also dat men opelyck sach dat Ducdalbe een orloghe was verwachtende van den prinsche van Oraengien en ander vorsten des rycx.

Ende den grave van Arenborch als goevernuer van Vrieslant was op den 20 dach subyt na Vrieslant getrocken om de Spaengiarden en andere aen te vuren en graef Loduwyck uyt den Dam te slaen met syn volck. Also quam de tydinghe tot Antwerpen op den 26 dach Meye van eenen⁺ dapperen slach, die aldaer geslegen was op den 23 dach Meye by den avont, waer dat den grave van Arenborch gebleven was⁽⁶⁷⁾. Dit gesciede in deser maniren: graaf Loduwyck ende graef Adolf, t prinschens broeders met graef Joos Scouwenborch, toghen uyt den Dam na Heyligerle en daerontrent, en maeckten haest een loose vlucht om een bequaem velt te vinden na Winschoten, daer sy haer in vyf hoopen deylden: de ruyters in den leeghen wagepat, de Walen vyfhondert in een bosche ende grachte, daer sy haer berchden tot dat de vyanden aenquamen, den verloren hoopken stont ontrent de galge, de Duytsche scutten lagen langsch het moer; meest elck (hadde) een Spaensch lanck roer van den vyanden gekregen in diveersche scermutsinghen en waeren oock 500 sterck. Den graef van⁺ Arenborch quam aen met 10 vendelen Spaengiarden, die welcke toernich waeren, omdat noch 5 vendelen Duytschen uyt Vrieslant met haer quamen, om teghen soo kleynen hoop te stryden, die noch stercker was dan sy saghen; maer ick geloove, dat Loduwycx volck in als over de 2000 niet en waeren, en hadde een bende ruyteren, waeraf den roep wel ginck, dat hy 2000 ruyteren hadde, maer 't en was also niet; maer hy groeytde dagelycx. Ende de Spaengiarden werden verbaest sy siende van diveersche syden bevochten te worden en Arenborch synder 18 te peerde werdt haest gescoten, en versmoorde, voorts vluchtende in een grachte. En de Duytsche 5 vendelen namen oock haest de vlucht en de Spaengiarden riepen haest: ‘misericorde’, ‘Sainct Jaque noster Dam de Lorette’. Dit en duerde geen ure, maer de loopers werden seer vervolcht en som aen boomen gehangen tot ontrent 50; ende in den Dullaert daer verdronck er vele en noch sach men er begraven by 1800. En van Loduwycx volck en was er geen hondert bleven, maer Adolf, syn broeder, is er bleven en syn cancelier; 230 Duytschen waeren gevangen en vuel wagens maer de peerden meest ontloopen, maer waeren vol broot en wyn, cruyt en poeder, en 6 stucken gescuts uyt Groeningen, genoemt ut, re, mi, fa, sol, la⁽⁶⁸⁾.

+ Duc Dalbe maeckt groote gereetscap van orlogen.

+ Van den slach in Vrieslant.

(67) Mendoça getuigt dat Lodewijk van Nassau vrijwillig de plaats Dam verliet, omdat deze hem geen zekerheid bood. Hij werd bij dezen terugtocht achtervolgd door Arenberg. - Mendoça, op. cit., dl. I, p. 945.

+ Arenborch en Adolf van Nassou doet bleven.

(68) Over den slag van Heyligerlee, waar Arenberg en Adolf van Nassau den dood vonden, zie Mendoca, op. cit., p. 97.
Ook Rachfahl, op. cit., p. 328.

[p. 25]

Item in 't eynde deser maent, so trocken wederom van diveersche⁺ steden vuel Spaengiarden na Vrieslant, maer men hoorde dat sy niet meer slaen en souden, Ducdalbe en soude selve present wesen. Ende men hoorde dat den grave van Arenborch en graef Adolf tot Heyligherle⁺ by een geghraven laghen; ende men hoorde, dat aen eenen boom vuel Spaengiarden hangende, daer onder gescreven hinck: ‘Salich is den boom, die dese vruchten draecht.’ Ander spotters seyden: ‘De Vriesche boter en sal dit jaer niet dueghen, daer is te vuel specx in gedropen’. Maer een⁺ Spaensch monick predickte tot Brusel, alsdat de Spaengiarden hebbende voer 't geloove gestreden salich syn, en terstont ten hemel voeren; maer de andere verdoempdij ten eeuwighen daghe.

⁺ Item deestyt quamen de ruyteren, die met graef Willem van Sassen den conick van Vranckeryck gedient hebben doer ouden eedt, maer nochtans niet seer voer hem gevochten, mits de orloghe om de religie was; maer hebben aldaer peys gemaeckt! Maer van dese ruyteren 4000 was nou den graef van Swertsenborch overste, om van 't heylich rycx weghen den prinsche van Oraengien by te staen en meer andere⁽⁶⁹⁾.

+ Adolf en Arenborch by een geghraven.

+ Salich is den boom die de Spaengiarden draecht als vruchten.

+ De doye Spaengiarden al salich, maer de anderen verdoempt.

+ De ruyteren, die in Vranckeryck gedient hebben vergaderen nou boven Cuelen tot dienst van den prinsche.

(69) Zoo eenvoudig als hier van Haecht de zaak voorstelt was deze evenwel niet. Over de drukke onderhandelingen met de Duitsche vorsten over eventueele hulp, zie Rachfahl, op. cit., ab p. 363.

[29 Mei 1568]

⁺ Item op den 29 dach Meye so werdt tot Brusel den prinsche van Oraengien, graef Loduwyck, syn broeder, den graef van Hoochstraten en den graef van Culenborch en noch 2 ander heeren van Ducdalbe in⁺ den naem van den conick gebannen ten eeuwighen daghen uyt alle des conicx landen⁽⁷⁰⁾. Maer Loduwyck hielt hem met gewelt in Vrieslant en den prinsche maeckte gereetscap om met meerder gewelt in te comen.⁺ Ende terstont na dese publicatie werden 2 Vlaminghen onthalst ende het hof van Culenborch was verwesen geraseert te worden, omdat in dit huys sylieden 't verbont eertyts tsamen gemaeckt hadden, de inquisitie uyt den lande te houden⁽⁷¹⁾.

+ Prinsche en ander heeren tot Brusel gebannen.

+ 't Hof van Culenborch verwesen geraseert te worden.

(70) Rachfahl, op. cit., p. 337 (28 Mei).

+ 2 Vlaminghen, vader metten sone, onthalst.

(71) A.C., p. 163.

[30 Mei 1568]

⁺ Item op den 30 dach Meye so werden vuel gevanghen heeren ende edelen na Brussel gebrocht uyt de gevangenisse van Vilvoorden, waeronder oock waeren de twee gevanghen kinderen van Batenborch, die gevanghen werden doen heer Heynderick van Brederode met syn volck vluchte nam uyt Hollant, doerdien sy en andere edelen haer saecke niet wel te weghe en conden brengen, 1567 in Maye⁽⁷²⁾.

Also dat Ducdalbe de doot van Arenborch, en sonderlinge van syn Spaengiarden wilde wreken, doer dien 't hem van syn bichtpape oock geraden werdt, hem ingevende, dat hy geen victorie hebben en sou, so lange hy de luyterianen en ketters spaerde.

⁺ Item den 30 Meye donderde 't so seer, dat op sommige dorpen de meydansch boomen werden gebroken en gewronghen, en voer Antwerpen werdt een scipper uyt syn meersse doot neder geworpen met eenen donderslach, en den mast was seer gespleten en gescuert.

+ De kinderen van Batenborch en andere na Brusel om te doyen.

(72) Over het gevangennemen van deze edelen, zie G.V.H., dl I, p. 219.
Rachfahl, op. cit., p. 338 beschrijft breedvoerig dit gebeuren.

+ Quaet bedreef den boose met donder.