De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

October 1567.⁺

[1 Oktober 1567]

Item in 't eerste deser maent begonde men vuele te hooren van de macht van ruyteren en knechten, die den prinsche van Conde hadde in Vranckeryck, in Loreynen, en de conick begonde voer hem te wycken na Parys, by hem hebbende 5000 Switsers sonder ander Franssoysen. Maer den prinsche van Conde en andere gealieerde met hem, hadden vele Duytsche ruyteren, ende begonde vele passagien van Parys van verre te besetten; en vele, die niet paeps gesint en waeren, liepen uyt Parys na den leger, maer werden oock eensdeels vermoort. Maer men hoorde, dat

+ De passagien van Parys besloten van den prinsche de Conde en ander huygenoosen.

[p. 237]

sommich volck, dat den heere van Brederode en den prinsche van Oraengien en andere aengenomen hadden, al na Vranckeryck gescickt was, hopende dat se aldaer haest gedaen souden hebben, verbrandende aptdyen en cloosteren aldaer. De Heere wil't al ten besten laten vergaen tot 's landts welvaren.

⁺ Ende corts hier na, merckende het hof van Borgoengien, dat den prinsche van Conde begonde voerspoet te hebben, want hy hadde de stat van Sint Denys voer Parys sonder vuel teghenspoets ingekreghen, waerom dat den grave van Arenborch met sommighe ruyteren en knechten derwaerts getrocken is om Parys te ontsetten. Maer sy moesten haer wyt van daer houden, want des prinschen volck was om haer gecomen en syn⁺ dapper geslegen. En den roep was, dat die conicklycke aptdye van 't krychsvolck van Conde beroeft was, maer 't en was niet also; den prinsche van Conde deet se bescermen en oock was den prinsipalen scat van daer al gedaen binnen Parys, te weten sonderlinge den mersysen gouden godt, daer eens een conick eenen erm af ontleent hadde en eenen coperen vergulden doen aensetten; maer den heelen godt en quam niet meer weder en sturf met desen orloge oft, daer werdt gelt afgemaeckt⁽¹⁵⁷⁾.

⁺ Ende siende die van Parys, dat den prinsche van Conde en monsieur Vendom, en den heere Chastillon, amirael van Vranckeryck, ende andere Fransche heeren, die de hugenoosen voerstonden, so machtich waeren, want sy Sint Denys inhadden, en hadden onder ruyteren en knechten wel 60000 mannen, en Parys benauden, so socht de conick raet om te peyseren, ende de moeder van den conick, Catharine de Medicis, socht raet: en reysde by haer na Sint Denys, maar 't was seer te duchten, dat het tot geen ackoort comen en sou⁽¹⁵⁸⁾.

⁺ Item deestyt so werden tot Antwerpen op de plaetsche van de 4 afgebroken kercken der mertinisten en Calvinisten, een houten cruyce gestelt, alsoo dat tot Camerycx onlancx gesloten was, ende van welcke kercken het fondeersel uytgeroeyt was; ende de stoffe werdt noch dagelycx vercocht⁽¹⁵⁹⁾.

+ Prince de Conde in Sint Denys met syn ermeye.

+ Parys benaut en beleet.

(157) E. Lavisse, op. cit., t. VI, 1^re p., pag. 94 en volg.
Betreffende de hulp door Meghem en Arenberg te verleenen: Kervijn, op. cit., t. V, p. 29.
A.C., p. 146.

+ Conde met 60.000 mannen in 't velt ontrent Parys.

(158) E. Lavisse, op. cit., loc. cit., p. 97.
Vermits men tot geen akkoord kwam werd de stad Parijs door de hugenooten belegerd.
Kervijn, op. cit., t. V, p. 34 en 35.

+ ††† werden gestelt op de geraseerde kercken.

(159) Dit was immers de voorwaarde gesteld bij het overlaten der tempels aan de soldaten.
Ook D. Papebrochius, op. cit., t. III, p. 132.

[24 Oktober 1567]

⁺ Item op den 24 dach October werdt tot Antwerpen het casteels ordinantie gemaeckt, hoe groot dat men 't beginnen sou, en vuel spitters, gravers en dyckers waeren van alle syden gecomen, want daer was lange af getrackteert, tot leetwesen van de gemeynte; maer sommige cooplieden als Spangiarden, Italiaenen en eenige ryckaers, doer liefde der papen, hebben⁺ 't begeert over lange. En men sach, dat menighen hovenier syn erve sou verliesen en syn vruchten, daer in wesende; ja men beloefde haer wel die te betaelen, so die voertyts gecocht is, doen 't dorren, mageren gront was, en niet na de weerde van den tyt present, nou die geerbeyt en vet⁺ is, en doerbout en vruchtbaer; en noch is 't misselyck, wanneer sy betaelt sullen worden; en eenige en wilden na dien prys niet betaelt syn, want 't en was weerdt om 't ontfangen. En dan was't seer te duchten, dat men

+ 't Groot casteels van Antwerpen ordinantie werdt gemaeckt.

+ 3 Beeltstormers gehanghen.

+ Duc Dalbe compt in Antwerpen.

[p. 238]

der scoone stat muren sou raseren, en de dorpen, die hert aen 't casteel souden liggen, al 't Hooch en Neer-Kiel en des merckgraven Lye⁽¹⁶⁰⁾.

Ende op denselven dach, smergens, werden doer de roy roede buyten Antwerpen 3 beeltstormers gehanghen aen de passagie, meer tot een monster en om te believen duc Dalbe, die daer dien nanoen passeerde met synen state, van Brusel comende in Antwerpen, dan met opsicht, oft sy de doot oock verdient hadden; duc Dalbe hadde t' synder gerde ontrent 300 Spaensche ruyteren, en alle de Duytsche van Ladron waeren in wapenen en de grave van Mansvelt quam me in Antwerpen en meer andere⁽¹⁶¹⁾.

(160) Kervijn, op. cit., t. V, p. 28.
D. Papebrochius, op. cit., t. III, p. 132 (in dato 15 October 1567).
A.C., p. 146.

(161) D. Papebrochius, loc. cit.
Kervijn, op. cit., t. V, p. 29 en 32 (brief van 26 October 1567, met verslag over de intrede).
A.C., p. 146.

[25 Oktober 1567]

⁺ Op den 25 dach October, so werdt het nieuwe casteel van Antwerpen met syn 5 blockhuysen in 't ronde eenen voet diep gegraven, opdat duc Dalbe haest de heel mate en ordinantie sien sou; ende met een trompet omgesleghen, dat de gravers geen cruyden oft wortelen uytter eerden en souden trecken op de galge, maer dat elck syne (cruyden) sou mogen laten staen, so lange als 't niet en hinderde. Maer elck begonde 't syne uyt te trecken, opdat het niet genomen oft vertreden en sou worden⁽¹⁶²⁾.

+ Van beginsel van 't groot casteel van Antwerpen.

(162) A.C., p. 147.
D. Paperbrochius, op. cit., t. III, p. 133.
Kervijn, op. cit., t. V, p. 36.
Marcus van Vaernewyck, op. cit., t. III, p. 123 en 131.

[27 Oktober 1567]

⁺ Item op den 27 dach October is 't gesciet, dat den secretaris van Arenborch tot Brusel uytgereden is met sommich gelt in eenen wagen, om eenige ruyteren en knechten, synde op de frontiren van Vranckeryck, te betalen, die niet wel voorts en wilden om den prinsche van Conde van Parys te keeren, waertegen die van Parys somwylen uyttrocken en scermutseerden. Ende 't gesciede, dat den wagen met de peerden niet wyt buyten Brusel wesende, de peerden werden brieschende en vreesende, al hadden sy den vyant gesien, en wirpen den wagen met haer selve in de gracht; en daer versmoorde den secretaris en 2 knechten niet beter dan doot.

⁺ Ende deestyt was grooten twist binnen de stat van Mets in Loreynen tusschen de borgers en 't kasteel; want dese stat wilde eygen wesen ende haer niet moeyen met het volck van den prinsche van Conde, noch en wilden oock 't conicx volck niet in laten; ende hebben op een nacht vuel gescuts voer het kasteel gevuert en dat subytelyck bescoten en bestormt en ingekregen om haer stats meester alleen te wesen. En vuel cloosteren werden berooft, en som oock verbrant van de hugenoosen, die nou Parys benauden, mits daer al overal ontrent wesende.

+ Den secretaris van Arenborch versmoort op den wech.

+ Twist in Mets in Loreynen.