De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

November 1567.

[2 November 1567]

⁺ Item op den tweeden dach deser maent predickte tot Antwerpen een Spaensch monick in presentie van duc Dalbe en ander overheyt, haer ophisschende teghen alle, die teghen de Roomsche kercke gelooven segghende, dat men die beeltstormers en sacramentenverworpers en beroovers haer hert behoort uyt te roeyen en voer de honden te worpen. En desgelycx werdt van de papen en monicken van dese landen oock wel geleert.

+ Hoe due Dalbe en ander van papen geleert werdt tirannye te doen.

[p. 239]

En nochtans was 't quaet genoech, al en had men die overheyt niet opgehist; men hoorde, dat uyt Vrieslandt en Hollant wel 400 edelen gevlucht syn, die alle haer goeden en erven prys gemaeckt werden; wat getal souden dan alle steden uytbrengen van gemeyn borgeren, die gevlucht syn?

⁺ Item deestyt was tot Antwerpen groote fame en beroerte doer subyte vergaderinghe van ruyteren en knechten, een goedt getal, waerdoer alle papen voerstanders beroert werden: en de poorten van Nimmegen werden toegebolwerckt en uyt 't Hertoghenbossche trocken subyt knechten in Nimmegen; en den grave van Megen, synde nou metter scepen uytter zee gecomen, want van 't conicx compste en was geen hope meer, of 't verraet en wou niet lucken. Desen trock nou met knechten van Antwerpen en elders al na Gelderlant, en al de groote moeyte gedaen was, so vertrock dien hoop na Vranckeryck wesende tot dienste van den prinsche van Conde⁽¹⁶³⁾.

+ Subyte vergaderinghe in Gelderlant maeckte den Spaengiarden en haren aenhanck een verscricken, en daer werdt wonder af geseyt.

(163) Het gerucht werd verspreid dat vreemde benden, bestemd voor de hugenooten, in de nabijheid van Nymegen vergaderden.
A.C., p. 147.
Kervijn, op. cit., t. V, p. 37, 38, 41.
Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 89.

[5 November 1567]

⁺ Item op den 5 dach Novembris, so begonde men tot Antwerpen doer wille van duc Dalbe en geestelycken raet der stat, walle en mure te breken voer het casteel, en met deselve eerde werdt de veste gevult; en het was noch eenen cleynen tyt, dat dit gemaeckt is geweest, want ick hadde noch doer de oude Croonenborch poorte gegaen, ende so was 't noch een nieuw werck, want het was het leste werck, dat aen der stat mure gemaeckt was; also dat Antwerpen, dat rontom gesloten was, nou open gemaeckt werdt⁽¹⁶⁴⁾.

Ende hy wilde oock den Croonenborch toren afhebben en meer andere, en een strate 60 voeten breet tot op de Merckt, welck een onmogelyck werck waere, dan met breken van vuel huysen; en aen 't kasteel sou men mogen timmeren tot op hondert voeten na; maer elck scoude dat quartier, ende het mishaechde menighen borger, overdenckende wat daer uyt can volghen, dan dat de stat voer een roof sal open ligghen. En vreesende oft de borgeren dit souden beletten willen, so waeren eenige Spaensche ruyteren in gecomen ten selver uren, om daer tegen te syn oft men dit beginsel, dat tegen het gemeyn welvaert was, hadde willen beletten. Ende men begonde deestyt in 't nieuwe casteel wacht te houden met Duytsche knechten, en menigen borger werdt syn mantel genomen, die te na op 't werck quamen.

⁺ Item deestyt hoorde men, alsdat den peys tusschen den conick van Sweten en Denemercken gemaeckt was, doer groote diligentie van den prinsche van Oraengien en de cuervorsten des rycx, opdat sy eendrachtelyck den prinsche souden moghen bystaen, gelyck sy den prinsche van Conde doen, en toesicht willen hebben, dat de Spaengiarden haer so vast in Nederlant niet en setten, dat se Duytschelant ten lesten oock dwinghen, mits dat den keyser haer vrint is; maer moet nou voorts na raedt leven synder vorsten en den conick van Spaengien in dese saecke geen bystant meer doen.

+ De muren van Antwerpen werden afgebroken.

(164) A.C., blz. 148.
D. Papebrochius, op. cit., t. III, p. 133-134.
Kervijn, op. cit., t. V, p. 39, brief van 14 November.

+ Peys tusschen Sweten en Denemercken.

[p. 240]

Vuele werdt gehoort van de menichte van ruyteren, die nou vast in⁺ Vranckeryck trocken voer den prinsche van Condé; men hoorde al van 8000, sonder het voetvolck: en die haer ontrent Gelderlant vertoont hebben, is maer voer den voertocht geweest, hoewel 't den Spaengiarden een verscricken maeckten, en niet geerne derwaerts en trocken, en begonden nou al wederom te keeren; op den 13 November quamen 3 vendelen Duytschen weder in Antwerpen, die uytgetrocken waeren; de Spaengiarden uyt Liere en van elders, quamen oock al wederom; maer acht vendelen uyt Engen, van boven Brusel gecomen, souden in Bosche trecken; en die Duytsche aldaer liggende souden na Harderwyck trecken met eenighe Spaengiarden, in welcke stat de borgers meest selve de beelden uyt de kercken geworpen hadden, en tsamen overdragen niet te wycken, als men haer daerom sou willen aentasten: en nou wel te duchten is, dat sy sullen moeten vlieden⁽¹⁶⁵⁾.

+ De knechten na Nimmegen getrocken, comen al wederom.

(165) Over de troepenwerving ten gunste van Conde in Duitschland geschied, zie Kervijn, op. cit., t. V, p. 52.
Door Engen, boven Brussel, is bedoeld Enghien, alwaar Alva een deel zijner troepen gelegerd hield (zie Groen, Archives, t. III, p. 116).

[13 November 1567]

⁺ Item op den 13 dach Novembris, so werdt den meyer van Berchem by Antwerpen van de Spaengiarden dootgesteken.

⁺ Item deestyt quam den roep tot Antwerpen en overal, dat den prinsche van Conde de stat van Parys ingenomen hadde, maer ten lesten hoorde men 't recht besceet, als hoe dat er voer Parys, tusschen Sint-Denys en Parys eenen swaren slach gesleghen is op den tienden Novembris, op Sinte Mertens avont, tusschen den prinsche van Conde en des conicx volck ende die borgeren van Parys, wel 16000. En den conick hadde wel by hem 5000 Switsers, sonder ander volk en 12 stucken gescuts, meynende also met gewelt der hugenoosen macht en den prinsche van Conde te overvallen, dewyl hy op syn onsterckste was. Ende den hongher dede haer noot om uyt te trecken, maer sy werden so fellyck gedreven, dat se malcanderen dootdronghen in de poorte van Parys, al vliedende, ende daer werdt er seer vuel geslegen en gequets, so wel borgers als andere soldaten,⁺ en den heere van Mommerancie, conictabel van Vranckeryck bleef daer doot; ende haer gescut verlieten se, en haeren ganschen leger was verstroijt, Ja, de Parisiennen bekenden vele, dat, hadden de hugenoosen tot in⁺ de stat gevolcht, de stat waer haer geweest, so grooten vreese was binnen de stat. Ende en meynden oock anders niet, sy en quamen vast in; vuel papen en monicken en 700 graumonicken waeren binnen de stat oock al in wapen; welck de huygenoosen oock bedachten, en wilden sulcx periculuesen wereke niet aengrypen, maer en wisten haer vreese en flauwicheyt niet.

Ende corts hierna verliet den prinsche van Conde Parys en oock Sint-Denys; mits dat des conicx bystant van alle syden begonde aen te comen, so trock hy met een deel volcx na het Duytsche quartier om syn bystant in te halen en oock begonde hem de victalie oock te failgeren, en hadde oock een deel volcx verloren. De spraeck was meest dat er wel 20000 mannen bleven waeren, so van beyde syden, maer men vermoeyde, dat de conick van Vranckeryck met de borgeren wel so vele mannen ver-

+ Meyer van Berchem doetgesteken van Spaengiarden.

+ Van den slach voer Parys op St-Mertens avont.

+ Die van Parys seer geslegen.

+ Conde verlaet Parys.

[p. 241]

⁺ loren hadde, want menigen borger was er nog gequets, die daerna sturven. Ende sy gaven uyt, dat het al haerder conicktabels scult was, het ongeluck dat haer gesciet was, seggende, dat hy der hugenoosen vrint was, en syn volck niet aenvuerde. En besculdichden also den dooden tot onrecht, ja, seyden dat een van syn eygen soldaten hem doerscoten hadde.

+ Den goeden ouden heere conicktabel, gebleven.

[14 November 1567]

⁺ Ende op den 14 dach Novembris, so trock den grave van Arenborch met 6 vendelen ruyteren, en een deel voetvolcx van Cameryck na Parys tot 't conicx bystant van wegen 't hof van Borgoengien: en den roep was, dat er by 300 edelen met hem waeren getrocken, maer ten lesten hoorde men, dat het meest monicken en papen waeren, die van weelden me gingen en niet al weder en quamen⁽¹⁶⁶⁾.

+ Arenborch met volck en papen na Vranckeryck tot conicx hulpe.

(166) E. Lavisse, op. cit., t. VI, 1^re p., pag. 99. De gesneuvelde was de ‘connétable Anne de Montmorency’.
Betreffende den tocht van Arenberg:
Rachfahl, op. cit., t. III, p. 93.
Kervijn, op. cit., t. V, p. 51, 53.

[16 November 1567]

⁺ Op den 16 dach Novembris, Sondach wesende, so werdt de croone van des Croonenborch toren afgebroken, ende den scoonen toren was men dagelycx brekende. Desen toren, hoorde men, dat wel 500 jaeren out was, en gesticht, oft ten minsten, die croone daer op gestelt, van weghen des heylich rycx cuervorsten. Maer duc Dalbe en achtede op outheyt, scoonheyt oft anders; synen moetwille moest voorts. En dit was met de geestelyckheyt goedt werck: en ander hantwerck en mocht men op heylighe dagen niet doen; en dese incarnatie werdt doen gemaeckt, bewysende jaer, maent en dach:

Den sestiensten Novembris op eenen // Sondach
Des borchs croone 't Antwerpen elck afdoen // sach⁽¹⁶⁷⁾.

+ De croon van den toren afgedaen.

(167) A.C., p. 148.
D. Papebrochius, op. cit., t. III, p. 134.
Over den Kronenburgtoren, zie Mertens en Torfs, op. cit., t. I, p. 55-59, alwaar bijzonderheden over de oprichting.

[18 November 1567]

⁺ Item op den 18 dach Novembris gesciede een groote scande en gewelt binnen Antwerpen van Lodewyck Ladron, overste der Duytscher knechten, nemende met 200 scutten het stathuys in, daer alle de heeren waeren; en quam in de colegie ende dreychde alle de wet, en moesten hem beloven alle daghe te brenghen op alle wachten berringhe voer syn soldaten, ende noch alle maenden voer elcken soldaet een croone voer den scenck, omdat sy dit ghegeven hadden de Walen, die met madamme de regente in Antwerpen gelegen hebben; en dit deden de heeren om haer te believen, en moesten dese met gewelt geven. En duc Dalbe was in stat en liet also 't conicx raethuys overweldighen⁽¹⁶⁸⁾.

+ Stathuys van Antwerpen werdt van Ladron ingenomen.

(168) A.C., blz. 149.

[24 November 1567]

⁺ Item op den 24 dach November werdt tot Antwerpen een groote scattinghe geeyst van duc Dalbe, ende dat tot bouwinghe van den casteele, waerom den gemeynen raet dagelycx vergadert werdt; ende het gemeyn volck murmureerde seer, maer duc Dalbe dede seer vuel scoon beloefte doer synen raet, als dat, so haest als 't casteel soude gefondeert syn en weynich weerbaer, so sou men de knechten, die in 't stat laghen in 't casteel legghen, ende de borgeren niet meer belasten. Also dat hem geconcenteert werden vier tonnen goudts, die men sou vinden op alle huysen en erven, mits daeraf eens gevende den hondersten en tienden pennick; en oock werden eenige imposten gesedt op bier, hasen, conynen, capuynen

+ Die van Antwerpen moesten geven 4 tonnen gouts totte bouwinge van het casteel.

[p. 242]

en ander gevogelte; en dat soude 2 jaeren duren, en dan sou het bier en andere dinghen weder niet meer geven dan het out gebruyc, en waerdt dat er iedt overde, dat sou wesen tot voordeel van de stat. En sommige wyckmeesters beclaechden de mishandelinge, die er in den dienst van den stat (gebeurde), en van geen dinghen rekeninghe gedaen en werdt; maer die voer 't gemeynbeste spraecken, werden van de hoocheyt gedreycht.

⁺ Ende doen dit geconcenteert werdt, so vertrock duc Dalbe op den 29 dach na Brusel, latende die van Antwerpen brieven van versekeringe van vele geloeften, al en dacht hy 's mogelyck niet te onderhouden⁽¹⁶⁹⁾.

⁺ Als men nou tot Antwerpen het nieuwe casteel soude beginnen, eenen muere te trecken voer de eerde wallen, so werdt gesien een groote mismakinge ende foute, want de rechte muren oft streckmuren tusschen de 5 blockhuysen, so werdet bevonden, dat dese muren de eerste busgaten stoppen soude; also moesten sy alle die rechte wallen des muers dickte achterwaerts setten, en dan den muer beginnen, oft sy hadden moeten de blockhuysen uytsetten en dit was grooten cost en noch lanck werck.

⁺ Item deestyt quam een tydinghe, dat een hoeder van horenbeesten by Cuelen, dryvende aen den avondt syn beesten na de stat, en daer gemoeyten vele ander beesten, en werden so seer vechtende al dien nacht, dat er 80 beesten dootgevonden (werden).

⁺ Item deestyt werden binnen Antwerpen van geestelycke persoonen en ander papisten vuel scimpelycke scriften en boecxkens gemaeckt tegen die van der nieuwer religien en haere leeraerts, die nou uyt den lande verdreven waeren, willende nou haer leere goedt maecken en de ander valsch bewysen te syn; maer doen die hier in stat present waeren, en preeckten en leerden, doen en dorsten sy niet een boecxsken tegen haer maecken, dan nou in haer absentie⁽¹⁷⁰⁾.

+ Duc Dalbe treckt na Brusel.

(169) A.C., blz. 150.
D. Papebrochius, op. cit., t. III, p. 135.
Men zie bij Kervijn, t. V, p. 46, de brief van A. Blijleven aan Thomas Gresham, op. cit., in dato 29 November, alwaar ‘Concept des moyens pour ayder ceste ville d'Anvers à descharger ses grosses debtes et charges esquelles elle se retroeve presentement, ensamble d'assister Sa Majesté en ce que par l'excellence du ducq d'Alva a esté requis’.

+ Van een foute aen 't casteel, als men sou de muren beginnen.

+ Vechterye noyt gehoort onder horenbeesten by Cuelen.

+ Vuel boecxkens werden nou hier in 't landt gemaeckt tegen ander leeringhen.

(170) Hiermede bedoelt de auteur vermoedelijk de dogmatische schriften rond dezen tijd verspreid en vooral tegen de lutheraansche predikanten en hunne leeringen gericht: men zie over de schriften van Wilhelmus Lindanus, titelvoerende bisschop van Roeremonde, en Ravesteyn Tiletanus, Pont, op. cit., p. 99.