De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Martius 1568.

[2 Maart 1568]

⁺ Item op den 2 dach Meerte, als vastelavond dach, so werdt den sone van den prinsche van Oraengien t' scepe gedaen tot Antwerpen om na Zeelant te varen ende Loduwyck Ladron, overste der Duytsche in Antwerpen, met syn edelen, voeren me tot in Zeelant. En vuel borgeren beclaechden den jongen prinsche, dies de hellebardiers 2 borgers sloeghen, waerom oock eenighe steenen in 't scip geworpen werden. Ende de Unisersiteyt oft doctoren van Loven hadden den prinsche doen arresteren, maer 't en mocht niet helpen; Ladron wist wat bevel hy van Ducdalbe hadde; men seyde: ‘Gy siet, hy en is niet gevanghen, hy draecht syn mesch aen 't lyf.’ Maer men sloech hem wel gade waer hy was; de conick wil hem in Spaengien groot maken. en verheffen; 't mach wel so syn, maer hy werdt sonder iemants vragen uyt Loven gehaelt met 14 oft 15 peerden⁽³²⁾.

⁺ Item des nachts na den selven dach, so werden binnen Antwerpen meer dan dertich persoonen gevanghen, om saecken der religien aengaende; maer te vele plaetsen en vonden sy niemant thuys en daer werdt het goedt evenwel bescreven en eer vierdaghen hierna vuel vercocht. Ende dit en gesciede niet alleen in Antwerpen, maer in vuel plaetsen en principael in Henegou, also dat het eenen droeven vastelavont tyt was ende M^r Michiel Nostrodammus hadde voerseyt is syn prononcicatie, dat den vastelavont tyt becleet sou syn met droefheyt⁽³³⁾.

+ Des prinschen sone na Zeelant om voorts na Spacngien te vuren.

(32) A.C., p. 158.

+ Vuel volex gevanghen om de religie.

(33) A.C., p. 158. A.A., dl. XIV, p. 54.

[3 Maart 1568]

⁺ Item op den derden dach werdt tot Antwerpen van der stat weghen, doer begeerte der papen afgelesen, dat niemant desen vasten en sou moghen

+ Verboden vleesch te eten.

[p. 15]

vleesch eten op hondert gulden scaeij, 't en waer om sonderlinghe sieckte, en dat met consent van synen bichtpape.

⁺ Item deestyt begonde men in Vranckeryck zeer van peys te trackteren tusschen den conick en den prinsche van Conde met die van der religien, ophoudende van te orloghen. Maer men sorchde seer, dat den conick doer der papen listighen raet anders niet en socht dan te bedrieghen, maer nochtans een iegelyck sou wel rust begeeren: maer nou het daer op ackoort stont en dat elck aldaer syns geloofs vry sal moghen leven, so begonde men hier in Nederlant te meer vervolch aen te grypen om 't pausdom te voorderen en d'ander te ruineren⁽³⁴⁾.

+ Spraeck van peys in Vranckeryck.

(34) De prins van Conde had Chartres ingenomen: hierdoor was Parijs, vooral in de bevoorrading bedreigd en bleek de koning geneigd vrede te sluiten. Anderzijds was de toestand in het leger van Condé ver van gunstig.

[9 Maart 1568]

⁺ Item des nachts na den negensten dach Meert werden wederom sommighe borgeren binnen Antwerpen gevanghen, die eenich bewint in den dienst der nieuwer religien gehadt hebben, ende oock werden sommighe op de dorpen buyten Antwerpen gevanghen en 't goedt al verbuert⁽³⁵⁾.

⁺ Item op den 9 dach Meert quamen tot Antwerpen de 7 scepen aen van Breda uyt 't prinschens hof, die Ducdalbe daer heeft doen laeyen; d'een was gelaeyen met spicen, d'ander met harnas, d'ander met clooten, d'ander met veltstucken en voorts de reste met groote stucken: en het voer verby Antwerpen na Gendt, omdat het casteel van Antwerpen noch onbequaem was.

⁺ Item deestyt werden van 't hofsweghen tot Mechelen 2 pensenarissen gevanghen en na Brusel gevuert. Ende het behaechde vuel papen het groot vervolch, dat over de 17 landen gesciede ende het gemeyn volck riep seer om orloghe tegen Ducdalbe, opdat hy daer duer mocht cesseren van 't groot vervolch⁽³⁶⁾.

⁺ Item deestyt so sach men tot Antwerpen en elders dat de sommige Italiaensche en Spaensche cooplieden, maer de Italiaenen sonderlinghe, waeren de geconfisqueerde (goeden) der gevanghene en verloopene verpachtende, waer doer sy in eenen grooten haet der gemeynten quamen, ende alle de sculdenaeren oft weeskinderen goeden, die de lieden somtyts in handen hadden en gaven niemanden niet⁽³⁷⁾.

+ Volck om de religie gevangen.

(35) A.C., p. 158 (in dato 5 Maart).

+ 't Prinschens gescut werdt van Breda verby Antwerpen na Gendt gevuert.

+ Pensenarissen gevanghen tot Mechelen na Brusel gevuert.

(36) Den 3ⁿ Maart geschiedde de aanhouding der pensionarissen Pieter Wasteel en Jan van der Cammen. - Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 216.

+ De Italianen verpachten der verbuerder goeden van die van de religien.

(37) Over deze goederen, en hunne verpachting zie men de rapporten van den rentmeester Willem le Saige, A.R.A, Pp. Et. et de l'Aud., bundel 505⁵.

[12 Maart 1568]

⁺ Item op den 12 dach Meert so werdt den sone van den prinsche van Oraengien in Zeelant t' scepe gedaen en voer na Spaengien⁽³⁸⁾.

+ Graef van Buren in Zeelant t' scepe na Spaengien.

(38) Rachfahl, op. cit., p. 254 en volgende.

[14 Maart 1568]

⁺ Item op den 14 dach Meerte so gingen de papen tot Antwerpen processie generale mits dat het Sondach was; maer sy deden 't ter memorie van de groote victorie, die sy hadden teghen de calvinisten op den 15 Meert in 't voerleden jaer. Voerwaer het is groote victorie geweest voer haer, maer die doer Godts gratie die victorie creghen, vervolghen sy so seer als de calvinisten. En sy segghen, dat sy se deden sceyden, maar de trommel werdt omgeslegen, wie de confessie van Ousborch wou voerstaen, dat die sou comen op den Oever met syn wapenen en niet, wie 't pausdom wou voerstaen. Also vergaderden daer so vuel mertinisten, die sulcx leeren, dat sy de calvinisten in menichten te boven gingen, maer vuel papisten mengden haer daer onder, denckende: ‘'t Is beter dat wy onder

+ De geestelycken tot Antwerpen houden memorie van den 15 Meert 1567.

[p. 16]

dese scuylen, dan dat de calvinisten ons uytdreven!’ En daerom scryven sy haer die victorie self toe, en die eenighen dienst den mertinisten gedaen hebben in der kercken oft authuers syn, moeten vlieden als andere en dit is haeren loon voer dat se mogelyck haer bloet bescermden⁽³⁹⁾.

(39) A.C., p. 158. - Over deze gebeurgtenissen zie men G.V.H., dl. I, ab. p. 190.

[17 Maart 1568]

⁺ Item op den 17 dach Meert werden tot Antwerpen 3 wederdoopers verbrant, te weten den vader met 2 sonen: en den derden sone was syn geloove afgegaen, synde maer 12 jaren outs en quam syn vader en broeders groeten in 't vier gaende, ende beval haer den Heere⁽⁴⁰⁾.

⁺ Een monick, president der graumonicken tot Antwerpen, predickte op den 15 dach Meert, dat er vier quaey stoelen op der eerden syn, te weten: den stoel van quaey justicie, quaey opinie en den stoel van Lutherus en Calvinis, ‘daer alle ketterye uytgesproten is’, sey hy, welcke navolgers men behoort te verbranden en uyt te roeyen. Siedt wat een liefde sy droegen die haer Cristus navolgers roempden! Ende deestyt werdt weder een nieuw cruyceficx gestelt in Onslievrouwen kercke en een orgele en ander siraetten, costelycker dan te voren.

⁺ Item in dese maent ende desen yasten was tot Antwerpen een prekeeren monick Godts woerdt rechtelyck leerende, dies de kercke vuel te kleyn was; ende eenighe ypokryten hadden hem nageseyt, dat hy een mertinist oft lutheriaen was, omdat sy sagen, dat vele mertinisten hem volchden in 't sermoon. Waerop hy antwoerde openbaerlyck (daer oock sommighe canonicken present waeren en ander geestelycke overheyt om hem te begrypen), als dat hy noch mertinis, noch calvinis noch swinglius, noch dóops en was, maer Godts woerdt rechtelyck sou leeren en niet laten om geestelyck noch weerlyck; maer sy hadden alreede eenen haet op hem, omdat hy het geloop hadde van den volcke.

Ende de Duytsche knechten in Antwerpen, nou scier 9 maenden geweest hebbende met eenen veltpaep en wel hadde willen prediken overlanghe, maer 't en mocht hem niet gebueren, omdat de borgeren mede ten sermoon souden comen, maer nou was 't hem toegelaten, dies moest hy misse doen gelyck ander papen en monicken. En den prekeeren monick, heer Kerstiaen, en was syn misse niet versmaeyende en daerom en connen sy hem niet achterhalen⁽⁴¹⁾.

⁺ Item geschiede 't op sommige dorpen by Antwerpen, en tot Gendt, en in Gelderlant en souden 't geern overal so verre brenghen, als dat die buyten de Roomsche kercke getrout waeren oft gedoopt, souden hertrout en herdoopt worden.

+ Den vader met 2 sonen om syn geloof verbrant.

(40) A.A., dl. XIV, p. 54, n^os 630, 631, 632. - A.C., p. 159.

+ Reformatie der roomscher kercken en daghelycx om bloetstorten werck.

+ Het preken van heer kerstiaen werdt benyt om des volcx geloop.

(41) Vooral de benden door Erik van Brunswijck ter beschikking gesteld hadden aan de uitoefening van hunne Luthersche belijdenis gehouden, spijts de protesten. Men zie: G.V.H., dl. I, p. 216, en aldaar nota 91.

+ Hertrouwinge in de Roomsche kercke.

[18 Maart 1568]

⁺ Item in dese maent van Meerte vielt so vuel sneeuws en sonderlinghe op den 19 en 18 Meert, dat in vele jaren desgelycx niet gesien is⁽⁴²⁾.

⁺ Item deestyt was 't tot Antwerpen alle groote herberghiers bevolen, haer te provideren van haver en hoy, en een iegelyck sou hem versien van coren: maer omdat sulcx een iegelycx macht niet en is, so dede de stat vuel groens oppe, want de spraeck was, dat de Duytsche ruyteren

+ Grooten sneeuws.

(42) A.C., p. 160.

+ Vervolch en justicie.

[p. 17]

die den prinsche van Conde gedient hebben en meer andere, in 't landt souden vallen en voer d'eerste Antwerpen belegghen. Maer Ducdalbe wilde de landen verscricken met tirannige justicie, opdat sy haer niet lichtelyck overgheven en souden, bevelende overal groote justicie te doen, also dat er vele gevanghen werdt en sommighe na Brusel (gebrocht).

[30 Maart 1568]

Ende op den 30 Meert werden er elve calvinisten tot Gendt gehanghen, daer 't nou vrye jaermerckt was, en elck om 't scoonste hadde voortsgedaen, en vreesden voer beroerte, en dat de Spaengiarden so eenen roof souden nemen⁽⁴³⁾.

Denselven dach werdt tot Brusel een wederdooper verbrant en 't vier viel van hem, dies hy langhe leefde; en riep, dat men hem sou lossen van den stake, opdat hy mocht in 't vier vallen; en gelost synde, viel noch meer uyt den vier: doen riep hy weder, dat men hem doch in 't vier sou stooten, also dat hy een mertelaar sturf⁽⁴⁴⁾.

Tot Valecyn werden deestyt oock eenighe gedoyt, en over de 17 landen; ende de sprake was, dat er so edel en onedel wel duysent persoonen gevanghen waeren in al de Nederlanden⁽⁴⁵⁾.

(43) Marcus van Vaernewijck, op. cit., dl. III, p. 302.

(44) Marcus van Vaernewijck, op. cit., dl. IV, p. 2.

(45) Jean Meyhoffer, Le Martyrologe protestant des Pays-Bas, p. 162, alwaar eveneens kritische studie over het aantal slachtoffers.