De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 5]

[Deel II]⁺

1568.

Beginsel des jaers 1568 met welck men vreesde voer orloge hier in Nederlant.

+ (Men zie de algemeene bibliografische aanduidingen, dl. I. Het eerste deel van deze uitgave werd aangehaald G.V.H.)

Januarius.

⁺ Also het tot Antwerpen naer veler steden out gebruyck ende maniere is, dat se op den eersten dach van 't nieuwe jaer alderley aerdicheyt vercoopen met diveersche cramen op de straten, welck nou hier tot Antwerpen doer wille van de geestelycke verboden was voerts te doen oft eenige winckels te openen; maer den dach en was so seer hooghe niet: men en mocht aen 't casteel wel wercken, spitten en graven en timmeren, en de boeren en dorpen rontom Antwerpen werden nou met ordinantien bedwongen te comen wercken met haer peerden.

⁺ Deestyt werdt tot Antwerpen den dobbelen arent gestelt op den toren van 't scoon nieuw Oosterlinghen huys, welck nou volmaeckt was en werdt begonst in 't jaer 1564, maer waer 't niet gemaeckt, ick geloove, 't en sou nou niet begonst worden in desen tyt des vervolchs⁽¹⁾.

+ Men vrocht aen 't casteel op den jaersdach en men mocht niet vercoopen.

+ Oosterlinghen huys voldaen.

(1) Voor den bouw van het Oostersch huis, zie: G.V.H., dl. I, p. 5, nota aldaar.

[2 Januari 1568]

⁺ Item op den tweeden dach van desen jaere, so werdt tot Brusel een Spaensch cappiteyn, die omhooghe gestelt was, doerscoten, want syn vonnis was soo gewesen en daer scoten treckende tien vendelen Spaengiarden knechten na, ende daer was er noch 2 verbeden, die ten eeuwighen daghe gebannen werden uyt al des conincx landen. En dit waeren van degene, die van meyninge waeren met een deel knechten uyt den lande te vlieden, oft so vele oock seyden, Ducdalbe eerst meynden om te brenghen; en daer was er noch vele gevangen⁽²⁾.

⁺ Item in deese maent was er eene vergaringhe oft rycxdach gehouden van vele vorsten tot Francfoort, ende den prinsche van Oraengien en meer andere gevluchte heeren waeren al derwaerts⁽³⁾.

+ Ducdalbe doet justicie tot Brusel over de Spaengiarden.

(2) A.C., p. 152 (8 Januari). - Marcus van Vaernewijck, op. cit., dl. III, p. 95.

+ Rycxdach tot Francfoort.

(3) Te Keulen verbleven enkele voorname gevluchte edelen: een bijeenkomst der keurvorsten zou weldra te Fulda worden gehouden.

[10 Januari 1568]

⁺ Ende teghen den 10 January dede Ducdalbe tot Brusel comen de heeren en goevernuers van vele steden om hem te sweren getrouwicheyt, want hy wel gevoelde, dat er aenslagen teghen hem gemaeckt werden; so werdt hy nou gegroet in syn goevernement mits de regente nou wech was was⁽⁴⁾.

+ Ducdalbe ontbiet vuel heeren by hem.

(4) Rachfahl, op. cit., dl. III., p. 125.

[12 Januari 1568]

⁺ Item op den 12 Januarius hielt Ducdalbe tot Brusel steeckspel ende vuel scimpernye beweesen sy daer figuerlyck, dat sy heeren van dese

+ Tornoyespel te voet, voer Duc Dalf volck tot Brusel.

[p. 6]

landen waeren, en spotteden metten hope, die 't gemeyn volck hadde op de Duytsche ruyteren. Nochtans sou men dese triomphe 8 daghen eer gehouden hebben, maer daer quam eenen roep, dat de Duytsche ruyteren, die voer den prinsche van Conde in Vranckeryck waeren getrocken, doer het landt van Litsenborch herwaerts wouden inbreken en soo werdt het eens uytgestelt. Maer sy en hadden maer om victualie soo na geweest. Ende de oerloge in Vranckeryck begonde hert aen te gaen; de conick hadde alle dorpen bevolen alle hoy, stroo en groen in de steden te brenghen en die 't weygerden werden afgebrant; en daer 's prinschens volck quam en bevonden de victualie voer haer gevlucht, staken sy in brant.

⁺ Item doer het groot vervolch dat in Vlaenderen en sonderlinghen in West-Vlaenderen gedaen werdt teghens die vander nieuwer religie ofte calvinisten, so is er een deel quaeyen hoop te samen geloopen, die haar onthouden in de boschagien en in eenighe plecken oft dorpen, daer by oft in ligghende; so is 't geschiedt op den 12 dach deser maent, dat sy syn uytgecomen ende hebben tot Bel en ander dorpen daer ontrent, alle de kercken berooft en de beelden en ander siraeten nieuwelycx gestelt, uytgeroeijt en gebroken, en oock eenighe gevangen en haer nuesen en ooren afgesneden. Want een deel onpatientighe waeren daerby doer vervolch, dat haer van de papen gedaen werdt, willende haer selven wreken en nochtans compt Godt de wraecke toe. Ende dese werden hierna genoemt de wilde guesen⁽⁵⁾.

⁺ Item deestyt hoorde men vuel van groote onsprekelycke sterfte, die in Constantinopelen is geweest in 't voerleden eynde des jaers; de spraecke was, dat er wel 2000 menschen op eenen dach stierven. Ende den Torck hadde daer groote gereetscap gemaeckt om op Italien te⁺ vallen, maer syn ordonantie was heel gescuert. Item deestyt quam den roep dat Ducdalbe scryven uyt Spaengien creghen hadde, dat hy den grave van Egmont en den grave van Huerne, heer Antonis van Straelen ende de kinderen van Batenborch en ander edele en onedele al dooden sou; maer sy begeerden haer met rechte (te) verantwoerden en haer werdt noch toegelaten te procederen⁽⁶⁾.

+ De wilde guesen in Vlaenderen doen beeltstorminge en ander gewelt.

(5) Rachfahl, op. cit., p. 284.
Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 174.
E. de Coussemaker, Troubles religieux du XVI^e siècle dans la Flandre maritime, t. I, p. 21 en volgende.

+ Groote sterfte tot Constantinopelen.

+ 't Vonnis van heeren gevangen uyt Spaengien gecomen.

(6) Men zie over dit proces: M. de Bavay, Procès du comte d'Egmont et pièces justificatives. Bruxelles, 1853, p. 18.

[20 Januari 1568]

⁺ Item ontrent den 20 dach Januarij sijn boven in Vlaenderen sommighe boeren gehanghen, omdat sy na eenighe calvinisten predicatie geweest hadden: waerom het gesciede, dat de dorpen, die daerontrent laeghen, oproerich werden treckende de clocken en sloegen eenighe Spaengiarden doot. Ende de wilde guesen uyten boschagie, die haer streckt tot by Sint Toomas en Dordini quamen haer by om in sulck werck te stercken⁽⁷⁾. Dese deden ondersoecken oft de papen van de dorpen geen oorsaecke en waeren in de gedoyde boeren en vonden 't also oft in ander dergelycke; en vingen 4 papen: de drye werden onthalst en den vierden wist so te couten, dat hy 't ontquam, hem bevelende te hove te gaen verclaeren dese gesciedenisse. En den roep liep breet en wyt, dat dese

+ Van de wilde guesen.

(7) Marcus van Vaernewijck, op. cit., t. III, p. 199.

[p. 7]

wilde guesen in 't bosche wel 8000 sterck waeren en wel 800 peerden; maer 't was so vele al wel niet, maer bedreven stoute stucken en het bosche was wel 8 of 10 mylen groot. Ende hier na werdt het tot Gendt en over alle dorpen en steden geboden, dat een iegelyck sou scerpe toesicht en wacht houden tegen sulcke, die de kercken comen sceynden en priesters dooden en haer verhinderen aen lyf en goedt; en men sou de priesters en zielbewaerders voerstaen en bescermen, en die 't weygerdt oft de guesen niet aen en brenght, sal syn huys geraseert worden en voorts gestraft worden als van de selve wesende⁽⁸⁾.

⁺ Item deestyt is 't gesciet, dat tot Gendt in Vlaenderen (men) een edelman gevangen ingebrocht heeft, die men besculdichde, dat hy een wesen sou van de wilde guesen, die haer in 't bosche houden; en daer men lichtelyck in 't bosche sou connen comen, hadden sy een walle opgeworpen en hielden haeren legher in 't midden. Ende Ducdalbe, gehoort hebbende van desen gevangen, sondt synen provoest generael, die men noemptde Spelle de roy-roede, om dien na Brusel te brenghen, ende desen den gevanghen uyt Gendt vurende, bleef slapen op een dorp buyten Gendt, en beval, slapen gaende, synen lieutenant de wacht met de sergeanten ende den gevanghen, en dese werdens eens en clommen teender vensteren uyt en nam syns meesters boegiet en 2 peerden en vloden na de wilde guesen.

⁺ Item deestyt, te weten in 't eynde deser maent, so werdt begost tot Antwerpen de nieuwe walle gegraven, te weten van aen Sint Jorispoorte tot aen 't casteel responderende; ende der stat oude vesten waeren gevult en de muren byna al geraseert, ende en waeren niet out, want sy en⁺ hadden maer ontrent 20 jaer gestaen; maer een eynde walle en mure bleef noch staen aen Sint Jorispoorte en een scoon huys, dat daerop stont toebehoorde de gulde van de scermers, welck sy met requeste vercregen hebben. Maer sommige presumeerden, hadden de heeren der stat so vuel moeyten gedaen om der stat vesten niet te vullen, sy souden 't wel gecregen hebben, en dat men daer een vliete af gemaeckt hadde om scepen in te comen van den Sceltcant en daer brugghen over gemaeckt! Maer de heeren, doer papen raet, waeren meer aenhangende met de vremptdelinghen dan met haer gemeynte oft eygen vaderlants welvaeren. Sommighe seyden oock: ‘Dat scermers hoff sal ten lesten noch van eenen Spaenschen joncker bewoondt worden, anders en sou men 't niet geconcenteert hebben, maer 't sal eens prys worden’⁽⁹⁾.

⁺ Item deestyt werdt oock seer gesproken van Antwerpen te vermeerderen ende een eerde walle te graven en het Kiel, Lye, Berchem, Borgerhout en Dambrugge en dese 5 dorpen in de stat te brengen, waeraf wel eertyts gehandelt is, doen Antwerpen in synen fluer was, welck nou declineert en noch meer sal, is 't te duchten, so lange de Spaengiarden in 't landt syn⁽¹⁰⁾. Maer sommige meynden, omdat met dit maken van 't casteel vuel lieden haer erve genomen is en haer geeft dat men wil,

(8) Rachfahl, op. cit., t. III, p. 286. - Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 195. - A.C., p. 153.

+ Een gevangen edele van de wilde guesen ontcomet met vrempde avonture.

+ Der stat nieuwe walle werdt gegraven.

+ Der stat gebroken scoon muren werdt beclaecht en oock het vullen van de veste, welck wel een scoon vliet sou geweest hebben profytelyck voer den scipper en cooplieden.

(9) A.C., p. 152. - Zie volgende nota, alwaar de werken van Torfs zijn vermeld: deze geven breedere verklaring over den bouw van het kasteel.

+ Hoe deestyt oock gesproken werdt om 5 dorpen binnen Antwerpen te brenghen.

(10) Over deze vergrootingen der stad zie men:
L. Torfs, Nieuwe Geschiedenis..., op. cit., dl. I, p. 180. - L. Torfs, Les agrandissements et les fortifications d'Anvers, p. 78 tot 83. Brussel(s.d.).

[p. 8]

also oock nou sulcx beginnen sou dewyl Ducdalf in 't landt was, opdat niemant voer 't syne sou durven spreken, die door dat graven 't huer oock verliesen souden. Maer eenige persoonen, die hier erve verloren hebben aen 't casteel en hebben met de presentatie niet willen te vreden wesen, maer een hopen hadden den tyt noch te leven, dat 't casteel weder gebroken sou worden en een iegelyck vry sou mogen spreken en also noch 't syn mocht vinden. Maer die haer laeten paeyen met weynich gelts syn uytgecocht ende en connen niet eyschen⁽¹¹⁾.

(11) A.C., p. 152.

[24 Januari 1568]

⁺ Item op den 24 dach January is 't tot Brusel gesciet, dat Ducdalbe met 2 trompetten heeft doen omslaen op de hoecken der straten ende scandelycken heeft doen inroepen, alle gevluchte edelen van de 17 landen, die men hoorde, so jonckers en edelen, dat wel 1200 waeren en meer: en den tyt werdt haer gestelt binnen dry vyftien daghen op de verbuerte van allen haere goeden, renten en heerlyckheden in dese Nederlanden liggende en op den eeuwigen banne voer haer en haere kinderen. Ende sommighe van dien werden genoempt als heer Heyndrick van Brederode en den graef van Culenborch, den graef van Hoochstraten, Loduwyck van Nassou ende andere. Ende sonderlinghe den prinsche van Oraengien, die werdt gescolden, als 't hooft van alle oproerders ende rebellen des conicx; hem noch na gevende, dat hy volck na Zeelant en Hollandt gesonden heeft om sommighe sterckten in te nemen en oock Antwerpen meynde in te nemen, hadden 't sommighe niet belet. En den goeden heer werdt so valschelyck belogen: also ick gesien hebbe en oock lesen mocht van het jaer 1567 in Meert, en voerwaer hadde hy Antwerpen willen nemen, geen mensche en sou daertegen geweest hebben⁽¹²⁾.

⁺ Item des nachts na den selven dach, so verbrande tot Middelborch doer den blicxem de kercke van de aptdye, welcke begonde in 't sop van den toren ende so brande al dat houtwerck geheel binnen uyt en oock dat scoon stuck op den hooghen autaer gedaen doer Genni van Mabuse, welck van vuel constenaers beclaecht werdt. Ende den bisschop presenteerde het crychsvolck vuel gelts, dat sy blussen souden, maer sy sloeghen de wynkelders gade, haer vol suypende, seggende: ‘Wat vier van den duyvel ontsteken is, is onbluschelyck.’ Daerna werden de stat erbeyders en scippers ontboden, die ommers so vuel deden, dat het aen geen huysen en begonde; ende met dit self (te) onweder so verbrande oock de nieuwe kercke tot Dort in Hollant, also dat men seyde: ‘De duvel wordt gues, wie sal haer dan wederstaen!’⁽¹³⁾.

⁺ Item deestyt so werdt tot Antwerpen het regiment Duytsche knechten gemonstert, daer eens paus broedere Loduwyck Ladron overste af was en werden betaelt; maar haer werdt so vele gecort voer haer kleederen, die men haer gemaeckt heeft, dat sy niet vuel en ontfinghen, dies sy alle murmureerden en seyden: ‘Sy en wouden de papen niet langer dienen.’ En daer waeren van 12 vendelen vier die achter en voer haer borste saeyen Borgoensche cruycen droeghen, daer sy 15 stuyvers voer moesten geven;

+ Duc Dalbe doet den prinsche van Oraengien seer scandelyck inroepen.

(12) A.C., p. 153.

+ Kercke tot Middelborch verbrant.

(13) Marcus van Vaernewijck, op. cit., t. II, p. 229. - De hier vermelde schilder is Jan van Mabuse, die een tijd te Middelburg verbleef.

+ 300 Duytsche in Antwerpen gevanghen.

[p. 9]

dies sy die meestal verscuerden en som oock haer mouwen, daer de straten dick mede besaeyt werden. Ende haerer werdt er op den 22 en 23 dach January wel 300 gevanghen en haer wapens afgenomen en men hadde niet blocken genoech om haer te veeteren en wandelden voer het gevanghenhuys sonder geweer ende en wouden niet gaan loopen, meynende dat alle de ander, oock muyterende, haer verlossen souden; maer lieten malcanderen in den noot. So moesten sy ten lesten genade bidden en sweeren haer overste trou te syn als goede cluppels⁽¹⁴⁾.

⁺ Item deestyt is 't gesciet, dat een bende Spaensche ruyteren syn gecomen ontrent den bosschagie, daer haer de wilde guesen hielden ende vonden 10 van dese bosschiers, die haer so dapper weerden met scieten, dat sy moesten wycken wesende ontrent hondert. En doer 't gehoor quamen meer ander haer te helpen, so dat sy de ruyteren verdreven en geheel verstrooyden en dasser (dat sy er) een deel doot scoten. Ende corts daerna quamen eenighe van desen en overvielen subyt de vryheyt van Honscoten in 't eynde deser maent, al waer eenen cappiteyn in lach met 40 soldaten, wachtende dese plaetse. Ende gewaer werdende, dat sy in waeren, meynde syn volck in oerden te stellen, maer werdt haest doerscoten en al syn soldaten geslegen en verstroyt; en liepen voorts na de kercke, die sy beroofden en de beelden uytwierpen en smeten 2 of 3 papen doot, maer en deden 't gemeyn volck niet, en die en moeyden haer oock d'een noch d'ander niet; en liepen voort weder na haer bosch.

(14) A.C., p. 152. - Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 191.

+ De boschiers of wilde guesen overvallen een cappiteyn binnen Honscoten in Vlaenderen; berooven de kerck en dooden papen.