De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

April 1568.

[1 April 1568]

Item den eersten dach April, so trocken 6 vendelen Spaengiarden, die b nnen Gendt laghen na Brusel, mits Ducdalbe wilde groote tirannye doen: maer binnen het casteel bleef er noch.

[2 April 1568]

⁺ Ende op den 2 dach so werden tot Brussel 10 Vlaminghen gehanghen en onthalst, omdat sy van der calvinisten religien waeren en haer namen geteekent hadden: en eenighe waeren thueren verantwoerden geroepen en soo gevanghen gehouden⁽⁴⁶⁾.

+ 10 Vlaminghen tot Brusel gehanghen.

(46) Men zie Poullet et Piot, op. cit., dl. III, p. 220.

[3 April 1568]

⁺ Op den derden dach so werdt tot Gendt een priester verbrant, en derwaerts gaende badt hy Godt, dat hy hem stercken woude in syn geloove; hy hadde 't pausdom verlaten en hadde met de andere predicanten gepreeckt en geleert. Ende de overste der Spaengiarden, die hem tot den brande leijden bespotten en bespoghen hem om syn standtvasticheyt; een Spaens paep tierde oock, als hadde hy hem willen het aensicht op crabben; ende doen hy onder het houten huijsken gaen sou, stack hem een Spaengiart doer het hooft, den een oor uyt de ander in, en creech noch ander slaghen, also dat hy onder vuel tirannen was en scier doot, eer 't vier brantde⁽⁴⁷⁾.

⁺ Item tot Valecyn was het vervolch oock groot en overal; en vuele namen de vlucht na Vranckeryck, omdat het daer nou peys was ende niemant om syn geloove en mocht vervolcht worden, maer elck vry leven na syn concientie. Ende den grave van Arenborch, die de papen van Vranckeryck en den conick van wegen 't hof van Borgoengien hadde

+ Een priester tot Gendt verbrant.

(47) A.C., p. 160. - Marcus van Vaernewijck, op. cit., t. IV, p. 2.

+ Van den peys van Vranckeryck, daer sommighe uyt Henegou en Artoys nou in vluchten om de vryheyt der concientie.

[p. 18]

bygestaen, was nou weder tot Brusel en syn volck op den wech en den prinsche van Conde waeren sommighe steden in handen gegheven, tot versekeringhe. Godt geve dat den peys wel onderhouden mach worden; maer noch onlanch heeft den hertoch van Gwise meynen monSr Dandelot, cappiteyn van Conde, te overvallen noch na den peys, maer werden selve geslegen: en de conick sweerdt, dat hy van dien aenslach niet geweten en heeft⁽⁴⁸⁾.

⁺ Item deestyt hebben eenige Engelsche papen en nonnen, die daer in 't landt niet blyven en moghen, het clooster van Mishagen by Antwerpen gecocht, en woonden daer byeen: Godt weet wat suyver leven sy leyden! En de nonnen die daer te voren woonden, waeren banckroet gespeelt en hadden 't clooster verlaten voer de sculden en pachtenaers, en waeren tot Breda gaen woonen in een ander clooster⁽⁴⁹⁾.

⁺ Item deestyt werden tot Antwerpen alle huysen en renten bescreven om te betalen den hondersten en 10 penninck, die beloeft was in 't eynde van 't vorleden jaer tot de bouwinghe van het casteel, welck gelt de Italianen verscoten hadden op interest; maer den borgers was beloeft vryheyt van soldaten, maer sy deden also sy wouden⁽⁵⁰⁾.

(48) Meyhoffer, op. cit., p. 162, handelt samenvattend over de bestraffing der burgers van Valencijn. - Ook Marcus van Vaernewijck, op. cit., dl. IV, p.l.A.C., p. 102.

+ Engelsche papen en nonnen quamen in een clooster by Antwerpen woonen.

(49) Het godshuis Sion te Mishagen lag op het gebied der gemeente Ekeren. Over de werking der uitgedreven Engelsche geestelijken zie: R. Lechat, Les refugiés Anglais dans les Pays-Bas espagnols durant le règne d'Elisabeth (1558-1602) (Univ. de Louvain, Recueil de travaux n^o 38, 1^e serie).

+ Antwerpen geeft scatting tot des casteels bouwinge.

(50) A.A. dl. I, p. I, p. 290. Gebodboek, 16 Februari.

[4 April 1568]

⁺ Item op den 4 dach April, so gesciede 't tot Antwerpen, in Sint Joris kerck, dat den voerseyden Kerstiaen prekermonick sou comen prediken en de kerck overvloeyde van den volcke. Ende so quamp er een graumonick, die meynde te preken en dronge vast doere; maer 't gesciede, dat Kersten een ander doere was ingecomen, en was noch eerste op den predickstoel. Dit deden dese monicken uyt haet en nyt, omdat se sien souden of 't volck niet van haer en sou hebben gaen loopen, als 't wel gesciet sou hebben. En sy uyt nyt gingen verclaren aen Lodewyck Ladron, alsdat daer op handen was Duytsche psalmen te singhen, welck sy niet wel en conden bethoonen, maer sy hebben altoos gecraeyt, dat de borghers de uytgeloopen monicken en ander scoelappers en vrempde predicanten nageloopen hebben; maer sy sien wel, wouden sy niet blint syn, dat de borgheren geen uytnemers der persoonen en syn, maer Godts waere woerdt beminnen, en dat volgen, daer sy 't connen hooren.

+ Van de predicatie van heer Kerstiaen.

[5 April 1568]

⁺ Item op den 5 dach April werdt tot Brusel een Spaengiart gehanghen, so hy te peerde van buyten en quam niet wetende, dat hy ter galgen reedt, alrecht oft men hem daerom gesonden hadde, maer de oorsaecke en wist men niet, en werdt eerst 4 oft 5 maal onder de galge doergesleypt.

+ Spangiart tot Brusel gehanghen.

[6 April 1568]

⁺ Item op den 6 dach April werden buyten Brusel na den wech van Gendt noch 7 Vlaminghen onthalst en de lichamen stiet men in de eerde; en op den 7 dach werdt er noch 4 gedoyt, ende onder dese was een man van Antwerpen, die tien sonen hadde; dese presenteerden alle voer haeren vader te sterven, maer 't en mocht haer niet gebueren⁽⁵¹⁾. Ende deestyt was er noch eenighe losse gelaten, mits sy beloefden af te staen en niet lesen, noch scryven en conden; maer songhen wel psalmen doer het gehoer geleert: en men hadde haer oock doen singhen.

+ XI Personen werden tot Brusel gedoyt.

(51) Poullet et Piot, op. cit., dl. III, p. 220. - A.C., p. 160. - Marcus van Vaernewijck, op. cit., dl. IV, p. 13.

[p. 19]

Ende men hoorde dat Ducdalbe deestyt voerhanden hadde eenighe gevanghen edelen te dooden, maer daer waeren posten uyt Vranckeryck om sulcx te beletten, also dat hy cesseerde 't sy doer dreygementen of andersins.

[7 April 1568]

⁺ Item op den 7 dach April so gesciede 't, dat een deel droncken Duytsche knechten in der nacht thuyscomende en noch wouden eten en drincken, en so een meysken die gewacht hadde, totdat sy alle comen souden syn, en mits sy alle daer in vielen, ginck sy segghen en cloppen tot haer geburen: ‘Segt u soldaten, dat se thuyscomen, sy syn t' onsent.’ Waerom sy gestoort waeren, ende sloeghen ende stieten dit meysken op der straten, so dat het onder haer handen sturf, ende leydend 't in 't midden der straet op eenen slyckhoop, daer men 't smorgens doot vondt. Ende daer werdt er sommighe afgevanghen, maer anders en werdt er niet afgedaen; maer waer eenen borgere iet teghen haer dede, daer eyste men terstont lyf en goedt; dit gesciede aen de Hoykenspoort achter de Munte.

+ Een meysken vermoert doer de soldaten in Antwerpen.

[9 April 1568]

⁺ Item op den 9 dach April quamen tot Antwerpen sommighe Spaensche scepen aen met coopenscap waere, ende brochten mede eenen grooten scat voer Ducdalbe om hem teghen syne vyanden te bescermen ende de Roomsche kercke voer te staen en syn tirannije.

+ Scat uyt Spaengien voer Duc Dalbe.

[11 April 1568]

⁺ Item op den elften dach so werden tot Antwerpen alle gevluchte wederom ingeroepen tot hueren verantwoerden op de verbuerte van allen haeren goeden, maer sy dachten wel op de compste der Vlaminghen tot Brusel, die 't met den hals betaelt hebben. Ende oock werdt er een ingeroepen, die 't met den hals betaelt hebben. Ende oock werdt er een ingeroepen, die hem vermeten hadde, dat hy eer dry dagen Onslievrouwen kercke sou te niete doen; ende het werdt gelesen, dat hy hadde eenen rossen baerde! Die desen wiste te wysen sou hebben 600 gulden⁽⁵²⁾.

+ Gevluchte werden tot Antwerpen ingeroepen.

(52) Zij waren reeds op 3 Maart gedagvaard. - Zie A.A., dl. X, p. 11.

[13 April 1568]

⁺ Item op den 13 dach April so werdt tot Brusel een van de prinsipaelste cappiteynen der wilder guesen gehanghen en was genoempt Hanekam. Desen was gevanghen doer cappiteyn Malotte volck en na Brusel gesonden. Ende hierna verdwenen dese wilde guesen uyten bosche, verloopende herwaerts en derwaerts, mits dat op diveersche plaetschen volck aengenomen werdt voer den prinsche van Orangien tegen Ducdalbe, daer sy henen liepen⁽⁵³⁾.

⁺ Op den 13 dach April so werden tot Antwerpen vuel scoelmeesters, wel 30 in als, verboden scole te houden, ende dat, omdat sy van de Roomsche kercke geweken syn geweest, en hebben haer kinderen geuseert psalmen te singhen en chatesismus te leeren, 't sy na der calvinisten oft mertinisten usantie in 't verleden jaer⁽⁵⁴⁾.

⁺ Item deestyt is de conick van Vranckeryck met volck van wapenen gecomen in de stat van Rouwaen, omdat sy gerebelleert hebben teghen den peys! En hebben die sulcx sou hebben comen aflesen van 't conicx weghen, uytgejaecht en som dootgesmeten, en hebben de contrackten en brieven gescuert. Ende daer werdt tot een goede scyn justicie gedaen⁽⁵⁵⁾.

+ Hanecam cappiteyn der wilde guesen gehanghen.

(53) Deze kapitein was Hendrik van Nedonckel, heer van Hannecamp.
Zie ook Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 225. - Rachfall, op. cit., t. III, p. 288.

+ 30 Scolen werden verboden meer te mogen leeren.

(54) Op 3 April had Alva aan de onderzoekers te Antwerpen een naamlijst overgemaakt, ten einde het verhoor van enkele schoolmeesters aan te vatten. Eerst in Augustus begon het algemeen onderzoek.

+ Rouwaen rebellerende tegen den peys werdt gestraft.

(55) Over de wijze waarop de koning optrad tegen de verdachten na de vrede van Longjumeau, zie Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 104.

[p. 20]

Item op den 15 dach bestelde Ducdalbe alle syn bagaetsie na het bosche van Zenuwe, meynende synen Paeschen daer in 't clooster te houden. Maer het was in 't licht comen, dat ruyteren en knechten daer verborghen waeren, die hem meynden te vangen; maer doen keerden allen de wagenen wederom en Ducdalbe bleef binnen Brusel⁽⁵⁶⁾.

⁺ Item op den 14 dach deser maent is 't gesciet, dat den grave van Evelsteyn hebbende 3 vendelen Duytsche knechten binnen Mastricht, consent ghegeven heeft, dat se souden mogen gaen eten en drincken in der papen en canonicken huysen, maer anders niet iet rooven. Dit was om quaey betalinge, die er gescietde en dat sy beter de macht hadden, dan de borgeren: maer droncken synde, liepen na de kercke en smeten dueren open om gelt te hebben⁽⁵⁷⁾.

⁺ Item deesen Paeschen gescieden in vuele kercken wonderlycke sermoonen, willende een iegelyck wys maeken, dat men het sacrament maer in een gestalte en behoorde (te) geven, waerom sy den wyn niet en segenden na haer gewoonte. Ende tot Lier, Brusel en Gendt en elders, so geeselden de Spaengiarden haer selven tot een penitentie.

⁺ Item deestyt is 't gesciet, dat den grave van Limmen met een deel volcx op den voertocht van wegen den prinsche d'Orangie is gecomen in 't landt van Lyck en lach ontrent Gulpenberch; maer het was meest gedaen om vuel volck uyt Luyck en Mastricht tot huerwaerts te kryghen. Alsoo 't gesciede, dat uyt vuel steden volck derwaerts liep en werden noch al na het landt van Cleve en na Cuelen gesonden, daer de principael vergaderinge was. De spraecke was dat de grave van Limmen 5000 mannen sterck was; en nadat vuel Spaengiarden uyt diveersche steden na het landt van Luyck gecomen syn, so is hy getrocken na den Gelderschen cant ontrent Zittert. En tot Brusel en tot Antwerpen en overal werdt⁺ de trommel oock omgesleghen in 't conicx name voer Ducdalbe, en daer liep geboefte genoech toe; ende in alle steden so werden de wachten versterckt, vreesende dat eenige steden verraderlyck souden ingenomen worden, oft dat de gemeynten haer souden opwerpen en de steden voer den prinsche inhouden⁽⁵⁸⁾.

(56) Kervijn, op. cit., t. V, p. 89, 94.

+ Duytsche knechten vallen in der canonicken huyse tot Mastricht om eten en drincken.

(57) Hier is bedoeld graaf Filips von Eberstein. Een deel der Maastrichtsche burgers had zich bij de geuzenbenden in het Luiksche aangesloten (met het oog op beleg van Roermonde).

+ Spaenigarden geeselen haer selven.

+ Van den grave van Limmen, die met volck in 't landt van Luyck was.

+ Duc Dalbe neempt volck aen.

(58) Voor de aanwerving van soldaten te Antwerpen, zie A.C., p. 160.

[26 April 1568]

⁺ Item op den 26 dach April en voorts dese maent durende, mits vuel tydinghen, die men hoorde van den grave van Limmens volck en van de compste van den prinsche van Oraengien met gewelt, so werdt al het groot gescut en oock alle enckel en dobbelhaken, poeder en clooten, in somma alle de wapenen en munitie, spicien en ander harnas de stat van Antwerpen toebehoorende over nacht en dach gevuert en gesleypt uyt den stathuys en ander plaetsen in het nieuwe casteel, en oock vuel eycken plancken en ander gereetscap om het geschut op te stellen. Somma het gansche landt was beroert en omdat er sommighe Spaengiarden uyt 's Hertoghenbosche waeren te velde getrocken, so werden vier vendelen Duytsche uyt Antwerpen derwaerts gesonden, opdat Brabant wel bewaert sou syn⁽⁵⁹⁾.

+ Gescut en ander wapenen van Antwerpen subyt in 't casteel gedaen.

(59) Over deze militaire voorbereidingen A.C., p. 161 en volg.

[p. 21]

⁺ Ende in 't eynde deser maent so werdt den grave van Limmen met syn volck by Dalen verdreven en gesleghen, welck is in 't landt van Gulick, also dat de Spaengiarden aldaer te storck quamen; en men verstaet dat er maer ontrent 600 gebleven en syn en dat het des prinschen wille niet en was, dat se so diep in 't landt quamen; maer den grave van Limmen, die men oock noempde den ‘vossensteert’, dat was eenen woesten cop en moest wat bedryven. Maer menich huysman werdt mede 't syn quyt, en vrouwen en dochteren werden gescoffiert van de tirannige Spaengiarden⁽⁶⁰⁾.

+ Guesen werden by Dalen geslegen.

(60) Zie Bulletin de la Commission Royale d'Histoire, t. XVI, p. 225. - Men zie Rachfahl, op. cit., p. 299 en volgende.

[28 April 1568]

⁺ Item op den 28 dach April, so werdt tot Antwerpen verboden nieuwe tydinghe voorts te segghen oft daerna te vraghen, op de pene van gegeeselt te worden; ick geloove, dat dit meest gedaen werdt om groote fame, die liep, van de macht van den prinsche van Oraengien. en van vele vorsten en heeren, die men hoorde, dat met hem verbonden waeren en met hem souden comen en verbonden waeren; 't welck de Duytsche knechten niet geern en hoorden, en onwillich werden Ducdalbe en de papen te dienen⁽⁶¹⁾.

⁺ Item deestyt was tot Antwerpen commotie onder het volck, mits in 't licht gecomen was, dat de papen doer haer listighe voerstanders geordineert hadden eenen loosen alerm te maken met het crychsvolk, en te roepen: ‘vive le gues’, ‘vive le prinsche’, en dan al die tot sulcx souden uytloopen souden dootslaen, om also de stat te suyveren van haer vyanden; maer d'een dede d'ander waerscouwinge. om voer sulcx te wachten; also lieten sy 't achter.

+ Nieuwe tydinge werdt tot Antwerpen verboden te segghen.

(61) A.C., p. 162. - A.A., dl. I, p. 291.

+ Moorderye in Antwerpen voerhanden doer papen aenslach.