De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

December. 1567.

[3 December 1567]

⁺ Alsoo men deestyt der stat van Antwerpen muren was brekende ende oock den ronden Croonenborch toren, welcke muren van den toren waeren 7 voet dicke; en om die haest ter eerden te hebben, so werdt dien onder uytgebroken en met houdt onderstelt; en daer werdt den 3 dach⁺ December 't vier ingesteken, en doen viel de meeste helft terstont, ende d'ander helft werdt met coorden met foortsen neder gewonden en getrocken. En dit gesciede op S. Barbaren dach: en desen stercken toren hadde gestaen 500 jaeren, en men hoorde dat over 125 jaeren eenighe heeren haer vervoordert hadden de croone af te doen en den toren begost te breken; maer de vorsten moeijtdens haer so seer, dat het weder opgericht werdt. En nou heeft duc Dalbe de croone daer af en den toren gansch te gronde, ende alle de heeren der stat en deden er noyt vuel teghen; maer dat meer is, als een deel pluymstryckers en tafelvrinden der papen, laudeerden 't al. Godt weet hoe 't noch al vergaen sal⁽¹⁷¹⁾.

+ Den scoonen Croonenborchtoren van Antwerpen wordt van duc Dalbe ingeworpen.

+ Desen hadde omtrent 500 jaer gestaen.

(171) A.C., blz. 151.

[p. 243]

⁺ Hier volgen de namen van sommige duytsche vorsten, die men hoorde, dat met den prinsche van Conde een verbont gemaeckt hadden, hem teghen den conick van Vranckeryck en de papen te bescermen, ende hadden vuel ruyteren hem toegesonden en daerna sullen sy den prinsche van Oraengien oock bystaen; den prinsche van Oraengien is oock me in 't ver bont, den palsgraeve van Aveerren, den hertoch van Wirtsenborch, den hertoch van Sturen, den hertoch van Tweebruch, de jonge landtgraven van Hessen, hertoch Willem van Sassen, merckgrave van Brandenborch, merckgrave van Baden en meer andere⁽¹⁷²⁾.

⁺ Item deestyt werden hier in 't landt doer 't paus bevel processien geordineert en den paus Pius, nou present de 5. van dien name, hadde 9 dagen lanck dat selve gedaen, en verleende oock eenen aflaet hiertoe, die haer waeren bichtende en t' sacrament gingen: en dat, opdat het ongeloove ende de ketters, so sy se noemen, in dese landen geresen, souden mogen 't ondergebrocht worden; ende op den 7 dach December so begonden die van Mechelen processie te doen⁽¹⁷³⁾.

+ De heeren des verbonts om den prinsche van Conde voer te staen.

(172) Betreffende de hulp van de Duitsche prinsen vinden wij eenig detail vermeld in het schrijven van den Engelschen afgevaardigde Henri Cobham, in dato 26 December 1567, vermeld bij Kervijn, op. cit., t. V, p. 60.
Over het verbond met de Duitsche prinsen:
E. Lavisse, op. cit., t. VI, 1^re p., pag. 99: het was vooral Frederik III paltsgraaf van den Rijn, welke hier de leiding aangaf.
Ook Rachfahl, op. cit., t. III, p. 220.

+ Den paus ordineert processie om syn vyant te weerstaen.

(173) Zie A.C., blz. 151

[9 December 1567]

⁺ Item op den 9 en XI December werden binnen Gendt sommige dieven en beeltstormers gehangen, en het gesciede, dat er een loove brack, daer volck opsadt, waerdoer een beroerte quam en de Spaengiarden, in de stat liggende, staken en scoten onder het volck en de borgers braken de steenen uytter straten en wierpen met steenen, maer de cappiteynen deden groote neersticheyt om te stillen, aen d'een en d'ander syde, maer daer waeren 8 borgers dootgescoten en vuele gequets en oock vuel Spaengiarden gewont. Maer sy dreychden de stat van Gendt in brant te steken en te plonderen, dies die van Gendt haer clachte tot Brusel aen duc Dalbe quamen⁺ doen; diewelcke met een bende ruyteren derwaerts trock, want daer was een vendel Spaengiarden, die muytineerden en scuerden 't vendel en beroempden huer alle quaet; van dewelcke dat er op den 18 dach 6 gehangen (werden). En daer werdt een vendrecht en een cappiteyn voren gesleypt op een horde, en daerna gequartiert; maer dese hadden voergenomen den grave van Egmont en den grave van Huerne losse te laten⁽¹⁷⁴⁾.

⁺ Item deestyt quam den roep van eenen grooten slach, die er geschiet is in Vranckeryck tusschen den prinsche van Conde en den conick op Sinte Barbaren dach; en den grave van Arenborch, die van weghen 't hof van Borgoengien uyt beliefte van duc Dalbe den conick tot hulpe is geweest, heeft oock scade in syn volck geleden, maer de conick ongelyc meer dan Conde. Men hoorde oock weder van vuel monicken, die in desen slach geweest syn en gebleven; de spraeck was van 1400 mannen van beyde de partyen, maer sommige seyden vuel meer⁽¹⁷⁵⁾.

⁺ Item deestyt vrocht men tot Antwerpen seer neerstich in 't casteel en oock aen 't breken der statmuren voer het casteel, also dat men nou over het water ginck te voete, want de vesten gevult waeren. En wonder cluchten hoorde men van het casteel, te weten, dat de vyant daer 's nachts

+ Beroerte tot Gendt.

+ Spaengiarden in Gendt gehangen.

(174) A.C., blz. 151.
Marcus van Vaernewyck, op. cit., t. III, p. 147 en volg.

+ Slach in Vranckeryck op Sinte Barbaren dach.

(175) E. Lavisse, op. cit., t. VI, 1^re p., pag. 98-99, ook nota 166.

+ Clachten van temptatien in 't casteel.

[p. 244]

de crychslieden quelden, oft quelden malcanderen, want't was een woeste plaetse! Somma, hoe 't was, eenighe waeren van verscrickheyt van de schiltwacht in de veste gevallen, en andere waeren kranck van vervaertheyt; somma, wonder temptatien werden vertelt.

⁺ Item in 't eynde deser maent, so werden tot Brusel wel 30 Spaengiarden gevanghen, daer men vele afseyde, dat duc Dalbe meynden te vermoorden en meer andere, en so voorts, het landt wouden verlaten, dat sy sagen, dat noch vol volcx was, en wel merckten, niet eeuwich en souden mogen beheeren, al was 't haer beloeft in Spaengien. Voor het minste meynden sy heymelyck te vlieden na Spaengien en daer was er sommige alle wech, doer vreese en fame, die er ginck, van groote orloghe, die er tegen duc Dalbe opstaen sal uyt Duytschelant⁽¹⁷⁶⁾.

⁺ Item in dese maent heeft den prinsche van Conde de stat van Riems in Champanien belegert ende in 't eynde van den jaer daer synen wille afgekregen: en dede de papen daer binnen groote scattinghe geven en de stat en borgeren swoeren hem trouwicheyt en synen leger te spysen, so wel als des conicx volck; en van synen ruyteren haelden haere voeragie tot binnen de frontieren van 't landt van Henegou, maeckende daer een vreese.

+ Spaengiarden gevanghen, die van duc Dalbe wouden vlieden.

(176) Marcus van Vaernewyck verhaalt ons echter ongeveer dezelfde geschiedenis voor de stad Gent, op. cit., t. III, p. 111.
Henne en Wauters in hunne Histoire de Bruxelles maken van dit gebeuren geen gewag!

+ Riems wordt Conde te wille by noot.

[30 December 1567]

⁺ Item op den 30 dach December, so sceijde Margariete als hertoginne van Parma uyt Brusel na Italien, verlatende nou het gouvernement van de 17 landen aen duc Dalbe. Ende sommige hovelingen als Berlaymont, Mansvelt, Aerschot den hertoch, deden haer uytgeleije tot Litsenborch, daer sy meynden, dat den hertoch van Parma, haer man, haer halen sou; maer soo men hoorde, en hadde hy 's geenen wille, wesende op haer vergrampt en seggende, dat sy de oorsaeck is, dat menich edelman uyt de landen heeft moeten wycken, en dat Egmont en Huerne gevanghen syn⁽¹⁷⁷⁾

⁺ In 't eynde van desen jaere dede duc Dalbe tot Bergen, mits daer seyndende syn commissarissen, al het goedt van den heer van Bergen, die in Spaengien gestorven is oft vergeven, al bescryven, omdat verbuert te maken, oft ommers dat te geven, die 't hem beliefde. Ende men duchtede seer, dat den grave van Montigni, die tsamen daer gesonden waeren van wegen de edelen van den lande met de requeste 1565, niet beter varen en sal⁽¹⁷⁸⁾.

⁺ Item deestyt hadde duc Dalbe boecken doen drucken in Spaens, daer in stont, hoe hy met luttel volcx dese 17 landen gewonnen en gedwonghen heeft, en 't volck wederom tot den catholycken geloove gebrocht heeft. 't Is wel waer, hij hadde 't landt geheel in syn gewelt, maer wat geloof 't volck hadde in 't herte is Godt bekent! En oock en is er niet een stat, die hem geweygert heeft, 't was hem al te voren bereyt, so en sou hy hem met recht niet vuel connen beroemen. Ende uyt oorsaecke van desen dede hy voer het Nieuwjaer een steeckspel tot Brusel beroepen.

+ De regente sceydt uyt de Nederlanden.

(177) Over de aanvraag tot ontslag en de afreis der regentes, zie Rachfahl, op. cit., t. III, p. 113, 120.
Niet 30 December, wel 31 December wordt als dag van het vertrek aangegeven. De Chronyck der Stadt Antwerpen (toegeschreven aan Bertrijn, op. cit.) vermeldt eveneens 30 December.
Men zie over de regentes en hare rol in de Nederlanden:
F. Rachfahl, Margaretha von Parma, Statthaltherin der Niederlande (1559-1567) München-Leipzig, 1898.

+ Duc Dalbe doet 't goet van myn heer van Bergen opscryven ende werdt verboden meer iet te gebieden in den naem van mynheer van Bergen.

(178) Cfr. Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 158 (in dato 21 December) en de nota aldaar verstrekt.

+ Duc Dalbe dede boecken drucken en scilderen van syn victorie.

[p. 245]

⁺ Item in dese maent is 't in Italien van het sneeuwwater oft doordien de vorst de riviren stopt, sulcken vloet geweest, dat heel bosschen, huysen en dorpen omgeloopen syn en oock een groot deel van de stat van Verone.

In 't eynde van desen jaere werden van eenighe voersichtige liedekens en refereynen gemaeckt op de beclaginghe der maecht van Antwerpen, die scier al haere eere verliest, mits wordende geregeert doer vremptde momboirs als doer duc Dalbe en Ladron, die met 12 vendelen daer binnen leydt; en elck treckt en pluckt, en setten haer metten borsten bloot, mits brekende haer muren, maer sulcx valt hier al te lange te verhalen⁽¹⁷⁹⁾.

Dan hier volcht noch een incarnatie, dat het jaer bewijst ende dit doet in telletteren:

Nouw brecken sy oude stichtingh 't scynt een // verkleenen
En maecken weder nieuwe van de selve // steenen.

Finis 1567.

+ Vloet in Italien.

(179) Blijkbaar is hier bedoeld, het Refereyn vermeld bij E.T. Kuiper, op. cit., dl. I, p. 71, n^r 34.
Door schrijver wordt dit lied later gedateerd, omdat in vers 38-39 een toespeling zou gemaakt zijn op den tienden penning.
Men vergelijke evenwel vers 20, met de aanduiding bij van Haecht: men plaatst de stad ‘metten borsten bloot’: deze woorden wijzen op den bouw der citadel en de afbraak der vesten; vers 38-39 duiden op de taksen opgelegd ten einde de kosten van den kasteelbouw te dekken. Ook het ‘Claech-liedt over den onderganck van de vermaerde coopstadt Antwerpen’, op. cit., p. 54, handelt over deze periode.

[p. 266]

Nota. - Aanteekening 302 voor het jaar 1566, pag. 164, stelt het verblijf van Hoorn in de stad Antwerpen in twijfel: ook hier heeft Godevaert van Haecht gelijk; in een brief van Antoon van Stralen, in dato 2 November lezen wij:... mits mijn Heer van Horne eergisteren inde stadt is gecommen, die ick gisteren den gansen dach hebbe geselscap moeten houden, daer gheen discoursen en hebben gebroken. A.A., VIII, p. 317.

EINDE VAN DEEL I.