De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Februarius 1568.

[2 Februari 1568]

⁺ Item den 2 dach deser maent, so deden de geestelycke met brandende lichten, na haer oude gewoonte (processie); ende deestyt geschiede 't, dat eenighe pastoors uytgestreken werden van scalcken, die haer riepen om met den sacrament te comen en vloden heymelyck van haer; ende en conden de papen 't huys, daer den siecken sou syn niet vinden. Hier loeghen sommighe calvinisten mede, maer 't was groote onstichtinghe, ende met sulcken feyten waeren de papen haer aen 't hof seer beclagende, dat de stat vol ketters was ende te meer gernisoens moest men in stat houwen, tot last der gemeynten⁽¹⁵⁾.

+ De calvinisten prysen, dat men met de papen spot hout en sulex brengt twist.

(15) Deze feiten worden niet bevestigd door andere bronnen: maar het aantal gestraften in deze periode wijst er inderdaad op, dat vele ketters in de stad waren gebleven, en verder hun godsdienst beleden.

[5 Februari 1568]

⁺ Item den 5 nacht deser maent werden binnen Antwerpen vuel calvinisten huysen doersocht, die onlancx in een heymelycke predicatie hadden geweest; daer was er al 10 oft 12 gevangen, maer vele hadden presomtie gehadt, dat se verraden waeren en sliepen van huys, maer Spelle de roy-roede van 't hof, also genoempt, lach wel tot 30 plaetsen in 't goet.

Ende 't gesciede, dat hy present wesende op der Vrydach merct in een oucleercoopers huys, dat hy seyde tot der vrouwen: ‘Is ou man wech, so sult gy mede gaen’. En sy seyde: ‘Geern’, maer de kinderen weenden, en sy sprack: ‘Cust den man’, dies hy self werdt weenende om de be-

+ Calvinisten in Antwerpen gevanghen en dat om nieuwe heymelycke predicatie.

[p. 10]

druckte kinderen en sprack: ‘Vrouwe, blyft by u kinderen’; nochtans was hy een hertbaer man en wreet gelyck sulcke plegen. Ende dese waeren alle doer een joncker verraden, die Heyndrick van Brederode gedient hadde, en hem onder dese vergaderinghe gevoecht hadde; maer haest dreychde hy haer te verraden, mits sy hem onderhoudinge weygerden, en liep te hove om syn perdon, dwelck hy creech, mits belovende de andere aen te brengen, so hy oock gedaen heeft⁽¹⁶⁾.

⁺ Item deestyt syn de wilde guesen wederom binnen Honscoten gecomen, ende sloegen eenen paep den hals af, die stout misse en dede; en noch soo smeten sy twee ander doot. Oock hebben de overste haer beste gedaen, om de boeren dit te doen beletten, maer seyden: ‘Wy en kennen ons vrinden noch vijanden.’ Oock hebben de guesen aenstoot gehadt van 't crychsvolck van S. Toomas, maer deden se wijcken.

(16) A.C., p. 154. - Was de aanbrenger hier de beruchte Gilles Joly?

+ De papen werden weder in Honscoten dootgesmeten.

[9 Februari 1568]

⁺ Item den 9 en den 10 nacht February, so werden tot Antwerpen wederom sommighe borgeren gevanghen, die bedraghen waeren in de heymelycke predicatien geweest te hebben, waerom den breeden gemeynen raet hem grootelycx aen de heeren en wet van Antwerpen beclaechden, omdat men de roy roede die niet en behoort dan op 't velt oft in dorpen te vanghen, maer in geen stede. Maer de heeren waeren almeest besmet met liefde tot de papen en tot de Spaengiarden, niet acht hebbende op de rechten en de previlegien van den lande, want Ducdalve terdet sulcx met voeten⁽¹⁷⁾.

⁺ Ende in Vlaenderen tot Yperen en elders, werdt het volck gequelt met belydinghe haers geloofs te doen, waerduere vuele weken uyt den lande ende vuele liepen na den quaeijen hoop in 't bosche. Ende Ducdalbe wilde den 5 man in Vlaanderen kiesen, om syn vyanden overal te wederstaen ende syn Spaengiarden by te staen, maer het werdt hem van scalcken wel voerseyt, dat hem daeraf geenen goeden dienst gescienden en souden, als van den heere van Berlaymont, die sonderlinge seer met Ducdalbe aenhout, omdat hy syne kinderen groot maken soude. De spraecke was, dat Berlaymont wel seer gaerne saghe, dat Egmont en Huerne en ander edelen gedoyt werden⁽¹⁸⁾.

⁺ Item deestyt trackteerde men in Vranckeryck seer van peys, nochtans hadde den conick nou 3000 ruyteren tot assistentie gekreghen, daer Willem van Sassen overste af was, en jaerlycxse soldye van de Fransche kroone treckt. Maer heeft beloeft, dat hy tegen de religie niet dienen en⁺ sal, also trackteert men van peys. Maer Conde heeft noch onlancx een goedt deel Italiaensche ruyteren gesleghen, die de paus den coninck toesondt. Ende den conick van Vranckeryck werdt seer gedreycht van 't hof van Borgoengien oft Ducdalbe, als dat men hem sal houden als erfvyant van den conick van Spaengien, so verre hy met den prinsche van Conde ende die van der religie peys maeckt⁽¹⁹⁾.

+ Noch vervolch in Antwerpen.

(17) A.C., p. 155.

+ Berlaymont hist Duc Dalbe oppe.

(18) Noch Rachfahl, noch Morillon oordeelen zoo ongunstig over Berlaymont. Rachfahl, op. cit., p. 184. Poullet et Piot, dl. III, p. 190.

+ 3.000 Ruyteren voer den conick van Vranckeryck op wech.

+ Den conick van Vranckeryck wordt doer den conick van Spaengien gedreycht, so verre hy peys maeckt met Conde.
Italianen van den paus, geslegen.

(19) Over de voortdurende ‘rumoeren’ en ‘famen’ zie men tevens Marcus van Vaernewijck, t. III, p. 245. Ook Kervijn, op. cit., t.V.

[12 Februari 1568]

⁺ Item op den 12 doch Februarij quam de tydinghe uyt Spaengien, hoe dat des conicx sone Carel aldaer gevanghen was met syns vaders

+ 't Conicx sone in Spaengien gevanghen.

[p. 11]

wille ende dat, omdat het in 't openbaer was gecomen, dat hy op handen hadde en langs op handen is geweest uyt Spaengien te vlieden na dese Nederlanden, om die selve te goeverneren, gelyck hy daer groote liefde toe hadde. En nou presumeerde men, dat het volck dat heer Heynderick van Brederode in 't voerleden jaer aengenomen hadde om tot dienste te wesen en so souden dese met hulpe der ander edelen der regenten macht wel gebroken hebben en Ducdalbe uyt den lande gehouden hebben: maer en conde niet ontcomen, en so conden dese niet uytrechten. Den roep was, dat hy syn vader hadde willen ombrengen, maer men moest wat versieren om een oorsaeck te hebben om hem te vanghen. Maer men hoorde, dat het dom Jean, bastaert broeder van den conick in 't licht bracht, dat 't conicx sone wilde na Nederlant wesen om dat te regeeren. En dit was den sone, die de conick hadde by de dochter van Poortugael ende hadde eenen hooghen rugghe; en haest sey men van syn doot in 't gevangenis⁽²⁰⁾.

⁺ Ende nou hadde de conick tot een huysvrouwe de suster van den conick Carel van Vranckeryck nou present residerende; ende corts hierna quam de tydinghe, hoe dat er vuel staetjufvrouwen en jonghe dochteren van des conicx huysvrouwe gevanghen waeren van der inquisitien weghen, omdat sy bevonden waeren haer userende te lesen in eenighe scriftuerlycke boecken⁽²¹⁾.

⁺ Item deestyt hadde Ducdalbe cappiteyn Malotte na de wilde guesen gesonden met 800 Waelen, die noch vele boeren van ontrent Ypren te helpen nam, maer hy moest wycken en screef Ducdalbe om meerder assistentie, also dat hy van verre de passagien begonde te besetten, opdat sy niet meer uytcomen en souden.

⁺ Item deestyt so waeren de staten van den lande tot Brusel een deel vergadert ende soliciteerden seer om de gevanghenen los te hebben, als den grave van Egmont en Huerne en andere. Maer sommighe en sochten sulcx niet, also dat se niet eendrachtich en waeren; en nochtans presenteerden sommige borge te stellen en haer wettelyc wouden verexcuseren, maer Ducdalbe en paste op recht noch previligien. Daer waeren oock deestyt ambassaten uyt Duytschelant comen, om voer de gevanghennen⁺ te spreken, en sonderlinghe voer de uytlandtsche edelen, als de kinderen van Batenborch en andere, die gevanghen syn by Ducdalbe, wesende in den dienst van Brederode; also des niet doende so werdt hy gedreycht. Ende ter selver tyt sondt hy 14 Spaensche cappiteynen wederom na Spaengien om noch vier ofte 5000 Spaensche soldaten hier in 't landt te doen brenghen, gevoelende dat hy vyanden was verwachtende⁽²²⁾.

⁺ Item deestyt waeren tot Loven by de geleerde raetsslagen gemaeckt, opdat een iegelyck sou moeten desen vasten bichten en oock te Paeschen ten sacrament (gaen), meynende alle de namen van die er quamen op te scryven, en dan soumen omgaen en sien wie daer niet geweest en waere, en die in ander kercken getrout waeren, sou men sonderlinge penitentie

(20) A.C., p. 155. - Over deze beruchte geschiedenis, zie men de studie van F. Rachfahl, Don Carlos. Kritische Untersuchung. Freiburg 1921. - Hier vinden wij tevens rijke bibliografische vermeldingen.

+ Edelvrouwen in Spaengien gevanghen.

(21) Bedoeld is hier Elisabeth de France, dochter van Hendrik II en Catharina de Medicis. - De hier aangehaalde feiten vonden wij niet bevestigd! (o.a. Gachard, La Bibliothèque Nationale, op. cit., de briefwisseling van den Franschen gezant bij de koningin biedt niets in deze richting).

+ Wilde guesen werden belegert van cappiteyn Malotte.

+ De sommige van de staten soliciteerden om Egmont en ander gevanghene los te hebben.

+ Ducdalbe, socht middelt om meer Spaengiarden in 't landt te hebben.

(22) Over de bemoeïingen der Duitsche vorsten: Rachfahl, op. cit., t. III, p. 176, 187 en volg. - Over de Staten van Brabant in dit verband: Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 215.

+ Loose vindinghe om met gewelt te bichten moeten comen.

[p. 12]

stellen; de kinderen die daer gedoopt waeren en sou men niet herdoopen, maer men sou se in de catholicxse kercke brengen en daer sout en smout geven, dat de ander niet en achten; maer in sommige steden seyden sy wel, dat die trouwe van onweerden was⁽²³⁾.

⁺ Item deestyt quam diveersche tydinghe van Roomen, hoe dat daer een beroerte is geweest, doer dien de paus sommighe edelen gevanghen⁺ hadde ende socht te dooden, waerdoer een beroerte is gecomen onder 't gemeyn volck en hebben den paus op Engelenborch gejaecht ende oock syn er, soo men (seyde), sommige cardinalen doot gebleven. Waerom hy de edelen dooden wilde en wist men niet, maer men hoorde ten lesten, dat sy daer seer teghen hebben gemurmureert, dat de paus niet alleen 1500 ruyteren na den conick van Vranckeryck sondt, maer sondt daer mede dry tonnen goudts, die welcke genomen syn en 't volck verstroyt en gesleghen doer eenige hugenoosen, so voren geroert is. Men hoorde, dat het het volck van den conick van Navarre gedaen hadde, die oock met den prinsche van Conde is, en houden daer ontrent Lions en ontrent de frontieren van Spaengien en Italien haeren leger; 't volck seyde: De paus is gues, hy seyndt haer gelt om te orloghen⁽²⁴⁾.

(23) Dergelijke maatregelen waren reeds in Mei en Juni 1567 in overweging genomen. Cfr. R. van Roosbroeck, Het Wonderjaar te Antwerpen (1566-1567), p. 455 en volgende. Antwerpen 1930.

+ Twist in Roomen.

+ Paus gelt genomen en syn ruyteren geslegen.

(24) Als Paus, regeerde toen de heilige Pius V, die vele veranderingen tot betere ordening der kerk doorvoerde. - Over hem: Falloux, Histoire de saint Pie V. Angers, 1846. Ook Ranke, Histoire de la Papauté pendant les XVI^e et XVII^e siècles. Bruxelles, 1844, t. II, p. 55.

[16 Februari 1568]

⁺ Item op den 16 dach February, so werdt den jongen grave van Buren, welck is den sone van den prinsche van Oraengien, die hy behouden heeft van syn eerste huysvrouwe, de gravinne van Buren, gebrocht van Loven tot Antwerpen doer bevel van Ducdalbe, om dien metten eersten wint na Spaengien te seynden, om den conick te dienen, soo men seyde, maer 't was om (hem) daer eeuwich te houden en geen residentie en sou hebben hier in 't landt. Ende was een jongelinck van 14 oft 15 jaeren, en lach tot Loven ter scolen: ende 't is wonder dat den prinsche synen sone niet mede en nam; maer die van Loven hebben sulcken previlegien, dat niemant daer geen klercken en mach uythalen sonder wille van die van Loven, maer Ducdalbe en paste op geen rechten noch previlegien. Ladron overste der Duytschen liet tot Antwerpen den jongen prinsche alle aerdicheyt sien, maer wat men hem dede, hy was altoos treurich, niet wetende hoe men in Spaengien met hem handelen sou: maer de conick was syn peter⁽²⁵⁾.

⁺ Also nou de orloghe in Vranckeryck op het alderhertste was, so werdt op den 8 dach Februarij d'inhout van desen hier na volgende in 't corste, gepubliceert en daerna over het gansch conickryck, welck met corte woorden was, dat een iegelyck hem sou wapenen om het begonnen werck te voleynden en 't conicx vyanden te keeren, te kennen gevende, dat se haere vyanden den prinsche van Condé en andere genoech en te vuel gepresenteert hebben; maer ick geloove, dat er hier vele genoempt wordt, die haer liever teghen den conick souden wapenen dan met hem.

Alle die van onsen huyse syn, sullen haer vinden terstont by onsen persone; die van onser ordinantien syn, sullen haer vinden onder haer

+ 't Prinschen sone wordt tot Antwerpen brocht om na Spaengien te seynden.

(25) Over de ontvoering van Oranje's zoon Willem: Rachfahl, loc. cit., p. 254.

+ Hoe den conick van Vranckeryck syn heel conickrye dede scier wapenen.

[p. 13]

vendel in dese tegenwordighe monster, ende die andere edelen ende soldaten, die welcke uyt hueren vryen wille ons dienen, sullen hen vinden by onse goevernuers ende luytenanten in huere provincien; die van Vranckeryck, Campanien en Borgoengien in onsen leger en ermeije by onsen broedere en luytenant generael; die van Piccardyen by den overste van Piennen; die van Normandyen by d'overste van Carrouges, die van Orliens, Berry, Anjou, Touraine en Le Maine, by onsen cosyn en prinsche den dolphyn; die van Guyenne, Poictou by d'overste van Montlier; tot keeren van die van Rochielle, die van Limosin by den overste van Escars; die van Bretannien by den overste van Bouilley; die van Averne en Borbonnois by de overste van Sint Heraut; die van Forest by den overste van Urfé, die van Lionnois by den president van Biragut; die van Daulphiné by den overste van Gordes; die van Languedoc by den overste van Joyeuse, ende die van Provincien by den grave van Lende, omme in alle de voerscreven plaetsen ons te doene sulcken dienst, als wy van hem verwachtende syn, en sullen 't aen hen namaels verdienen⁽²⁶⁾.

⁺ Bovenal dat de conick van Vranckeryck dese groote moeyte dede en al die macht hadde, so en conde hy teghen den prinsche van Conde en syne gealieerde (niet), maer heeft deser maent noch eenen grooten slach verloren ontrent Bleys, welcke stat den prinschen volck oock ingenomen heeft, en noch eenighe andere stedekens daer ontrent; ende stelde wacht op alle passagien ende oock ontrent Lions, also dat sommige legers van den conick groote ermoede leden. Ende hertoch Willem van Sassen en wilde den conick scade noch dienst doen teghen de religie, hem⁺ houdende in Loreynen en ontrent Mets, also dat van noots weghen den conick bedwongen was synen vyant te gemoet te comen, so dat men corts hierna weder van accordatie begonde te spreken⁽²⁷⁾.

(26) Zie Marcus van Vaernewijck, op. cit, t. III, p. 248.

+ Den conick lydt scade en Bleys werdt van Condé ingenomen.

+ De noot dwingt, den conick groot tot accoort.

(27) Lavisse, Histoire de France, dl. VI, 1, p. 100.

[21 Februari 1568]

⁺ Item op den 21 dach February werden tot Antwerpen en voorts overal, alle gevluchte persoonen om de religie ingeroepen tot haeren verantwoerden; 't selfde is oock gedaen geweest deestyt over al Vlaenderen, ende dat op den eeuwigen ban en verbuerte van haeren erfgoeden. Ende terstont waeren daer eenighe die er op betrouden, denckende: ‘'t Sal om eenen scenck te doen syn’, en trocken na Brusel om haer remis te hebben⁽²⁸⁾.

+ Alle gevluchte van de 17 landen om der religien, 't sy mertinisten oft calvinisten werden, ingeroepen en elc in syn stat.

(28) A.C., p. 156.

[23 Februari 1568]

⁺ Item op den 23 dach February was Antwerpen in groot peryckel doer den grooten toren van de Roypoorte, die binnen begonde te branden; welcken brant gecomen was doer versuymenisse van den lootgietere, die eenige reparatie aen de goten doen sou. En in desen toren stonden op eenen solder 8 oft 10 tonnen buspoeder, welck de meeste vreese was, daer een goedt deel van de stat af hadde mogen bedorven, en dan hadde 't quaet geboefte en het krygsvolck oock moghen rooven en stelen; also den eersten mensche, die 't avontuerde en met natte sacken daer in liep om die tonnen voer al te decken hadde 6 gulden, en voordts veel andere na advenant en so werdt het al wel gedaen; maer had men geen stoute man-

+ Antwerpen in groot peryckel doer eenen poedertoren, die begonde te branden.

[p. 14]

nen gesonden, 't soude menich menschen 't leven gecost hebben en grooten brant geworden hebben⁽²⁹⁾.

⁺ Item deestyt werdt doer wille van Ducdalbe al het gescut en ander munitie tot Breda uyt 't prinschens van Oraengien hof in 7 scepen gedaen om na Antwerpen te brenghen, en een cappiteyn genoempt Quayribbe van Loven, bewaert nou het hof van Breda van Ducdalf wegen met 30 mannen⁽³⁰⁾.

⁺ Item deestyt is gestorven boven Cuelen in Duytschelant, ick geloof tot Dillenborch, den vromen en beminden heere, heer Heyndrick van Brederode, heer van Viane; ende vuele en geloofdens noch in lange tyt niet, meynende dat hy Ducdalbe noch eens met een deel volcx besoecken sou⁽³¹⁾.

⁺ Item dese maent is er tot Namen een man deerlyck getormenteert, omdat hy eenen paep het hostie ontslagen hadde. Eerst werden hem syn handen afgebrant, d'een voer d'ander na, en daerna meer leden en hem werdt eenen stock in den mont gebonden om 't roepen te benemen.

(29) A.C., p. 157.

+ Al het gescut uyt Breda doet Ducdalbe na Antwerpen scepen.

(30) Bedoeld is hier Pieter de Quaderebbe, meier van Leuven.

+ Van de doot van Brederode.

(31) Hendrik van Brederode stierf midden Februari 1568 op het slot Harnhof te Recklinghausen, dat sijn vriend Joost van Schaumburg toebehoorde.

+ Een wordt tirannelyck tot Namen gedoijt.